(1849-1913)
Gazeteci, yazar, matbaacı, mütercim.

İstanbul Sultanahmet’te dünyaya geldi. İlk tahsiline Sultanahmet’te Cevrî Kalfa Sıbyan Mektebi’nde başladı. 1857’de babasının ölümü üzerine “peder-mânde” denilen usule göre onun yerine aynı daireye memur olarak alındı. On yedi yaşına kadar Maliye’nin çeşitli kalemlerinde çalıştı, buradan Şûrâ-yı Devlet ikinci sınıf mülkiye mülâzımlığına getirildi (Haziran 1868). Maliye’de iken aynı kalemde memurluk yapan Abdülhak Hâmid ile beraber Hacı Edhem Paşazâde Kadri Bey’den Arapça, Farsça ve edebiyat dersleri aldı. Bu arada Cem‘iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye tarafından verilen halka açık derslere devam etti. 1864’te Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis’te çalışmaya başlayan Ebüzziyâ, gazetedeki bir yazı dolayısıyla önce Nâmık Kemal, onun vasıtasıyla da Şinâsi ile tanıştı ve Tasvîr-i Efkâr gazetesine geçti; daha sonra Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne girdi (1866).

 Yirmi yaşlarında Terakkî gazetesinin yazı işleri müdürü olan Ebüzziyâ böylece gazetecilik hayatına başladı. Gazetenin ilâveleri olarak Terakkî-yi Muhadderât adlı ilk kadın dergisiyle Terakkî Eğlencesi ve Letâif-i Âsâr adıyla iki mizah dergisi yayımladı. Daha sonra Hakāiku’l-vekāyi‘ gazetesinde, Diyojen, Çıngıraklı Tatar ve Hayâl dergilerinde çalıştı. Ebüzziyâ’nın bu sırada kendi adıyla neşrettiği bir kısım yazıları hükümette rahatsızlık uyandırdığından Şûrâ-yı Devlet’teki görevine son verildi (Şubat 1872).

Şinâsi’nin ölümü üzerine Tasvîr-i Efkâr Matbaası Ebüzziyâ matbaanın sahibi oldu; kısa bir süre sonra Nâmık Kemal’in başmuharrirlik yaptığı İbret gazetesi de burada yayımlanmaya başlandı (Haziran 1872). Okuyucu kesiminden büyük ilgi gören İbret’in tirajının kısa zamanda süratle yükselmesi Mahmud Nedim Paşa hükümetini ürküttü ve gazete henüz 19. sayısında iken dört ay süreyle kapatıldı (Temmuz 1872). Ebüzziyâ da İzmir’de yeni kurulan Muhâkeme-i Kebîre-i Merkeziyye başkâtipliğine tayin edilerek İstanbul’dan uzaklaştırılmak istendi. Ancak Ebüzziyâ harcırahını almak bahanesiyle hareketini geciktirirken sadâret değişikliği oldu; Mahmud Nedim Paşa’nın yerine getirilen Midhat Paşa’nın sadâreti sırasında İzmir mahkemesi lağvedildiğinden Ebüzziyâ sürgünden kurtuldu. Midhat Paşa İbret’in geri kalan cezasını affederken, öte yandan gazetenin temel direği olan Nâmık Kemal’i Gelibolu’ya mutasarrıf tayin etmekle İbret’i meflûç bırakmış oldu. Bunun üzerine Ebüzziyâ Sirâc adı altında tek başına bir gazete çıkarmak için müracaatta bulunduysa da bunun Midhat Paşa tarafından reddedilmesi karşısında Hadîka adlı bir ziraat gazetesinin imtiyazını aldı. Midhat Paşa’nın sadâretten azli üzerine bunu siyasî bir gazete halinde yayımlamaya başladı (Kasım 1872). Aynı zamanda Tasvîr-i Efkâr Matbaası’nda da kitaplar neşretmeye devam ediyordu.

