Kasımiye Medresesi, Mardin’de Artuklular döneminde Sultan İsa zamanında yapımına başlanmış, Timur dönemindeki Moğol saldırıları nedeniyle inşaatı yarım kalmış, ancak 15. Yüzyılın sonlarında Akkoyunlu Sultanı Kasım İbn Cihangir döneminde, onun himmetiyle tahminen 1459 yılında  tamamlanmıştır.

Medrese, Orta Asya’dan gelen sembolizmin İslam felsefesi ile kucaklaştığı bir şaheser olup, eğitim verdiği dönemde bölgenin en önemli eğitim merkezlerindendi. 16. yüzyılda Mardin’de en fazla maddi kaynağa sahip medrese olduğu bilinmektedir. I. Dünya Savaşı sırasında tamamen hizmete kapanmıştır.

Medrese iki mescit bir türbe ve bir çeşmeye de ev sahipliği yapmaktadır. Bina Artuklu dönemi mimarisiyle inşa edilmiştir. İki katlı olan medrese, tek bir avlu etrafında yapılmıştır. Yapının güney cephesi ovaya bakar. Binanın giriş kapısı bu cephede bulunur. Kapı çeşitli işlemelerle süslüdür; ama bunların bir kısmı tahrip olmuştur.

Binanın batısında Şafiiler tarafından kullanılan bir mescit mevcuttur. Dikdörtgen biçimli bu mescit, kubbeli bir yapıdır. Sünnilerin kullandığı mescit binanın doğusunda bulunur. Bu mescit Şafiilerin kullandığından biraz daha küçüktür. Yapının kuzeyindeyse çeşme yer alır.

Binada toplam yirmi üç medrese odası bulunur. Bunların on biri alt katta, on ikisi üst kattadır. Gün doğduktan sonra güneş batana kadar cephe önemli olmaksızın tüm derslikler güneş ışığından faydalanabilecek şekilde konumlandırılmış. Dersliklerin kapı yüksekliği bir metreden biraz fazladır. Bu yükseklik öğrenci hocasının huzuruna girerken başını eğsin, hürmette kusur etmesin diye özellikle yapılmıştır.

Medresenin avlusundaki havuzda akan suyun akışı ile doğumdan ölüme kadar insan hayatı ve sonrası simgelenmiştir: Çeşmeden çıkan su doğumu, döküldüğü yer gençliği, ince uzun oluk olgunluğu ve suların bir havuzda toplanması ölümü temsil eder. Daha sonra bu su kanallarla toprağa aktarılır ve bu da topraktan tekrar can bulur.

Medrese’de hem dini ilimler hem fenni ilimler icra edilmiş, bu iki ilim birbiri ile imtizaç ettirilmiştir. Medrese duvarlarında astronomi ve tıp bilimine ait simgeler mevcut.

Rivayetlere göre Sultan Kasım, burada amcası tarafından katledilmiştir. Rivayete göre, Kasım Paşa’nın kız kardeşi, Kasım Paşa öldüğünde kanlı gömleğini ağıtlar eşliğinde medresenin eyvanın (Resim 1) duvarlarına sürmüş ve hala o duvarlara su döküldüğünde duvardaki kan izleri belli olmaktaymış. 

Kaynak: Dağ, Yusuf (2007). Mardin: Bir Tarih Hazinesi. Mardin: Gündüz Kitabevi Yayınları. ss. s. 71-74.