Covid – 19 virüsünün yarattığı salgın nedeniyle kimi ülkeler kısmi, kimi ülkeler tam sokağa çıkma yasağı uyguluyor. Bu uygulama, işyerlerinin ya tümüyle kapanması ya da belirli saatlerde açık olmasına yol açıyor. Dolayısıyla işyerleri iş yapamadığı için para kazanamıyor ve zorunlu olarak çalışanlarını ücretsiz izne çıkarıyorlar. Olay devam ederse tamamen işten çıkarmaya gidecekler. İşyerlerinin iş yapamaması ve çalışanların işten çıkması yukarıdaki şemada gelirin düşmesi demek. Gelirin düşmesi hemen sonraki iki faaliyet olan tüketimin ve tasarrufun düşmesine, tasarrufun düşmesi yatırımın düşmesine o da üretimin düşmesine yol açacak. Bütün bunların düşmesi gelirin tekrar düşmesine ve bu olayın giderek bozulan bir döngüye dönüşerek ekonomide küçülmeye dolayısıyla refah düşüşüne yol açacak.
*****
Dr. Mahfi EĞİLMEZ[i]
Covid – 19 virüsünün küresel sistemin tamamında yarattığı olumsuz ekonomik koşullar ne yazık ki geçici olgular değil. Bu olumsuz durumun ekonomiler üzerinde ortaya çıkardığı etki yıllarca sürecek. Nedenlerini daha önceki yazılarımda ortaya koymaya çalıştım. Ekonomik sistemin çarklarından birisini çekip çıkardığınızda sistem aksar ama sistemin gelir veya tüketim parçalarından birisini çekip çıkardığınızda sistem dağılır.
Aşağıda sistemin en önemli parçalarını gösteriyoruz: Gelir, tüketim, tasarruf, yatırım ve üretim.
Yukarıdaki şema büyüyen bir ekonomide gelir artışı, tüketim ve tasarruf artışı, yatırım artışı, üretim artışı ve tekrar gelir artışı biçiminde çalışır. Sonuçta GSYH büyür, kişi başına gelir artar ve ekonomik refah yükselir.
Covid – 19 virüsünün yarattığı salgın nedeniyle kimi ülkeler kısmi, kimi ülkeler tam sokağa çıkma yasağı uyguluyor. Bu uygulama, işyerlerinin ya tümüyle kapanması ya da belirli saatlerde açık olmasına yol açıyor. Dolayısıyla işyerleri iş yapamadığı için para kazanamıyor ve zorunlu olarak çalışanlarını ücretsiz izne çıkarıyorlar. Olay devam ederse tamamen işten çıkarmaya gidecekler. İşyerlerinin iş yapamaması ve çalışanların işten çıkması yukarıdaki şemada gelirin düşmesi demek. Gelirin düşmesi hemen sonraki iki faaliyet olan tüketimin ve tasarrufun düşmesine, tasarrufun düşmesi yatırımın düşmesine o da üretimin düşmesine yol açacak. Bütün bunların düşmesi gelirin tekrar düşmesine ve bu olayın giderek bozulan bir döngüye dönüşerek ekonomide küçülmeye dolayısıyla refah düşüşüne yol açacak.
Bu bozulan çarkı onarmak aradaki parçalara müdahale ederek olmaz. Örneğin tüketim malları üzerindeki vergileri düşürerek veya yatırımı özendirmek için faizi indirerek ya da üretimi arttırmak için üreticinin vergisini ödeyerek sistemi onaramayız. Mal satan işyerleri kapalı ve bu işyerleri o malları alacak olan insanların bir bölümünü ya ücretsiz izne çıkarıyor veya tümüyle işten çıkarıyor. Çünkü o işyerleri üretim yapamıyor. Evden çalışmaya geçerek bazı hizmetlerin üretimine ve satışına devam etmek mümkün ama sebze ve meyveyi, otomobili ya da takım elbiseyi evden üretip satmak mümkün değil. Kiraları, elektrik, doğalgaz, su faturası ödemelerini bir süreliğine ertelemek sorunu bir yerden alıp bir başka yere taşımaktan başka sonuç vermeyecek. Kira ödemesi ertelenen bir süreliğine rahatlasa da kira geliri olan o kadarlık harcamayı kısacak. Elektrik, doğalgaz, su faturalarını bir süreliğine tahsil etmeyen kuruluşlar bu kez gelir elde edemeyeceği için çalışanlarını işten çıkaracaklar. Bu da ekonomide talep düşüşüne ve sonuçta refah kaybına yol açacak.
Bütün bunları göz önüne aldığımızda geriye kalan en doğru çözüm para basmak ve gelir kaybını önleyecek biçimde bu parayı kullanmaktan geçiyor. Hazine, merkez bankasından borç olarak ve faizini ödeyecek biçimde alacağı parayı kira, elektrik, doğalgaz, su vb ödemelerin borçluları adına alacaklı kişi ve kurumlara ödenmesinde kullanmalı. Adlarına ödeme yaptığı kişileri uzun vadede geri almak üzere faizsiz olarak borçlandırmalı. İşsizlik fonunda bulunan parayla işyerini kapalı tutmak zorunda kaldığı için çalışanlarını işten çıkarmayı planlayanların bu eylemden vazgeçmesi karşılığında çalışanlarının maaşlarını ödemek için harcamalı. Yani işsizlik fonunu bir anlamda işte kalma fonu olarak da kullanmaya başlamalı. Bu fondaki para bu iş için yeterli olmazsa o zaman merkez bankasından ödünç alınan para burada kullanılabilir. Bunlara ek olarak işyerlerini kapalı tutmak zorunda kalanlara da bir önceki yılda beyan ettiği geliriyle bağlantılı olarak belirli tutarlarda uzun vadeli borç vermeli.
Para basarak finansman sağlama konusunda öneride bulunacağımı rüyamda görsem inanmazdım. Ne var ki ‘zor oyunu bozar’ diye bir söz vardır ve bugünkü koşulları bundan daha iyi tanımlamak mümkün değil. Covid – 19 virüsünün yarattığı ve yaratacağı sorunlar bizi öyle bir noktaya getirdi ki bu aşamada enflasyonun yükselmesi gibi meseleler ikinci plana düşmüş bulunuyor.
Özetle söylemek gerekirse devlet, bu çarkın gelir parçasını çözecek biçimde işe girmelidir. Hazinenin merkez bankasından kullanacağı para için yasal düzenleme yapılmalıdır. Onu da önereyim:
Hazinenin Merkez Bankasından Geçici Olarak Kısa Vadeli Avans Kullanması Hakkında Yasa Tasarısı Önerim
—————————
[i] Eski Hazine Müsteşarı, Altınbaş Üniversitesi Öğr. Üyesi