Hükümet, Nâmık Kemal’in de birçok önemli yazısının yayımlandığı Hadîka’da neşredilen yazıları aşırı bulup gazeteyi 56. sayısından itibaren iki ay süreyle kapatınca, Ebüzziyâ’nın yayıma devam edebilmek için Cüzdan adıyla çıkardığı dergi daha ilk sayısında hem toplatılıp imha edildi hem de kapatıldı (Şubat 1873). Bu arada Gelibolu mutasarrıflığından azledilen Nâmık Kemal ile Ankara mektupçuluğundan azledilen Nûri Bey İstanbul’a dönmüş ve tekrar İbret’te yazmaya başlamışlardı. Cüzdan’ın kapatıldığının ertesi günü İbret de 110. sayısında bir ay süreyle tekrar tatil edildi. Yeni hükümet daha önce Sirâc için istenen yayın iznini verince Ebüzziyâ bu defa Sirâc’ı yayımlamaya başladı (Mart 1873). 1 Nisan 1873’ten itibaren Nâmık Kemal’in Vatan yahut Silistre adlı piyesi Güllü Agop Tiyatrosu’nda sahneye konmuş, seyirciden gördüğü büyük ilgi üzerine temsiller tekrar edilmeye başlanmıştı. Yine aynı günlerde Nâmık Kemal ve piyesi hakkında İbret’te sitayişkâr yazılar yayımlanması ve Ebüzziyâ’nın Sirâc’da, maaşlarını alamadıkları için yürüyüş yapan tersane işçilerini haklı bulan makaleler yazması üzerine, “Yeni Osmanlılar canlanıyor” endişesiyle Sirâc ve İbret hükümet tarafından tekrar kapatıldı (5 Nisan 1873). Ardından da “muzır neşriyat”ta bulundukları gerekçesiyle Ebüzziyâ ile Ahmed Midhat Efendi Rodos’a, Nâmık Kemal Magosa’ya, Menâpirzâde Nûri ve Bereketzâde İsmâil Hakkı Bey de Akkâ’ya sürgüne gönderildi (10 Nisan 1873).

Ahmed Midhat Efendi ile beraber Rodos’ta kale hapsinde tutulan Ebüzziyâ, bir süre sonra adanın mutasarrıfı Mâşuk Paşa’nın yardımıyla kütüphaneye gitme izni aldı. Geçimini sağlayabilmek için de hapishanede hazırladığı yazıları İstanbul’da daha önce matbaasını teslim ettiği Şemseddin Sâmi’ye göndererek kendi matbaasında Muharrir adıyla bir dergi yayımlatmaya başladı (Kasım 1875). Bu tarihe kadar yazılarında Mehmed Tevfik imzasını kullanırken, bir mahpus ve sürgünün kendi adıyla yazı yazması yasak olduğundan, bundan sonra büyük oğlu Ziyâ’ya nisbetle Ebüzziyâ takma adını kullanmaya başladı. 31 Mayıs 1876’da ilân edilen genel afla İstanbul’a döndükten sonra gazetelere verdiği ilânlarda (30 Haziran 1876) bundan böyle bu takma adı isim olarak kullanacağını açıkladı. Bu isim daha sonra ailesine soyadı oldu.

Rodos’ta iken, Türk nesrinin geçirdiği gelişmeyi göstermek üzere Batılı tarzda ilk edebiyat antolojisi olan Numûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye’yi hazırladı. Bu arada Ahmed Midhat Efendi ile beraber, ülkemizde Batı tarzında eğitime başlayan ilk okul niteliğindeki Medrese-i Süleymâniyye’yi kurdu (1876). İstanbul’a döndükten sonra II. Abdülhamid’in hazırlattığı Kānûn-ı Esâsî çalışmalarına katıldı; aynı zamanda sarayda kurulması tasarlanan Cem‘iyyet-i Mütercimîn’e de dahil edildi. Meşrutiyet’in ilânı, Meclis-i Meb‘ûsan’ın açılması, Doksanüç Harbi, bunun ardından meclisin tekrar kapatılması ve Kānûn-ı Esâsî’nin yürürlükten kaldırılmasıyla meşrutiyete bel bağlayan devrin aydınlarının muhalefeti, II. Abdülhamid idaresini bunları çeşitli memuriyetlerle İstanbul’dan uzaklaştırmaya yöneltti. Devrin diğer bir kısım yönetim muhalifleri gibi Ebüzziyâ da Bosna mektupçusu olarak İstanbul dışına çıkarıldı. Bosna’da vilâyet gazetesinin idaresini ve yayımını üzerine aldı; bu arada Bosna Vilâyeti Salnâmesi’nin 13. sayısını çıkardı (1878). Ebüzziyâ’nın buradaki görevi, Bosna-Hersek’in Avusturya tarafından geçici olarak işgaline kadar sürdü. İstanbul’a dönünce yeni bir matbaa kurmaya çalışırken bir yandan da Salnâme-i Ebüzziyâ adıyla bir almanak hazırladı (Mart 1879); ancak eser daha matbaada iken gelen bir emirle imha edildi (bugün elde sadece üç nüshası mevcuttur).

