Anadolu Selçuklu Veziri
(ö. 1288)

Hazırlayan: Mehmet MEMİŞ, (E) Öğretmen

Konya’ya yerleşmiş köklü bir aileye mensup olan Hüseyin el-Konevî’nin oğludur. Sâhib Ata Fahreddin Ali’nin Anadolu Selçuklu Devleti’nde tesbit edilen ilk görevi emîr-i dâdlıktır. Sâhib Ata, II. Keyhusrev’in ölümünün ardından oğulları İzzeddin Keykâvus, Rükneddin Kılıcarslan ve Alâeddin Keykubad arasında başlayan mücadelede II. Keykâvus’un yanında yer aldı. II. Keykâvus’un müstakil saltanatı sırasında (1246-1249), İlhanlı kumandanlarının Anadolu’ya sık sık elçiler gönderip antlaşmalar dışında para istemelerini önlemek için Selçuklu devlet adamları tarafından elçi olarak Batu Han’a gönderilen Sâhib Ata bu görevinde başarılı oldu. Batu Han, İlhanlı kumandanlarının elçilerinin Anadolu’ya gitmesini yasaklayan bir yarlığ çıkardı. Sultan II. Keykâvus, Hülâgû’nun huzuruna gitmek için Konya’dan ayrılırken Sâhib Ata’yı nâib-i saltanat tayin etti (1259). Ertesi yıl vezir Mahmud Tuğrâî’nin ölümü üzerine vezir oldu. II. Keykâvus tarafından kardeşinin niyetini anlamak veya münasebetleri düzeltmek amacıyla Aksaray’a gönderildiğinde IV. Kılıcarslan’ın vezirlik teklifini kabul edip onun tarafına geçti.

Sâhib Ata, küçük yaşta tahta geçirilen III. Keyhusrev zamanında Muînüddin Süleyman Pervâne ile dayanışma içinde devlet işlerini yürüttü. Ancak II. İzzeddin Keykâvus’un Kırım’da gurbette yaşadığı sırada kendisine bir mektup yazarak düştüğü sıkıntıyı bildirmesi üzerine Muînüddin Süleyman’dan izin alıp bir miktar altın ve kıymetli hediyeyi Sultan İzzeddin’e göndermesi Sâhib Ata’nın yerine göz dikenlerin dedikodularına ve onu tasfiye etmek için fırsat kollayan Muînüddin Pervâne’nin harekete geçmesine yol açtı. Sâhib Ata görevinden azledilerek Osmancık Kalesi’nde hapsedildi (1271-72). İlhanlı Sultanı Abaka Han’ın huzuruna çıkmayı başaran küçük oğlu Nusretüddin Hasan handan aldığı bir yarlığ ile babasını kısa bir süre içinde hapisten kurtardı. Sâhib Ata kıymetli hediyelerle Abaka Han’ın yanına giderek hakkında söylenenlerin asılsız olduğunu ispat etti (1272-73). Konya’ya dönünce birkaç yıl sıkıntı içinde yaşadıktan sonra tekrar Abaka Han’ın huzuruna çıktı ve yeniden vezir tayin edildi (1275-76). Sâhib Ata ve oğulları Abaka Han’a her yıl  para ödeyecek, ayrıca Anadolu’dan gönderilecek vergi ve malların nakli için 700 at verecekti. Sâhib Ata vezir olunca Muînüddîn Pervâne ile birlikte çalışmaya devam etti.

