Ahmet Talat Onay, bir müddet Bolu’da Bolu İl Milli Eğitim Müdürü olarak hizmet vermiş bir isim. Onun hizmetleri sadece bununla sınırlı değildir. Ahmet Talat Onay yayınladığı yazıları ve kitaplarıyla da Bolu’da iz bırakmış önemli isimlerden birisidir. Biz bu yazımızda onun Bolu’ya olan çeşitli hizmetlerini söz konusu etmek istiyoruz.
Aslen Çankırılı olan Ahmet Talat Onay, 1885 yılında burada dünyaya geldi. Babası Hafız Numan Efendi, annesi Afife Hanım’dır. Ahmet Talat henüz on üç yaşındayken babası vefat eder. Kendisi Çankırı’da, Kastamonu’da, İstanbul’da eğitim gördü. Anadolu’da çeşitli yerlerde edebiyat öğretmenliği görevinde ve Zonguldak, Bolu, Ankara Milli Eğitim müdürlüklerinde bulundu. Çankırı milletvekili olarak meclise girdi. 1956 yılında vefat etti. Yayınlanmış çeşitli eserleri bulunmaktadır. (Ahmet Talat Onay’ın hayatı ve eserleri hakkındaki bilgiler için bkz.: Cemâl Kurnaz, Ahmet Talât Onay Hayatı-Eserleri, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1999.)
Ahmet Talat Onay’ın eserlerinin önemli bir kısmı Prof. Dr. Cemal Kurnaz Hocamız tarafından yayına hazırlandı. Ahmet Talat Onay’ın bazı eserleri şunlar: Âşık Dertli, Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, Sarı Çiğdemler (Şiirler), Milli Mücadele Yazıları, Halk Şiirinin Vezni, Halk Şiirinde Şekil ve Türler.
Eserlerinden de anlaşılacağı üzere Onay’ın çalışmaları Türk Halk Edebiyatı üzerine yoğunlaşmıştır. Fakat Onun eski şiirimiz üzerine hazırladığı ve Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü adıyla yayınlanan eseri bu alanda yapılan ilk çalışmalardan birisidir. Eseri yayına hazırlayan Cemal Kurnaz’ın da söylediği gibi kitap bu alandaki önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Ülkemize yazarak, milletvekili ve öğretmen olarak önemli hizmetler veren Ahmet Talat Onay’ın bu yazıda asıl söz konusu etmek istediğimiz yanı Bolu’ya olan hizmetleridir. Bolu’ya bu kadar hizmet eden bir ismin anılması ve adının çeşitli vesilelerle yaşatılması gerekmektedir, kanaatindeyiz.
Ahmet Talat Onay’ın Bolu’ya dâir ilk ve önemli hizmetlerinden birisi Bolu Sâlnâmesi’dir. Bu kitap onun ayrıca ilk eseridir. Ahmet Talat Onay müşterek bir emeğin mahsulü olan bu çalışmada eserin kültür ve edebiyat kısmını, özellikle de âlimlerin ve meşhur şahsiyetlerin biyografileri kısmını kaleme almıştır. Cemal Kurnaz’ın bildirdiğine göre özellikle ahlak ve âdetlerle ilgili kısımlar Ahmet Talat Bey’in Bolu’dan ayrılması, Zekai Konrapa’nın da görev değişikliği sebebiyle komisyon tarafından kitaba dâhil edilmemiştir. (Cemâl Kurnaz, Ahmet Talât Onay Hayatı-Eserleri, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1999, s. 63.)
Onay, Bolu’da Dertli Gazetesi’nde bazı yazılar da neşretmiştir. Burada onun elde ettiği Bolu destanlarını peyderpey yayınladığını görüyoruz. Ahmet Talat Onay, bu destanları yayınlarken Bolu Tarihi adlı eserin sahibi Zekai Konrapa’nın bilgilerinden de istifade etmiştir. Onay, Konrapa’nın kendisine destanlar verdiğini ve bunlara ilavelerde bulunduğunu söylüyor. Ahmet Talat Onay, Abant Dergisi’nde neşrettiği “Bolu Destanları” başlıklı makalesinde bu çalışmasından ve derlediği bazı Bolu destanlarından söz etmektedir. Ahmet Talat Onay’ın burada geçen şu sözlerini okuyalım:
“Bu destanlar benim Bolu tarihiyle ilgili birçok destanlar elde etmeme saik oldu. Bulduğum destanlarının bir kısmını muallim Zekâî’nin tarihî mâlumatı hâvî makale şeklindeki yazılarıyla Dertli Gazetesi’nde neşrettim. Yusuf Paşa Destanı, Bolulu Ahmet Paşa Destanı, Mudurnu Yangını Destanı, Devrek kazasının Adatepe Köyü’ndeki peygamberlik ilân eden âsî kadının ihtilal hareketine ve bu hareketi idare eden Şakir Efendi’ye, Bolu eşrafından kimden yardım gördüğüne, ihtilâlcilerin tenkiline dair destan ve daha birkaç mühim destan elde etmiştim. Bu meyanda Bolu beylerinin hususi saz şairlerinin iki bey arasında mukayeseli destanları. Ben destanı buluyordum, Zekâî tarihle teyit ve teşvik ediyordu. Ne yazık ki, bu faydalı çalışma benim ayrılmamla yarım kaldı.” (Cemâl Kurnaz, Ahmet Talât Onay Hayatı-Eserleri, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1999, s. 269-270.)
