Ömer Faruk GÖNEN^[i]

Geçtiğimiz günlerde yaşadığımız Kahramanmaraş merkezli büyük depremlerde pek çok can kaybı yaşadık. Bu depremler çevre ve toplumsal düzeni olumsuz etkileyip, psikolojik ve sosyal açıdan büyük yıkımlara neden oldu. Ülkemiz ve dünyanın dört bir tarafından yardımların ulaştığı âfetzedeler arasında çok farkında olmadığımız bir grup daha var. Yaralarımızı sarmaya çalıştığımız bu dönemde, toplumumuzun önemli bir parçası olan özel gereksinimli bireylerin deprem sırasında neler yaşadıkları ve nelere ihtiyaç duyduklarına değinmek istiyorum.  

Âfetler, meydana geldikleri bölgedeki tüm bireyleri olumsuz etkilese de özel gereksinimli bireylerin âfetlere karşı daha savunmasız olduğu bilinmektedir. Bu savunmasızlığın temel nedenleri; özel gereksinimli bireylerin sahip olduğu yetersizlik durumu, daha yüksek yoksulluk, daha düşük istihdam oranları, toplumsal etiketlenme, sağlam olmayan konutlarda yaşama, âfet hazırlık çalışmalarından dışlanma ve kötü sağlık koşullarına sahip olma olarak sıralanabilir.

Yukarıda bahsi geçen olumsuzlukların âfet ve acil durum anlarında ve sonrasında özel gereksinimli bireyleri nasıl etkilediğine daha yakından bakalım. 

Bir âfet durumu ortaya çıktığında özel gereksinimli bireylerin yaşadığı güçlüklerin başlıcaları; tahliye yollarına ulaşamama, yaklaşan tehlikeleri anlayamama, ihtiyaçlarını bildirmede güçlük yaşama, kurtarma çağrılarına yanıt verememe olarak gösterilebilir. Örneğin, bir âfet ve acil durum anında tipik gelişen bireyler güvenli yerlere kolayca ulaşabilirken, özel gereksinimli bireyler için kaçmak ve güvenli alanlara ulaşmak oldukça güçtür.

 Zihin yetersizliği olan ve otizmli bireyler âfet anlarında yaklaşan tehlikeyi fark edemeyebilir, ne yapacağını bilemezler. Uyarı anonslarını anlayamayabilir, yaşanan kargaşa, gürültü ve siren sesleri otizmli bireylerin daha çok panik yapmasına neden olabilir.  Yardım etmek isteyen yabancı kişiler ve kurtarma ekibini reddedebilir, agresif davranışlar sergileyebilirler. 

İşitme yetersizliği olan bireyler, acil durum anlarında haber almada ve iletişim kurmada büyük zorluklar yaşamaktadırlar.Örneğin işitme yetersizliği olan bireyler, uyarı mesajlarını ve alarmları duyamayabilir; bu nedenle kurtarma çağrılarına da yanıt veremeyebilirler. 

Fiziksel yetersizliği olan bireyler, tahliyede güçlük yaşamakta ve âfet anında geride bırakılma olasılıkları daha fazladır.  Dolayısıyla fiziksel yetersizliği olan bireyler için güvenli alanlara ulaşmak, yüksek yerlere çıkmak, çatılara tırmanmak ve kurtarma araçlarına ulaşmak oldukça güçtür. 

Görme yetersizliği olan bireyler ise âfet ve acil durumlarda güvenli bir barınak bulmakta güçlük çekmekte, bulundukları ortamdaki yapısal hasarlar ve enkazlardan kaynaklanan değişiklikler rutinlerinin aksamasına neden olmakta, tıbbi desteğe ve ailelerinin kaldığı ortamlara erişmekte güçlük yaşamaktadır. 

Âfet sonrasında ise yaşanan güçlükler çok boyutlu olarak devam etmektedir. Özel gereksinimli bireyler için oldukça önemli olan günlük rutinler bozulur ve alışılması zor olan yeni yaşama uyum sağlama süreci başlar.  Panik, stres, kaygı ve korku gibi olumsuz duygular yalnızca âfet anlarıyla sınırlı olmamakta, büyük âfetler sonrası âfetzedelerde kaygı bozuklukları, depresyon ve psikolojik sorunların ortaya çıkabilmektedir. Bunlarla birlikte sosyal ağları oldukça zayıf olan özel gereksinimli bireylerin yakınlarını kaybetmeleri derin travmalara neden olmaktadır. Dolayısıyla özel gereksinimli bireylerin âfet sonrası rehabilitasyon sürecine gecikmeden başlanmalı ve yakınlarını kaybeden özel gereksinimli bireyler koruma altına alınmalıdır.

Nelere ihtiyaç var?

Âfet sonrası yaralanmalar nedeniyle fiziksel yetersizliği olan bireylerin de sayısı artacaktır. Öte yandan deprem sırasında göçük altında kalan tekerlekli sandalye, yürüteç ve koltuk değneklerine ihtiyaç vardır.  İşitme yetersizliği olan bireylerin işitme cihazları, görme yetersizliği olan bireylerin günlük yaşamda kullandıkları beyaz bastonlar hızla temin edilmelidir.  

