Keçecizade Fuad Paşa 
(1815-1869)
Osmanlı sadrazamı.

Hazırlayan: Mehmet MEMİŞ, (E) Öğretmen

Asıl adı Mehmed Fuad olup 17 Ocak 1815 de İstanbul’da doğdu. Babası ünlü şair Keçecizâde İzzet Molla’dır. Annesi Hibetullah Hanım’ın nesebi Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’ya kadar uzanır. Önce ilmiye yolunda ilerlemek amacıyla Arapça ve Farsça öğrendi. Ancak babasının Sivas’a sürülmesi üzerine genç yaşta Mekteb-i Tıbbiyye’ye girmek zorunda kaldı; buradaki öğrenimin Fransızca olması sayesinde Fransızca’yı da öğrendi. Tıbbiyeden doktor yüzbaşı olarak mezuniyetinin ardından Vali Çengeloğlu Tâhir Paşa ile birlikte Trablusgarp’a gitti. Dönüşte Mustafa Reşid Paşa’nın teşvikiyle meslek değiştirerek Kasım 1837’de Bâbıâli tercüme kalemine girdi; 1839’da buranın mütercim-i evvelliğine yükseltildi. Mehmed Şekib Efendi (Paşa) Londra büyükelçiliğine tayin edilince sefâret başkâtibi olarak onunla birlikte Londra’ya gitti. 

Bilgisini ve görgüsünü arttırmış olarak yurda dönen Fuad Efendi, İspanya kraliçesi Elizabeth’e Abdülmecid’in cevabî mektubunu götürmek ve iki devlet arasındaki dostluğu kuvvetlendirmek için 1844’te Madrid’e gönderildi. Aynı zamanda kendisine Portekiz’e geçmesi ve genç Portekiz kraliçesine padişahın selâmlarını bildirmesi tâlimatı da verildi. Bir yıldan fazla İspanya ve Portekiz’de kalan Fuad Efendi Temmuz 1845’te Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığına, 18 Şubat 1847’de rütbe-i ûlâ sınıf-ı evveli ile Dîvân-ı Hümâyun âmedciliğine tayin edildi. Macarlar’ın 1848’de Avusturya’ya karşı başlattıkları bağımsızlık hareketleri Eflak’a da sıçrayınca Bükreş’e gönderildi. Orada asayişi sağlamaya çalıştı. Osmanlı hükümeti konuyu barış yoluyla halletmek için, Bükreş’te bulunan Fuad Efendi’yi fevkalâde murahhas büyükelçi sıfatıyla Rus çarı nezdine göndermeye karar verdi. Padişahın mektubunu götüren Fuad Efendi 5 Ekim 1849’da Petersburg’a vardı. Rus yetkililerle ve bizzat çarla görüşerek meseleyi barış yoluyla halletti. Bu başarısından dolayı 29 Kasım 1849’da bâlâ rütbesi verilerek sadâret müsteşarlığına getirildi.

Bu arada tedavi için Bursada kaldığı bir ay zarfında Cevdet Efendi ile birlikte Kavâid-i Osmâniyye’yi, ayrıca Şirket-i Hayriyye’nin nizamnâme lâyihasını kaleme aldı. Bursa’dan döndükten sonra 1850 yılı ortalarında teşkil edilen Encümen-i Dâniş’e sadâret müsteşarı sıfatıyla dâhilî âza tayin edildi.

Sadrazam Reşid Paşa tarafından hem Tanzimat’ın uygulanması hem de miras meselesini halletmek üzere Mısır’a gönderilen Fuad Efendi yine Cevdet Efendi’yi de yanına alarak 6 Nisan 1852’de Mısır’a vardı. Burada üç buçuk ay kadar kalarak Mısır’ın 60.000 kese olan yıllık vergisini Mısır Valisi Abbas Paşa ile anlaşarak 80.000 keseye çıkartmayı başardı. Bu hizmeti padişah tarafından takdir edilmiş olmalı ki Mısır’dan dönüşünde Âlî Paşa’nın sadârete geçişinden hemen sonra Hariciye Nâzırlığı’na getirildi (9 Ağustos 1852). Ancak bu sırada ortaya çıkan makāmât-ı mübâreke meselesinde Fransızlar’a meyletmesi, Rusya’ya statükonun korunacağını bildirirken Fransız sefâretine gönderilen takrirde, Beytülahm Kilisesi’nin büyük kapısına ait anahtarın Latinler’e verileceğinin kaydedilmesi, ayrıca “La vérité sur la question des lieux-saints” adlı lâyihasında Rusya’da baş gösteren iç karışıklıkları açıkça belirtmesi, Rusya’da Fuad Efendi’ye karşı büyük bir tepkinin doğmasına sebep oldu. 

