Melike METİNTAŞ

Türkiye’nin sürüklenmekte olduğu ekonomik güçlüklerin en çok korkulan boyutu, darlığın bankaları etkilemesi, sonuçta banka iflaslarının olmasıdır. Şimdilik risk bu düzeyde görünmüyor, bu durumun olmayacağını da umut ediyoruz. Ancak, bankaların ve mali alan idarecilerinin geçmişten ve özellikle 2008 ABD Mortgage krizinden ders almaları gerekir. Dünyayı oldukça ciddi ölçüde etkileyen o kriz, pratik hayatta inanılması güç biçimde bankaların kredi riski almaları, kredi dağıtılanların güvenilirlik sorunları ve tabii geri dönüşlerdeki yüksek riskten kaynaklanmıştır.

2008 yılında Amerika’da yükselen finansal kriz Avrupa ve diğer biçok dünya ekonomisini de derinden etkilemiş, dünyanın dör bir yanında yer alan Amerikan küresel şirketleri ve yatırım bankaları merkezde yaşadıkları krizi çevreye taşımış, birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomileri zarara sürüklemiştir.

2008 ekonomik krizi, aslında Amerikan ekonomi politikalarının doğurduğu uzun soluklu bir sürecin sonucudur. 2000’li yılların başlarında Amerika’nın yaşadığı çeşitli yerel ekonomik sorunlar ve 11 Eylül süreci piyasalara olan güveni sarsmış, Amerikan ekonomisini daralmaya zorlamıştır. Bu olaylardan sonra Amerikan Merkez Bankası yeni bir para politikası takip etme kararı almıştır. Bu politika temel olarak faiz oranlarının kademeli olarak düşürülmesine dayanmaktadır. Öyle ki 2000’li yılların başında para piyasası faiz oranı %6.24 iken, 2002’de %1.2’ye düşürülmüştür,[1] ilerleyen yıllarda bu oran düşmeye devam ederek %1’lerin gerisini görmüştür. Faiz oranlarının düşmesi banka ve piyasalardaki kredilerin ulaşılabilirliğini kolaylaştırmış, bunun sonucunda da  Amerikan ekonomisinde Mortgage piyasası geniş bir yer kaplamaya başlamıştır. Faizlerin düşüşü, talebi arttırdığından ev fiyatlarını normal değerinin üzerine çıkarmıştır, bu durum da halkı uygun faiz oranına sahip Mortgage kredileri almaya teşvik etmiştir. Ancak 2007 yılının yaz aylarında, kredilerin beklenen şekilde ödenememesi “Subprime Mortgage” adı verilen krizini doğurmuştur. Amerikan Bankalarının halka sundukları çeşitli kredilerden olan Subprime Mortgage kredi değeri düşük ancak faizi Prime Mortgaga’a göre daha yüksek orana sahip olan kredi türüdür.[2] Subprime Mortgage bir nevi bankaların bilinçsizce bireylere borç vermesiydi; gelirleri olmayan, işsiz ve varlıksız insanlara bile Subprime Mortgage kredisi verilmişti.[3] Tüm bu yoğun ve bilinçsiz kredi dağıtımı, geri dönüşü zorlayarak Amerikan Ekonomik krizinin başlamasına neden olmuştur.

2007 Temmuz ayında başlayan ekonomik kriz, 2008’de Amerika’nın en büyük dördüncü yatırım bankası olan Lehman Brothers’ın 15 Eylül 2008’de Amerikan İflas Korumasına başvurarak iflasını resmi olarak açıklaması ile daha kritik bir boyuta geçmiştir.[4] O döneme kadar FED ve Amerikan hükümetinin krize geniş çaplı müdahalesi söz konusu değilken, bu olaydan sonra müdahale mecburi hale gelmiştir. Bu bağlamda, Lehman Brothers bankasının iflasının Amerikan ekonomik krizi adına bir dönüm noktası olduğunu kabul etmek gerekmektedir. 

