Gazali diyor ki: “Bütün kötülüklerin anası nefstir. Nefsin üç kötü huyu, diğer kötülüklerin kaynağıdır. Bunlar, hased, riya ve ucb dur.” Bize göre de nefsin tüm kötü huylarının kaynağı “GURUR” dur. Gurur, Arapça bir kelimedir ve manası da aldanmaktır. İnsan bir kere gurur girdabına düştü mü, gerisini şeytana bırak. Şeytan insanı gurur ipine astı mı, insan şeytanın maskarası olur. İnsanı bu aldanmışlık haline sokan elbette nefsidir. Yunus Emre şöyle der: “Nefsdir seni yolda koyan, yolda kalır nefsine uyan.” Gurur içine düşmüş bir insandan artık olumlu bir şey zuhur etmez. Tüm zuhur eden kötü huylardır. Kur’an’ın mücadele ettiği huylar bunlardan ibarettir.
Gurur kötülüklerin kaynağı olunca, “kibir”, “ucb”, “istikbar” ve “şeref arama” ve diğer huylar da birbirini tetikleyerek ortaya çıkmaya başlar ve insanın tüm benliğini sararak iblisin tarafına çeker.
Kur’an, insan nefsinin bu huylarını teker teker sayarak açıklar ve Allah’ın bu huyları sevmediğini ilan eder.
Şu ayetler insanı hizaya getirmek için çok anlamlıdır.
38/7: “Allah, Ey İblis! İki elimle yarattığıma secde etmekten seni alıkoyan nedir? Böbürlendin mi, yoksa yücelerden misin? dedi”
Mü’min 35: “Allah, kibirli olanların kalplarini mühürler.”
6/83: “Biz dilediğimiz kimselerin derecelerini yükseltiriz.”
4/36: “Allah, kurumlu, böbürlenen kimseleri sevmez.”
/23: “O, Allah büyüklük taslayanları sevmez.”
4/39: “Müminleri bırakıp kafirleri dost edinenler, onların yanında izzet, güç, şeref mi arıyorlar? Bilsinler ki bütün izzet, şeref, güç yalnızca Allah’a aittir.” 31/18: “İnsanlara yanağını bükme, kibirlenerek bıynunu bir yana büküp yüzünü insanlardan öte çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kendini beğenen, kendini öven kimseyi sevmez.”
4/49: “Şu kendilerini övüp yüceltenleri görmedin mi? Hayır, ancak Allah dilediğini yüceltir.”
Yukarıdaki ayetlere baktığımızda, Allah’ın sevmediği nefsin kötü huylarına vurgu vardır. İnsanın kendi nefsini beğenmesi, onu yüceltmesi, övünmesi İslam’da kabul görmez. İnsanın lafla, söylemle nefsini yücelmesi bir aldanıştan ibarettir. İnsan, iman ve amellerle yaşarsa, onu ancak Allah yüceltir. (6/83)
“UCB”: Sıfatı, kişinin kendini beğenmesi, kibirlenmesi, böbürlenmesi, haddi aşması manasına gelir.
“İSTİKBAR” ise kibirden türemiş, tekebbür, büyüklemne, kendini büyük görme manasına gelir. Kibirden başı eğilmeyen kimseler, istikbar çukuruna düşmüşlerdir.
“ŞEREF”, manen büyük, yüksek, ululuk manasına geir.
“İZZET”, yücelik, ululuk, kuvvet, kudret, ulviyet anlamına gelir.
İnsanın manevi olarak sounlarının temelinde kendi durumunu, konumunu, varlık yapısını, fıtratını yeterince ve doğru kavrayamamasından ileri gelir.
İnsanı gurura düşüren, cehalet ve gaflet halidir. İnsan sonuçta yaratılmış bir yaratıktır, kuldur. Başka bir şey değildir. İnsan bu hakikat dışında kendini ne zannediyorsa aldanıyordur. Diyebiliriz ki yeryüzünde ilk günah, İblis ile başlar. İblis, gurur ve kibir yüzünden Allah’ın emrine karşı çıkmıştır. Ve ilahi rahmetten mahrum olmuştur. İnsanın nefsini yüceltmesi, bunu lafla yapmasının hiç değeri yoktur. Şeref ve izzet araması ise bir muhal davadır. Şeref ve izzet Allah’a aittir.
Sonuçta, nefsin kötü huyları hakk’a perdedir, insanı kulluktan da çıkartır. Bu kötü huylar, aklın işleyişini ve idraki de engeller. İnsan Allah’ı yücelteceği yerde nefsini yüceltmesi de bal gibi şirktir.