Rükneddin Kılıcarslan’ın Abaka Han’ın oğlu ile evlenecek olan kızını ve çeyizini Tebriz’e götüren heyette yer alan Sâhib Ata, Beylerbeyi Hatîroğlu Şerefeddin’in Kayseri’de isyan etmesi üzerine beraberindeki heyetle ve 30.000 İlhanlı askeriyle Anadolu’ya döndü. İsyan bastırıldı ve Hatîroğlu bazı beylerle birlikte idam edildi (1276-77). Aynı yıl Memlük Sultanı Baybars, Elbistan ovasında Moğol askerlerini mağlûp etti. Moğollar’ın bu yenilgisinin ardından Muînüddin Pervâne, Kayseri’ye giderek burada bulunan III. Gıyâseddin Keyhusrev ile Sâhib Ata’yı yanına aldı ve Tokat’a çekildi. İlhanlılar’ın Türkler’den intikam almasından korkan III. Gıyâseddin Keyhusrev, Sâhib Ata ve Muînüddin Pervâne durumu bildirmek üzere İlhanlı hükümdarına bir haberci gönderdiler. Abaka Han intikam duygularıyla Anadolu’ya geldiğinde de ona katıldılar. Abaka Han, Anadolu’nun idaresini kardeşi Kongurtay Noyan’a bırakıp Azerbaycan’a dönerken Sâhib Ata ile Muînüddin Pervâne’yi de yanında götürdü.

Ahmed Teküder, İlhanlı tahtına çıkınca (1282) Selçuklu topraklarını III. Keyhusrev ile II. Mesud arasında paylaştırdı. Bu durumdan memnun olmayan Keyhusrev, Ahmed Teküder ile görüşmek için Sâhib Ata ile birlikte yola çıktı. Ancak İlhanlı hânedanı içindeki taht mücadeleleri yüzünden bir süre Erzurum’da beklemek zorunda kaldı. Argun Han tahta geçince Tebriz’de bulunan II. Mesud’u sultan ilân etti (1284). Sâhib Ata, Sultan Mesud devrinde de vezirlik görevini sürdürdü. Anadolu’da bulunan Moğol emîrleri ve askerlerinin ihtiyaçları Selçuklu hazinesinden karşılanmaktaydı. Bu sırada Selçuklu hazinesinde para kalmadığından Sâhib Ata, Moğollar’ın masraflarını kendi hazinesinden karşılamak zorunda kaldı. Bunun için 400.000 dirhemlik bir meblağ Erzincan’a getirildi. Böylece Sâhib Ata elli yıllık nakit birikimini Moğollar’ın ihtiyaçları için harcamış oldu.

III. Keyhusrev’in öldürülmesi üzerine annesi ülkenin onun iki oğlu ile II. Mesud arasında paylaştırılmasını istedi. Bu sırada başlayan ve Karamanoğulları ile Eşrefoğulları’nın katıldığı olaylara Sâhib Ata da karıştı. Adamlarından Has Balaban yaklaşık bir ay sonra Konya’da duruma hâkim oldu (1285). Yönetim kadrosunda Sâhib Ata’nın da bulunduğu müttefik Selçuklu-Moğol ordusu Karamanoğulları’na karşı harekete geçerek Karaman bölgesini tahrip etti (1288 yılı başı). İlhanlılar’ın harcamaları dolayısıyla Sâhib Ata ile İlhanlılar’ın malî işlerinden ve vergilerden sorumlu olan Mücîrüddin Emîrşah’ın arası açıldı. Argun Han her ikisini de Tebriz’e huzuruna çağırdı. İlhanlı hükümdarının ağır vergi isteklerinin devam etmesi karşısında sıkıntı çeken Sâhib Ata, Tebriz’den Konya’ya hasta olarak döndü. Kısa bir süre sonra Akşehir’e bağlı Nâdir köyünde vefat etti (22 Kasım 1288) ve Konya’daki türbesine defnedildi.

Yaklaşık kırk yıl süren devlet hizmeti sırasında Moğollar ile başa çıkılamayacağını anladığından onlarla iyi geçinmeye çalışan Sâhib Ata idare ve divan işlerinde isabetli kararlarıyla tanınmıştı. Servetini hayır işleri ve halk için harcadığından “ata” unvanıyla anılmıştır. İyilik severliği sebebiyle “ebü’l-hayrât” lakabıyla da bilinen Sâhib Ata’nın Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin çevresinde yer aldığı belirtilmektedir. Aksarayî, onun emri üzerine o güne kadar Arapça yazılan divan defterlerinin Farsça’ya çevrildiğini kaydeder. Kendi adıyla anılan külliyesiyle Konya’da İnce Minareli Medrese ve Türbesi, Kayseri’de Sâhibiye Medresesi ve Çeşmesi, yine Kayseri’de bir çeşme, Sivas’ta Gökmedrese ve bir çeşme, Akşehir’de Taşmedrese ve Mescidi ile İshaklı (Sâhib Ata) Kervansarayı yaptırdığı on sekiz mimari eserin en önemlileridir. Afyonkarahisar’ın eski adı Karahisarısâhib, Fahreddin Ali’nin Sâhib unvanıyla ilgili olduğu gibi oğulları ve torunları tarafından Afyonkarahisar ve çevresinde kurulan beylik de Sâhib Ataoğulları adıyla anılır.