Ertesi yıl, 1900’de Konya’ya sürgüne gönderilinceye kadar düzenli olarak yayımladığı salnâmelerin neşrine başladı. Aynı günlerde, Tanzimat devri edebiyatçılarının önemli bir neşir vasıtası olan Mecmûa-i Ebüzziyâ’yı yayım hayatına koydu (Mayıs 1880). Almanya’dan getirttiği yeni makinelerle kurduğu matbaasında kitap yayımlamaya da devam eden Ebüzziyâ, halka okuma alışkanlığı kazandırmak amacıyla Universal Bibliothek neşriyatını örnek alarak Kitâbhâne-i Meşâhîr ve Kitâbhâne-i Ebüzziyâ isimleri altında, içinde kendi eserleriyle Şinâsi ve Nâmık Kemal’in eserlerinin de bulunduğu telif ve tercüme 100’den fazla cep kitabı yayımladı. Bu arada fasiküller halinde Lugat-ı Ebüzziyâ’yı neşre başladı (1888).

Israrlı talepleri üzerine II. Abdülhamid tarafından Mekteb-i Sanâyi müdürlüğüne getirilen (Kasım 1891) Ebüzziyâ, aynı zamanda devrinin önde gelen bir kûfî hattatı ve arabesk süsleme sanatçısıdır. Yıldız Sarayı’nın salon tezyinatıyla Yıldız Camii’nin tezyinatı ve levhaları da Ebüzziyâ’ya yaptırılmıştı. Ayrıca padişahın kendi eliyle imal ettiği muhtelif ahşap eserlere işlediği “Abdülhamid” amblemleri de onun istifidir. Ancak mektepte yenilikçi birtakım faaliyetleri ve ders vermek için Avrupa’dan bazı sanatkâr ustalar getirtmesi üzerine aleyhinde bir jurnal verildi ve okul müdürlüğünden alınarak Şûrâ-yı Devlet üyeliğine getirildi (Aralık 1892). Burada mümkün olduğu kadar politikadan uzak durmaya çalıştı; Servet, Ma‘lûmât, Hazîne-i Fünûn, İrtikā, Musavver Fen ve Edeb gibi dergi ve gazetelerde değişik konularda yazılar yazdı. Buna rağmen 1893-1900 yılları arasında on defa tutuklandı; nihayet verilen jurnaller üzerine oğlu Talha ile beraber Konya’ya sürgüne gönderildi (Nisan 1900). Sekiz yıldan fazla süren bu sürgün hayatı boyunca matbaası mühürlenip kapatıldığından Almanya’dan getirttiği makinelerle deposundaki kitaplar büyük ölçüde zarar gördü. Sürgün yıllarında Konya vilâyet gazetesine imzasız yazılar yazdı, aynı zamanda kurduğu bazı özel tezgâhlarda halı dokumacılığıyla meşgul oldu.

