5 Aralık 1927 tarihinde Türkiye Cumhuriyetinin ilk kâğıt paraları tedavüle çıkarılmıştı… Yeni cumhuriyetin ekonomik bağımsızlığını da ilan etmesinin bir ifadesi olan bu olayın 94. Yıldönümünde Türkiye Cumhuriyetinin ilk kâğıt paralarının kısa bir hikâyesini aktarmak istedim…
Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından, Osmanlı İmparatorluğu’ndan intikal eden kâğıt paralar, 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştır.
Bir devletin egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması nedeniyle, Türkiye Büyük Millet Meclisinde, 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun” kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir.
Kanun teklifinde “mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kâğıt para ile değiştirilmesi esas alınıp paranın şekli ve basılıp değiştirilmesi gibi konuları düzenlemek üzere, Maliye Vekâletinden bir temsilcinin başkanlığında Ziraat, Osmanlı, İtibar-ı Milli, İş Bankalarıyla Türkiye’de faaliyet gösteren diğer başlıca bankaların birer temsilcisinden oluşan bir komisyonun görevlendirilmesi” ifadesine Meclisteki görüşmeler sırasında milletvekillerin önergeleriyle Akhisar Tütüncüler ve Akşehir Bankalarının eklenmesi hükme bağlanmıştır. TBMM tutanakları incelendiğinde milletvekillerinin Osmanlı Bankası ile ilişkilerin bir an önce kesilmesini teklif ettikleri görülmektedir… Özellikle Gümüşhane Milletvekili Cemal Hüsnü Taray’ın konuşması antiemperyalist bir bildirge niteliğindedir. Cemal Hüsnü Talay Emisyon Yetkisini kullanacak bir Devlet (Merkez) Bankasının gerekliliğini şu cümlelerle ifade etmektedir; “Muhterem efendiler! Her memlekette hiç şüphesiz daha çok evrakı nakdiye vardır. Ancak, bizde mevcut olmayan ve diğer memleketlerde mevcut olan tek bir müessese vardır ki, onun da bizde bir an evvel arzı didam etmesi yalnız iktisadiyatımız için değil, doğrudan doğruya maliyemiz için bir esastır, bir ihtiyaçtır. Bu müessese, Devlet bankasıdır.”[i]
Dönemin Maliye Bakanları Hasan Saka (13 Temmuz 1926’ya kadar) ve Abdülhalik Renda (13 Temmuz 1926’dan sonra) başkanlığını yürüttüğü komisyonun çalışmaları sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue’ya verilmiştir. Bu banknotlar, filigranlı kâğıtlara kabartma olarak basılmıştır.
Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır.
İlk Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılmıştır. Tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilmiş ve 4 Eylül 1928 tarihinde değerlerini yitirmişlerdir.
1 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Meclis Binası, Ankara Kalesi, karasabanla çift süren bir köylü.
Diğer yüzünde; Eski Başbakanlık Binası
5 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Ankara Kalesi, Bozkurt, Meclis Binası
Diğer yüzünde; Ankara Ak Köprü
10 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Ankara Kalesi ve Bozkurt
Diğer yüzünde; Ankara Kalesi
50 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Atatürk Portresi
Diğer yüzünde; Afyonkarahisar Kalesi
100 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Atatürk Portresi
Diğer yüzünde; Köy Resmi
500 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Atatürk Portresi ve Sivas Gök medrese
Diğer yüzünde; Sivas’ın Genel Görünümü
1000 Liralık Banknotların;
Ön yüzünde; Atatürk Portresi
Diğer yüzünde; Derin Ön vadiden geçen demiryolu hattı (Sakarya Civarı)
Paraların incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, banknotlarda Türklüğü ve Cumhuriyeti temsil eden üç sembol öne çıktığı görülmektedir; Bozkurt, Ankara ve Atatürk…
Ayrıca köycülüğe ve milletin efendisi köylüye verilen önemi vurgulamak için köy resimleri, Sivas kongresini temsilen Sivas, Kurtuluş Savaşını temsilen Afyon, bilimi temsilen Gök Medrese, ulaşımın önemini ve hedefe her türlü zorluğa varılacağını belirtmek için zor şartlarda vadileri yararak yapılmış bir demiryolu hattı ilk kağıt paralarımızda yerlerini almışlardı..
Banknot ihracı imtiyazının, kurulacak bir milli bankaya verilmesinin milli paramızın değerini korumak için bir zaruret olduğu için, Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının kurulmasına karar vermiştir. Maliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu Kanunun Kabulü nedeniyle TBMM üyelerine şöyle teşekkür ediyordu: “Arkadaşlar; cidden memleketin yıllardan beri büyük bir ihtiyacını ve büyük bir boşluğunu doldurmak için kabul ettiğiniz kanun öyle zannediyorum ki memleketin en hakikî ihtiyaçlarını, iktisadî inkişafını ve öksüz kalan kredisini bundan sonra sahipsiz bırakmayacak, memleketimizin sahibi olan bir müessese, onun da başında tıpkı Büyük Millet Meclisi gibi âmir ve hâkim mevkiinde sevk-i idare edecektir.”[ii]
Merkez Bankası 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiş ve banknot ihracı imtiyazı Merkez Bankasınca kullanılmaya başlanmıştır…
[i] 30 Aralık 1925 TBMM Tutanakları
[ii] 11 Haziran 1930 TBMM Tutanakları