Ahmet Talat Onay, “Bolu Destanları” başlığıyla yayınlamak istediği bu çalışmasını yayınlama imkânı bulmamıştır.
Ahmet Talat Onay’ın Bolu’ya dâir en önemli hizmetlerinden birisi de Âşık Dertli’ye dâir eseridir. Onay bu eserinde ulaşabildiği belgeler, bilgiler üzerinden şairin hayatına ve şiirlerine yer vermiştir. Âşık Dertli kitabı şair hakkında Cumhuriyet döneminde yapılan ilk yayındır. Onay, ilk baskısı baskı dizgi hatalarıyla çıkan kitabı yeniden yayınlamak istemişse de buna muvaffak olamamıştır. Ahmet Talat Onay’ın Bolu’ya hizmetleri cümlesinden sayılabilecek en önemli çalışmaları şüphesiz Âşık Dertli üzerinden gerçekleşmiştir.
Fuat Köprülü’nün de ifade ettiği üzere Âşık Dertli konusunda “ilk etraflı tetkik” Ahmet Talat Onay tarafından yapılmıştır ve bu kitap “Âşık Dertli Hayatı, Divanı” adıyla 1928 yılında Bolu’da basılmıştır. Bu çalışmanın ortaya çıkış sürecinde Ahmet Talat Onay, bazı makaleler kaleme alarak konuyu işlemeye gayret göstermiştir. Onun Dertli hakkındaki bazı gazete ve dergi yayınlarının künyeleri şöyledir:
Ahmed Talat (Onay), “Âşık Dertli’ye Dâir İki Yeni Vesika-1”, Duygu, 96 (27 Ağustos 1932), s. 2-3.
Ahmed Talat (Onay), “Âşık Dertli’ye Dâir İki Yeni Vesika-2”, Duygu, 97 (3 Eylül 1932), s. 3-4.
Ahmed Talat (Onay), “Âşık Dertli’ye Dâir Yeni İki Vesika-2”, Halk Bilgisi Haberleri, 108 (Birinci Teşrin 1940), 277-281. (3 Eylül 1932 tarihli Duygu’dan iktibas).
Ahmed Talat (Onay), “Âşık Dertli’ye Yeni İki Vesika-1” Halk Bilgisi Haberleri, 107 (Eylül 1940), 253-257. (27 Ağustos 1932 tarihli Duygu’dan iktibas).
Ahmed Talat Onay, “Dertli ve Seyrânî Eseri Münasebetiyle”, Türk Folklor Araştırmaları, 3, 63 (Ekim 1954), 1006-1008.
Ahmed Talat Onay, “Dertli’nin Ölümü”, Türk Folklor Araştırmaları, 3, 72 (Temmuz 1955), 1145-1146.
Ayrıca Onay’ın Ankara’da çıkan Öğüt Gazetesinde (Mart 1923) de Âşık Dertli hakkında dört makalesi neşredilmiştir. Bütün bunlar Ahmet Talat Onay’ın bilhassa Bolu’da bulunduğu yıllarda ve daha sonraki zamanlarda Âşık Dertli üzerine önemli mesailer harcadığını göstermektedir. Dertli üzerinde yapılan sonraki neşirlerin genelde onun çalışmaları üzerinden şekillendiğini de burada ifade etmek isteriz. Âşık Dertli hakkında iki çalışma neşreden Şemsettin Kutlu’nun Türkiye Yayınevi’nin kurucusu Tahsin Demiray’ı ziyaretiyle ilgili kaydettiği şu sözleri de bunu doğrulamaktadır:
“Bir gün yine ziyaretinde idim. Yeni kitaplardan, kültürden, sanattan edebiyattan konuşuyorduk. Bir ara: “Durunuz, iyi ki aklıma geldi!” diyerek kalktı. Dolaplardan birini açarak oradan aldığı kalınca bir dosyayı önüme koydu ve şunları söyledi: ‘Bakınız burada rahmetli dostum Çankırılı Talât Bey’in ‘Şair Dertli’ üzerine yaptığı araştırmaları ihtiva eden çok değerli notlar vardır. Şu küçük kitap da kendisinin 1928 senesinde bastırdığı ‘Dertli Divanı’dır. Rahmetli, noksanlarla ve hatalarla dolu olduğunu söylediği bu kitabını yeni baştan yazmak niyetindeydi. Bunun için de o kitabın basılışından sonra uzun yıllar Dertli hakkında yeni yeni araştırmalar yapmış, birçok yeni belgeler bulmuştu. Bunlar içinde işe yarayacak hayli değerli notlar vardır. Talât Bey bana: ‘Bunları yıllardır derledim topladım ama, artık üzerlerinde uzun uzadıya çalışıp kitabı yeni baştan yazacak halde değilim; yorgun ve hastayım. Sana emanet edeyim, ileride gözünün tutacağı biri çıkarsa sen bütün bu araştırmaları ona ver ve kendisini bu mevzuda daha tatmin edici bir kitap yazmakla vazifelendir; böylelikle emeklerim boşa gitmemiş olur…’ demişti. Mademki edebiyat tarihi ile meşgulsünüz; işte onun vasiyetini yerine getiriyor ve dosyayı size aktarıyorum. Alınız, tetkik ediniz, işe yarayacak notların birer örneğini çıkarınız ve mümkünse Talât Bey’in arzu ettiği mahiyette bir kitap hazırlayınız.’” (Şemseddin Kutlu, Dertli, Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1988, s. 5-6).