1. Meşrutiyet’in ilânı üzerine çıkarılan genel afla İstanbul’a döndü (Temmuz 1908). Bu dönemde fiilen politikaya atılarak İttihat ve Terakkî Fırkası’na girdi; seçimlerde Konya vilâyetinden aday oldu ve Antalya sancağından mebus seçildi. Bu arada matbaasını yeniden faaliyete geçirdi, Mecmûa-i Ebüzziyâ’yı tekrar yayımlamaya başladı. Kendisi Konya’da iken ölen, Yeni Osmanlılar’ın yakın dostu Fransız gazeteci G. Giampiétri’nin Le Courrier d’Orientadlı gazetesini Fransızca olarak neşretmeyi sürdürdü (Nisan 1909). Bu arada Şinâsi’nin vârislerinden Tasvîr-i Efkârgazetesinin imtiyazını satın alarak bunu Yeni Tasvîr-i Efkâr adıyla çıkarmaya başladı (Mayıs 1909). 31 Mart Vak‘ası’nı takip eden günlerde Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girişi, Sultan Abdülhamid’in hal‘i, İttihat ve Terakkî ile Hürriyet ve İtilâf fırkalarının kıyasıya mücadeleleri sırasında ilân edilen örfî idare günlerinde çıkarmakta olduğu gazete defalarca kapatıldı. Ebüzziyâ her defasında isim değiştirerek gazetesini yayımlamaya devam etti. Zaman zaman tutuklandı, matbaası mühürlendi ve hapse atıldı. Bâbıâli Baskını ile iktidara geçen yeni hükümetçe serbest bırakıldığının ertesi günü evine dönerken Kadıköy vapurunda öldü ve Bakırköy Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi (27 Ocak 1913).

Basın yayın, gazete ve matbaa tekniği gibi birçok alanda ülkeye çeşitli yenilikler getiren Ebüzziyâ Tevfik, bir edebî şahsiyet olmaktan ziyade Tanzimat devrinin önemli isimlerini sonraki nesillere tanıtan ansiklopedik bilgiye sahip bir yayımcıdır. Ebüzziyâ zihniyet bakımından, bir milletin ancak gelenek ve göreneklerine, millî ve dinî inançlarına bağlı kalarak ve faydalı her türlü yeniliği benimseyerek gelişebileceğine inanan muhafazakâr bir Osmanlı aydınıdır. Asla yılmayan bir karaktere sahip olan Ebüzziyâ, hayatı boyunca cehaletle ve ülkeye zarar getirebilecek şeylerle mücadele etmiştir. Rodos ve Konya’daki sürgün hayatı, faaliyetlerinden şüphelenen devrin yöneticileri tarafından defalarca göz altına alınması, zaman zaman tutuklanması, matbaasının kapatılması ve hakkında verilen jurnaller onu yıldırmamış, hayatı boyunca doğru bildiklerini söylemekten çekinmemiştir. Yaşadığı dönemde, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını önlemek için devrin diğer aydınları gibi Ebüzziyâ da milliyetçilik ve Türkçülük ideolojileri yerine Osmanlılık bağına önem vermiş ve devletin hıristiyan dünyası karşısına müslüman unsurların çoğunluğu ile çıkabilmesi için sürekli olarak din birliğine ve Müslümanlık kavramına sarılmıştır. Ancak vatanın bütünlüğü ve selâmetinin esas itibariyle Türk unsurunun gelişip kuvvetlenmesiyle mümkün olabileceğini belirtmekten de geri kalmamıştır.

Cevrî Kalfa Sıbyan Mektebi’nden başka herhangi bir okula gitmediği halde kuvvetli azmi ve iradesi sayesinde kendi kendine iyi seviyede Arapça, Farsça, Fransızca, Almanca ve Rumca öğrenmiş, edindiği geniş bilgi ve kültür sonucunda çıkardığı gazete ve dergilerle diğer yayın faaliyetleri devrinde tek başına bir mektep olmuştur.

Şiirleri yok denecek kadar az olan Ebüzziyâ’nın asıl faaliyet sahası nesirdir. Kuvvetli bir mantığa dayalı basit ve sade cümlelerle kurulu yazıları bugün de zevkle okunabilmektedir. Daha çok gazeteci hüviyeti ağır basan Ebüzziyâ’nın tiyatro yazarlığı, Nâmık Kemal ve arkadaşları gibi halk kitlelerini hürriyet fikrine ve yenilik düşüncelerine yöneltmek için bir vasıtadır. Hâtıra türündeki eser ve makaleleri ise Osmanlı Devleti’nin her bakımdan en karışık dönemiyle ilgili çeşitli sosyal, edebî ve siyasî olaylara ışık tutabilecek niteliktedir.