Lehman Brothers Bankası 1850 yılında Almanya’dan Amerika’ya göçen üç Yahudi kardeş tarafından kurulmuştur. Çeşitli pozisyonlarda Amerikan piyasasında yer alan Lehman Brothers 1994 yılında halka arz olmuş, 2000’li yıllarda ise Amerikan ve küresel piyasalarda önemli yer almayı başarmış, dünyanın bir çok ülkesinde şubeler açmıştır. 2007 yılında Lehman Brothers Londra borsasında en yüksek işleme sahibi hisse sahibi kurum olmuştur. Ayrıca, yine 2007 yılında Fortune dergisi, Lehman Brothers’ın “en çok beğenilen menkul kıymetler şirketleri” listesinde 1 numaralı banka olduğunu belirtmiştir.[5] Tüm bu güçlü konumuna ve büyüme hızına rağmen 2008 yılında konut fiyatları hızla düşmeye başladığında, Mortgage kredilerinin ödenmeme riski Lehman Brothers’i krize süreklemiştir. Lehman Brothers’ın 2008 yılının sonlarına doğru toplam zararı 613 milyar dolara yükseldi, banka piyasalarda günde %7, toplamda %94 değer kaybı yaşadı. İflasın arifesinde Lehman Brothers diğer bankalar ve büyük şirketlerde olduğu gibi devlet desteği ve diğer şirketlerle ortaklıklar aradı, fakat o zamanki politika yapıcılar – FED başkanı Ben Bernanke, hazine bakanı Henry Paulson ve New York Federal Rezerv Bankası başkanı Timothy Geithner bankanın ihityaç duyduğa destek ve yardıma hayır dedi.[6] Ekonomik krizde ilk açık iflası gerçekleşen kurum olarak Lehman Brothers, adını dünya tarihe yazdı,  hem Amerikan hem de diğer bazı ülkelerin ekonomisini krize sürükledi. Bu bağlamda, Lehman Brothers bankasının iflasının küresel bir ekonomik tahribata yol açtığını söylemek mümkündür. Lehman Brothers’a devletin ve FED’in neden müdehale etmediği ile ilgili çeşitli tartışmalar hem uzmanar arasında hem de ekonomi dergilerinde hem de popüler basında devam etmektedir. Bazıları müdehalenin halk nezninde ve medyada tepkiler oluşturacağını, bazıları da bu müdehalenin devlet hazinesine önemli derecede zarar vereceği riskini savunmaktadır. Bunun yanısıra, FED şu argümanı savunmuştur, halka verilen kredilerin geri alınabilmesi adına bir yasal güvence banka tarafından sağlandğı taktirde gerekli yardımın yapılmasının yasal olacağı, aksi halde mümkün olamayacağı.[7] Ancak, Lehman Brothers bu yasal güvenceyi FED’e sağlayamamıştır. Lehman Brothers gibi “batamayacak kadar büyük” bir kurumun iflasının yarattığı derin endişe ve hatta panik sonrası devlete ve merkez bankasına yapılan baskılar, 850 milyar dolarlık bir kurtarma paketini senatodan geçirmiş ve bu tutarın kısa sürede piyasaya sürülmesini sağlamıştır.

Sonuç olarak, 2008 Amerikan ekonomik krizinin ve Lehman Brothes’in iflasının önemli bir nedeni alana orantısız kredilerin verilmesi ve bunun halktan geri alınamaması olmuştur. Bu bağlamda, Amerika Mortgage kredilendirme sistemini örnek alan dünyadaki bir çok ülke ve banka da aynı şekilde ekonomik kriz yaşamış yada en basit hasarla ekonomik güç olarak ciddi daralma yaşamıştır. Lehman Brothers sadece Amerika ekonomisi için değil aynı zamanda tüm küresel çaplı şirketler ve ekonomisi kalkınmış yada kalkınmakta olan ülkeler adına da tarihi bir ders niteliği taşımaktadır.

DİPNOTLAR

[1] https://www.infoplease.com/business-finance/us-economy-and-federal-budget/money-market-interest-rates-and-mortgage-rates-1980

[2] https://www.intheblack.com/articles/2018/09/01/lehman-brothers-10-years-on

[3] https://www.intheblack.com/articles/2018/09/01/lehman-brothers-10-years-on

[4] http://www.offcourse.com.tr/tr/blog/lehman-brothers-dunyanin-en-buyuk-iflasinin-hikayesi

[5] https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/sep/03/federal-reserve-lehman-brothers-collapse

[6] https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/sep/03/federal-reserve-lehman-brothers-collapse

[7] https://www.intheblack.com/articles/2018/09/01/lehman-brothers-10-years-on