Ahmet Talat Onay’dan Tahsin Demiray’a intikal eden bu notları alan Şemsettin Kutlu daha sonra Âşık Dertli üzerine iki ciltlik bir çalışma neşretmiştir (C. 1, C. 2, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979). Dertli Divanı’nı 1928 senesinde Bolu’da bastıran Ahmet Talat Onay’ın Dertli konusunu bundan sonra da bırakmadığı ve bazı hatalarla basılan eserini yeniden neşretmek istediği buradan anlaşılmaktadır. Fakat bu mümkün olmayınca da notlarını bu mevzuyu üstlenecek birine vermek üzere arkadaşı Tahsin Demiray’a emanet etmiştir. Dolayısıyla bugünkü Âşık Dertli çalışmalarında ve şairle ilgili hazırlanan eserlerde Ahmet Talat Onay’ın inkâr edilemez emekleri ve çalışmaları söz konusudur. Dertli konusundaki çalışmalarda bunun bilhassa vurgulanması gerekir. Şemsettin Kutlu’nun yine şu sözleri de bunun böyle olması gerektiğini ifade eder:
“Çankırılı Talât Bey’in dosyasında pek çok belgeler, araştırmalar, notlar vardı. Bunlardan bir kısmı pek işe yaramayacak şeyler olmakla birlikte, hakikate uygunluk dereceleri de çok şüphe götürür nesnelerdi. Ancak ekseriyeti ciddi birer araştırma mahsulü belgeler ve notlardı. O tarihten itibaren, fırsat buldukça, bu notların üzerine eğildim. Bu arada Dertli hakkındaki basılmış birkaç küçük kitapla, zaman içinde çeşitli gazete ve mecmualarda çıkmış yüzlerce yazıyı da gözden geçirdim. İnsafla söylemek ve hakikati dile getirmek icap ediyorsa ifade etmem lâzımdır ki bütün bunlarda Çankırılı Talât Bey’in çalışmalarının mahsulü olan bu büyük dosyadaki bilgilere ilâve edilebilecek hemen hemen tek bir satır bile yoktur; buna karşılık buradaki bilgilerin pek çoğu onlarda mevcut değildir.” (Şemsettin Kutlu, aynı eser, s. 6-7).
Ahmet Talat Onay’ın Bolu’yla ilgili burada söz konusu edilmesi gereken çalışmalarından birisi de Bolu kültür muhitiyle ilgili kaleme aldığı yazılardır. Bolu destanları ve Âşık Dertli’yle ilgili olanlardan yukarıda söz edilmişti. Bununla beraber onun Abant Dergisi’nde neşredilen ve “Bolu Hatıraları” üst başlığıyla yayınlanan Bolulu bazı şahsiyetlerin ele alındığı yazıları da dikkat çekmektedir. Onay’ın söz konusu bu yazıları “Bolu Yazıları” başlığı gibi bir adla bir kitap hâline getirilse Bolu’ya bunca hizmeti dokunmuş Ahmet Talat Onay’a büyük bir kadirşinaslık örneği gösterilmiş olunurdu.
Ahmet Talat Onay’ın Bolu’ya olan hizmetlerinin burada zikredilenlerden daha fazla olduğunu tahmin etmek zor değil. Bolu İl Milli Eğitim Müdürü olmasının yanı sıra yazılarıyla, derlemeleriyle, tespitleriyle, kitap çalışmalarıyla Bolu’ya önemli hizmetlerde bulunan Ahmet Talat Bey’i rahmet ve muhabbetle anıyorum. Ruhu şâd olsun.