Ebüzziyâ Tevfik daha ilk yazılarında, asırlardan beri Türkçe’ye girmiş birtakım Arapça, Farsça kelime ve terkiplerle mücadele etmiş, devrin diğer yazarlarının müdafaa ettiği sade Türkçe ile güzel makale örnekleri vermiştir. 1869’da ilk defa Arap harflerini değiştirme fikrini ileri süren Leh mühtedisi gazeteci Hayreddin ile tartışmaya girmiş, maarifin ilerlemesinin bir sistem ve metot meselesi olduğunu, harfleri değiştirmekle eğitimde gelişme sağlanamayacağını söylemiştir. Böyle bir değişikliğin, yeni nesillerin asırlara dayanan kültür temelleriyle bağlarını koparacağını öne sürerek ileride Türk kültürü için büyük boşluklar doğuracağını savunmuştur.

Gerek muhteva gerekse baskı tekniği bakımından türünün önde gelen örneği durumundaki takvimli, Batı’da “almanak” adı verilen ansiklopedik yıllıkları ilk defa Ebüzziyâ yayımlamış ve bu türün ülkede tanınmasında öncülük etmiştir.

On yedi yaşında gazeteciliğe başlayan Ebüzziyâ, Şinâsi ve Nâmık Kemal’le tanıştıktan sonra bilhassa onların etkisiyle ve basın yoluyla giriştiği fikir mücadelesini hayatının sonuna kadar sürdürmüştür. II. Meşrutiyet’in ilânı üzerine yayın hayatına koyduğu Yeni Tasvîr-i Efkâr kısa zamanda Türkiye’nin en ciddi fikir gazetelerinden biri olmuş, gazete ölümünden sonra da çocukları Talha ve Velid Ebüzziya’nın elinde uzun yıllar bu durumunu muhafaza etmiştir.

Halkın uyanmasına ve kültür sahibi olmasına vesile teşkil edecek eserler basmak maksadıyla yayımcılığa başlayan Ebüzziyâ, özellikle Şinâsi ve Nâmık Kemal’in eserlerini basarak bunların düşüncelerinin geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. Türkiye’de Batı tekniğiyle güzel ve temiz baskı yapma işini matbaasında yine o başlatmıştır. Yayımladığı eserlerle, Almanya’da 1889’dan beri düzenlenen milletlerarası sanat baskıları (édition de lux) yarışmalarına katılarak her yıl birkaç eseri dereceye girmiş ve bunlar Internationaler Graphischer Muster-Austausch des Deutschen Buchdrucker-Vereins adlı yıllığa alınmıştır. Bu başarısından dolayı kendisine Fransa Devleti tarafından kültür hizmeti liyakat madalyası verilmiştir.

Devrinde kûfî hatta üstat sayılan Ebüzziyâ Tevfik bu yazı ile kendine has bir üslûp geliştirmiştir. O dönemdeki resmî ve özel kuruluşlara ait büyük binaların ekserisinde bulunan yazılarının çoğu harf devriminden sonra kazınmıştır. Bugün İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin giriş kapısı üstünde görülen “Müze-i Hümâyun” yazısı, Yıldız Camii’nin içinde kubbealtı çemberini çeviren kûfî hatla sûre-i Mülk, madalyonlar içindeki aşere-i mübeşşere isimleriyle mihrap üstündeki besmele ona aittir. Türk tarzı arabesk süslemede de zamanının başarılı bir sanatkârı olan Ebüzziyâ, Yıldız Sarayı’nın Muayede Salonu ile Yıldız Camii’nin içinde ve hünkâr mahfilindeki bir kısım arabesk süslemelere imzasını atmıştır. Ayrıca çini mürekkebiyle yaptığı “eau forte” denilen desenler ve sulu boya çalışmaları özel koleksiyonlarda bulunmaktadır.