Özel gereksinimli bireylerin âfet ve acil durumlardan en az etkilenmesi için birtakım önlemler alınabilir. Bu önlemlere ilişkin öneriler aşağıdaki gibidir. 

• Risk azaltma ve âfetlere hazırlık çalışmalarından genellikle göz ardı edilen özel gereksinimli bireyleri de kapsayan daha bütüncül âfet yönetimi planları hazırlanabilir.
• Olası bir âfet durumunda özel gereksinimli bireylerin adreslerinin belirlenip, mümkün olan en kısa sürede müdahalede bulunulması amacıyla özel gereksinimli bireylerin kayıtlı olduğu ulusal bir veri tabanı, müdahale personeli tarafından kullanılabilir. 
• Arama kurtarma ekibine özel gereksinimli bireyleri nasıl tespit edeceklerine ilişkin eğitimler verilebilir. 
• Âfet bölgesine ulaşan müdahale/kurtarma birimlerinin doğrudan yardım alabileceği işaret dili uzmanları ekibe katılabilir. 
• Müdahale personeline âfet ve acil durum anlarında öfke, panik ve korku gibi duyguları yaşayan özel gereksinimli bireylerle doğru iletişimin nasıl kurulacağına ve bu bireylere nasıl psikososyal destek sunulabileceğine ilişkin eğitim verilebilir. 
• Müdahale personeline, âfet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireylerin yararlanabileceği yardımcı teknolojik cihazlar (navigasyon cihazları, ulaştırma sistemleri, sesli destek sistemleri, ilaç destek sistemleri) temin edilebilir. 
• Müdahale personeline yürüteç, tekerlekli sandalye ve beyaz baston gibi özel gereksinimli bireylerin hareket etmesini kolaylaştıran ekipmanlar temin edilebilir. 
• Hedef noktası yalnızca âfetler ve özel gereksinimli bireyler olan kamu kuruluşları ve sivil toplum örgütleri kurulabilir. Bu kuruluşlar özel gereksinimli bireyleri devamlı âfetlere hazırlayabilir. Bir âfet durumunda ise doğrudan özel gereksinimli bireylerin ihtiyaçlarına yönelik çalışmalara başlayabilir. 

Kaynakça

Battle, Dolores E. 2014. “Persons With Communication Disabilities in Natural Disasters, War, and/or Conflict”: Communication Disorders Quarterly. doi: 10.1177/1525740114545980. 

Duyan, Veli, ve Kasim Karatas. 2005. “Effects of the 1999 Earthquake on the Completely Blind Living in and Outside Marmara, Turkey”. International Social Work 48(5):609-19. doi: 10.1177/0020872805055325. 

Good, Gretchen A., Suzanne Phibbs, ve Kerry Williamson. 2016. “Disoriented and Immobile: The Experiences of People with Visual Impairments during and after the Christchurch, New Zealand, 2010 and 2011 Earthquakes”. Journal of Visual Impairment & Blindness 110(6):425-35. doi: 10.1177/0145482X1611000605. 

Kailes, June Isaacson, ve Alexandra Enders. 2007. “Moving Beyond ‘Special Needs’: A Function-Based Framework for Emergency Management and Planning”. Journal of Disability Policy Studies 17(4):230-37. doi: 10.1177/10442073070170040601. 

Kurnaz, Erkan. 2019. “Âfet ve Acil Durumlarda Özel Gereksinimli Bireylere Sunulacak Hizmetler”. O. Kurt (Ed.) İçinde Özel Gereksinimli Bireyler İçin Âfet ve Acil Durum Yönetimi. (s. 209-228) Eskişehir: T.C Anadolu Üniversitesi. 

Nur Indriasari, Fika, Linda Widyarani, ve Prima Daniyati K. 2018. “Disaster Risk Reduction and Emergency Preparedness for Children With Autism in Facing Earthquake Disaster in Yogyakarta”. Jurnal Medicoeticolegal Dan Manajemen Rumah Sakit 7(1). doi: 10.18196/jmmr.7156.

Peek, Lori, ve Laura M. Stough. 2010. “Children With Disabilities in the Context of Disaster: A Social Vulnerability Perspective”. Child Development 81(4):1260-70. doi: 10.1111/j.1467-8624.2010.01466.x. 

Stough, Laura M. 2015. “World Report on Disability, Intellectual Disabilities, and Disaster Preparedness: Costa Rica as a Case Example”. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities 12(2):138-46. doi: 10.1111/jppi.12116. 

Stough, Laura M., ve Donghyun Kang. 2015. “The Sendai Framework for Disaster Risk Reduction and Persons with Disabilities”. International Journal of Disaster Risk Science 6(2):140-49. doi: 10.1007/s13753-015-0051-8. 

Takayama, Kota. 2017. “Disaster Relief and Crisis Intervention with Deaf Communities: Lessons Learned from the Japanese Deaf Community”. Journal of Social Work in Disability & Rehabilitation 16(3-4):247-60. doi: 10.1080/1536710X.2017.1372241. 

White, Barbara. 2006. “Disaster Relief for Deaf Persons: Lessons from Hurricanes Katrina and Rita”. Review of Disability Studies: An International Journal 2(3). 

^[i] LMU Münih/Almanya, doktora öğrencisi.