Kazak Türkleri genel olarak şakayı çok sever. Oğlu babasıyla, gelini kaynatasıyla şakalaşabilir. Şaka olarak söylenen bazı argo sözlere kesinlikle kızılmaz. Böyle bir yetişme tarzı gençleri hazır cevaplı ve kıvrak zekalı olmaya hazırlayan önemli bir anlayıştır. Bu durum başka bir yönüyle de gençleri sabırlı ve neşeli olmaya yöneltmiştir.
Zengin ve üst seviye grupları kadını önemsememesine rağmen, halk onu erkekle eşit görmüş, masal ve efsaneler ile kahramanlık ve aşk destanlarında aslan yürekli, pars kadar güçlü yiğitlerin atına iyi bakarak, silahını saklayıp koruyarak, onlara akıl verip yön göstererek toplum içinde saygın bir yer edinmiş kadınların varlığı hep dikkat çekmiştir. Şeşen tartışmalarında, söz yarışlarında erkeklere yenilmeyen şeşen kadınların söz ustalığı ve dillendirdikleri acı şakalar az değildir. Halk sanatında hiçbir eksiği olmadığını gören halk, sözlü yarışmalarda kadınlara eşit davranmışlardır. Aynı geleneğin bugün de devam ettiğini Kazak Aytıs[1] yarışmalarında açıkça görmekteyiz. Kadın aytısçıların erkek aytısçılarla başa baş yarıştıkları, kimi zaman birinci olarak büyük ödüller kazandıkları sık rastlanan bir durumdur. Aynur Tursunbayeva, Aselhan Kalıbayeva, Sara Toktamısova, Karima Oralova, Akmaral Leybayeva gibi Kazak kadın aytısçılar bunlardan bazılarıdır.
“İyi şaka canın erzağı” anlayışına uygun olarak Kazaklar, eskiden beri şakanın tanışıp bilişmede, fikir ve düşünce yarıştırmada önemli bir unsur olduğu gerçeğini hiç terk etmemişlerdir.
Bala Biy Köse, sakalsız, bıyıksız; Dostbol Biy ise sakallı biriymiş. Bala Biy arkadaşıyla yolda gelirken ıssız bir yerde sade çay içip oturan Dosbol’u görür. Ona,
-Sağılacak develeriniz var ya neden onları sağıp sütle birlikte çay içmiyorsunuz da sade çay içiyorsunuz?
diye sorar.
Dosbol şöyle karşılık verir:
-Hep kadınlara sağdırmaya alışan develer sakalımdan ürküp bana sağdırmıyor.
Demiş.
Şaka, kız ile delikanlının ve birbiriyle yaşıt olan arkadaşların hem sırdaş olma özelliğini hem de yarışma metoduyla birlikte bazen gönüllerindeki öfkeyi bazen karşı duruşlarını, itirazlarını ya da eleştirilerini dillendirmek için kullandıkları önemli bir anlatım metodu olarak kullanılır şeşendik sözlerde.
Nurali Han’ın çocuğu Karatay, Orınbor’da okul bitirip, dönemin çarından “Ağa Sultan” unvanını alıp Kişi Cüz’ü[2] dolaşırken Aday Atakozı Biy’e rastlar. Atakozı, zayıf ve esmer birisiymiş. Biyden hoşlanmayan Sultan:
-Ey Atakozı! Vadide Kalmık’ın, bozkırda Kazak’ın malını bırakmasan da yediklerin ve aldıkların boyuna pek yaramamış gibi he ne dersin?
Bu söz üzerine Atakozı:
“Ölendi[3] jerde ögiz semiredi- Ölenli yerde öküz semirir.
Ölimdi jerde molda semiredi- Ölümlü yerde molla semirir.
Karalı[4] üyde katın semiredi- Zengin evinde kadın semirir.
Kamsız elde han semiredi- Gamsız elde han semirir.
Kaytsem toptan torğay[5] şaldırmaymın dep-Ne yapayım? Halkın bir serçesini çaldırmayayım diye,
Kazaktın bir tayın duşpanğa aldırmaymın dep-Kazak’ın bir tayını bile düşmana aldırmayayım diye,
Bir tünde toğız oyanıp, toğsan tolğanamın-Bir gecede dokuz uyanıp, doksan kere düşünüyorum,
Men arık bolmay, kim arık boladı- Men zayıf olmayayım da kim zayıf olsun?
Demiş.
Karatay ağzını bile açamamış. Sadece yanında bulunan bir biy, “Kendimizin ölmesi bir yana evdeki çel-çocuğumuza da dokundu bu sözler!” diye mahcubiyetini ifade etmiş. Bu sözlerden hareketle “Han-sultanlar, halk düşmanıdır; biy-şeşenler de halkın dostu imiş.” sonucunu çıkarmamak gerek. Han da biy de üstün grup temsilcileridir. Bu durum, zengin tarafın sözünü savunanlar ile halkın sözünü savunanlar arasındaki mücadele olarak değerlendirilmelidir.
[1] Halk edebiyatı sahasındaki ozanların atışma geleneği
[2] Kazak Türklerinde bilinen üç boydan biri (Ulu, orta, kişi cüz)
[3] Bir ot çeşidi
[4] Malı ve büyükbaş hayvanı çok olan ev
[5] Serçe kuşu