KAYNAK:

TDV İslâm Ansiklopedisi, Müellif: Erdoğan Merçil 

KONYA SÂHİB ATA KÜLLİYESİ

Taçkapısının iki yanında birer sebili bulunan cami, kıble duvarının arkasında yer alan türbe ve hankahla çifte hamamdan ibarettir. Hankah girişinin karşısındaki çifte hamam dışında diğer yapılar farklı tarihlerde mimari açıdan birbiriyle bağlantılı biçimde inşa edilmiştir. Külliyenin bânisi kitâbelerde ismi geçen Selçuklu vezirlerinden Sâhib Ata Fahreddin Ali’dir. Daha çok bânisinin adıyla tanınan külliye bulunduğu yerden dolayı Lârende, bitişiğindeki hankahtan dolayı Henergeh-Energe Camii ve Külliyesi olarak anılmasının yanı sıra hamam da Lârende Kapısı, Sultan ve Şifa Sultan Hamamı isimleriyle bilinir. Caminin mimarı, taçkapının sağındaki sebilin cephesinde madalyonlar içinde kitâbede ismi yazılı olan Kölük b. Abdullah’tır. Diğer yapıların mimarı tam bilinmemekle beraber Kālûyân el-Konevî ile Kölük b. Abdullah’ın isimlerinden bahsedilmektedir. 1258 de başlayan külliyenin inşası türbeye yapılan ilâveler sebebiyle 1283 yılına kadar sürmüştür. 1570’te cami ve hamam, 1825’te cami, 1848’de cami, türbe ve çifte hamam, 1871’de cami ve 1960-1962’de çifte hamam onarım geçirmiş, son olarak 2007 yılı içinde cami ve taçkapı esaslı bir şekilde tamir edilmiştir.

Cami. Külliyenin en erken tarihli yapısıdır. Orijinal mihrabı hariç bugünkü bina 1871’de yaptırılmıştır. 

Türbe. Taş ve tuğladan inşa edilen yapıya hankahın kubbeli avlusunun kuzeydoğu köşesindeki kapıdan geçilir. Türbe bugün çatıyla örtülü bir dehlizle bu bölüme geniş bir sivri kemerle açılan, kare planlı ve Türk üçgenleriyle geçişi sağlanan kubbeli ziyaret bölümünden oluşur. Bu bölümdeki üçü önde, diğerleri arkada altı adet çinili sanduka Sâhib Ata Fahreddin Ali’ye, büyük oğlu Tâceddin Hüseyin’e, küçük oğlu Nusretüddin Hasan’a, kızı Melike Hatun’a, muhtemelen torunu Şemseddin Mehmed’e aittir. 

Hankah. Taçkapısındaki kitâbeye göre 1279’de inşa edilmiştir. Kapının soluna iki, sağına bir olmak üzere basık kemerli, derinliği az, eyvan biçimli dükkânlar yapılmış, daha sonra onarım esnasında bunların sayısı beşe çıkarılmıştır. 

Hamam. Hankahın karşısında yer alan kitâbesiz çifte hamam 1258-1279 yılları arasında inşa edilmiş olmalıdır. Duvarlarda moloz taş; kemer, tonoz, kubbe ve üst örtüye geçişte tuğla kullanılmıştır. Selçuklu dönemi çifte hamamlarının en büyüğü olan yapı doğu-batı doğrultulu simetrik plana sahip dikdörtgen şeklindedir. Kuzeydeki erkekler kısmı, güneydeki kadınlar kısmıdır. 

KAYNAK:

TDV İslâm Ansiklopedisi, Müellif: Sevgi Parlak.