ESERLERİ

Salname ve yıllıkları:

1. Salnâme-i Hadîka. Türkiye’de çıkarılan ilk almanaktır.
2. Bosna Vilâyeti Salnâmesi. Tipografi ile basılan ilk il salnâmesidir.
3. Salnâme-i Ebüzziyâ. Dağıtılmadan önce el konulup imha edilmiştir.
4. Salnâme-i Kamerî.
5. Rebî-i Ma’rifet-Salnâme-i Ebüzziyâ. Çeşitli aralıklarla on dört yıl yayımlanan bu takvim, Ebüzziyâ’nın Nisan 1900’de Konya’ya sürgüne gönderilmesiyle durmuş, sürgünden döndükten sonra ise bu yayını devam ettirmemiştir. Resimli, her biri ortalama 180-200 sayfa hacmindeki bu takvim-yıllıklarda, bir takvimde bulunması gereken bilgilerden başka bir yıl içinde meydana gelen önemli olaylarla o yıl içinde vefat eden siyaset, sanat ve kültür dünyasının tanınmış şahsiyetleri hakkında haberlere, Avrupa ve Amerika’daki sanat, kültür ve yayın faaliyetlerini tanıtıcı yazılara da yer verilmiştir.
6. Takvîm-i Rebî‘-Zamîme-i Rebî-i Ma‘rifet.
7. Rusya Müslümanları’na Mahsus Takvîm-i Ebüzziyâ.
8. İmsâkiyye-i Nevîn.
9. Takvîm-i Nisâ. Türkiye’de kadınlar için çıkarılan ilk takvimdir.

 Değişik Konulardaki Telif Eserleri:

1. Millet-i İsrâîliyye.
2. Makāme-i Tevkîfiyye. On iki nüsha basılan bu eser bir hâtırattır.
3. Ne Edât-ı Nefyi Hakkında Tetebbuât.
4. Yeni Osmanlılar Tarihi. İlk defa 1909-1910’da Yeni Tasvîr-i Efkâr’da tefrika şeklinde neşredilen eser.
5. Lugat-ı Ebüzziyâ. İki cilt halindeki eser “öd” (عود) kelimesinde kalmıştır.

Piyesleri:

1. Ecel-i Kazâ . Altı perdelik bir dram olan eser, 29 Kasım 1872’de Gedikpaşa’daki Osmanlı Tiyatrosu’nda saray dışında Türk seyircisine oynanan ilk telif piyestir.
2. Habîbe yahut Semahât-ı Aşk. Dört perdelik bir dram olup Victor Hugo’nun Anjélo ou le tyran de Padou adlı eserinden adaptedir.

Biyografileri:

Gutenberg ve İhtirâ-ı Fenn-i Tab.

 İbn Sînâ.

Galile .

Napolyon.

 Diyojen .

 Benjamen Franklin.

 Büfon.

Hasan b. Sabbâh.

 Ezop.

Yahyâ b. Hâlid Bermek.

Hârûn er-Reşîd.

 Jan Jak Russo.

Nâmık Kemal.

 Nikola Şamfor.

Sürûrî-i Müverrih.

İmparator Vilhelm.

Nef‘î.

Kemal Bey’in Tercüme-i Hâli.

Tercüme Eserleri:

Tarîk-i Refâh, Franklen’in Servet Hakkındaki Nesâyihi.

Üç Yüzlü Bir Karı. Charles Paul de Kock’tan Ahmed Midhat’la beraber).

Derlemeleri:

Reşid Paşa Merhumun Bazı Âsâr-ı Siyâsiyyesi.

 Numûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye.

Cümel-i Müntehabe-i Kemâl.

Muharrerât-ı Husûsiyye-i Âkif Paşa.

Durûb-i Emsâl-i Osmâniyye. (Şinâsi’nin eserine 1764 atasözü ilâvesiyle)

Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Siyâsiyat-Şinâsi, Kemal.

Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Edebiyat-Şinâsi.

 Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Edebiyat-Kemal.

Tazarruât-ı Sinân Paşa.

Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Makālât-Kemal.

Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Makālât-Şinâsi.

Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’in kûfî hatla yazdığı müsennâ Ebüzziyâ markası (Z. Ebüzziya arşivi)

KAYNAK: TDV İslam Ansiklopedisi, müellif: Ziyad Ebüzziya.

HAZIRLAYAN: Mehmet Memiş, (E) öğretmen.