Fuad Efendi, Kırım Harbi sırasında Yunanlılar’ın sınır tecavüzüne kalkışarak Epir’de Yanya ve Tesalya bölgesinde Tırhala’yı tehdide başlamaları üzerine bu meselenin halli ile görevlendirildi. 1 Mart 1854’te İstanbul’dan ayrılarak önce Pita’daki isyan yuvasını temizleyip Yanya’yı kurtardığı gibi sınır boyuna çekilen âsileri de ortadan kaldırarak diplomatlığı kadar iyi bir kumandan olduğunu da ispat etti (1 Nisan 1854). Daha harekât sahasında iken yeni kurulan Meclis-i Âlî-i Tanzîmat’a üye tayin edildi. İstanbul’a dönünce bu meclisin başkanı oldu. Hariciye Nâzırı Âlî Paşa sadrazam olunca meclis başkanlığı da uhdesinde kalmak üzere vezâret rütbesiyle 2 Mayıs 1855’te ikinci defa Hariciye nâzırlığına getirildi. Fakat Hariciye işlerinin çokluğu dolayısıyla Temmuz-Ağustos 1855 de Meclis-i Âlî-i Tanzîmat reisliğinden çekildi. İngiliz sefiri Lord Stratford Canning, Fransız politikasını tutan Fuad Paşa’yı padişaha şikâyet ettiği gibi Âlî Paşa’yı azlederek Mustafa Reşid Paşa’yı tekrar sadârete getirmesini istedi. Bunun üzerine Âlî Paşa 1 Kasım 1856’da azledilince Fuad Paşa da istifa etti. Dokuz gün sonra Meclis-i Âlî’ye memur edilen Fuad Paşa, Ağustos 1857’de ikinci defa Meclis-i Âlî-i Tanzîmat reisliğine getirildi.

Âlî Paşa’nın üçüncü defa sadârete tayini üzerine Fuad Paşa 11 Ocak 1858’de tekrar Hariciye nâzırı oldu. Üçüncü Hariciye nâzırlığı sırasında ilk görevlerinden biri Eflak-Boğdan’ın yeni idaresiyle ilgiliydi. Bu meseleyi çözmek üzere toplanan Paris Kongresi’ne murahhas tayin edildi ve Nisan-Ekim 1858 tarihleri arasında Paris’te kaldı. Fransızlar başlangıçta kendi politikalarına yakın buldukları Fuad Paşa’nın tayininden memnun kaldılarsa da paşanın Eflak-Boğdan’ın birleştirilmesine karşı çıkması üzerine hayal kırıklığına uğradılar. Buna rağmen Fuad Paşa’yı büsbütün kaybetmemek için kendisine birinci dereceden Légion d’Honneur nişanı verdiler.

Fuad Paşa’nın nâzırlığı sırasında ele aldığı önemli konulardan biri de Lübnan meselesidir. Lübnan’da yaşayan Dürzîler’i İngilizler’in, Mârûnîler’i Fransızlar’ın kışkırtmaları sonucunda 27 Mayıs 1860’ta başlayan Lübnan olayları Avrupa’ya mübalağalı bir şekilde yansıtıldı. Bâbıâli, muhtemel bir Avrupa müdahalesini önlemek üzere fevkalâde murahhas sıfatıyla Fuad Paşa’yı Lübnan’a gönderdi. Hariciye nâzırlığı da uhdesinde bulunan paşa, geniş yetkilerle donatılmış olarak 3000 askerle birlikte 14 Temmuz 1860’ta Beyrut’a vardı. Burada, olayların Şam’a da sıçradığını ve 500 kadar hıristiyanın olaylar sırasında öldüğünü öğrendi. Fuad Paşa önce çözümlenmesi daha kolay görünen Şam meselesini ele aldı. Beyrut’tan Şam’a geçerek Şam olayı ile ilgili gördüğü 167 kişiyi idam ettirdi. Hatta bu kadarla da kalmayarak Fransızlar’ın işe karışmasına imkân vermemek için Şam Valisi Müşir Ahmed Paşa’yı ve maiyetindekileri kurşuna dizdirmekten kaçınmadı. Böylece tarafsızlığını ispat etmek istiyordu. Ancak bu durum hem Şam’da hem de İstanbul’da Fuad Paşa aleyhinde tepkilere yol açtı. 

Fuad Paşa Suriye’de iken Sultan Abdülmecid vefat etmiş, yeni padişah Abdülaziz, Meclis-i Vâlâ ile Meclis-i Âlî-yi Tanzîmat’ı birleştirerek reisliğini ona vermişti (14 Temmuz 1861). Bundan az sonra da onu dördüncü defa Hariciye nâzırlığına tayin etmiş, 22 Kasım’da ise sadrazamlığa getirmişti. Bunun üzerine Suriye’den İstanbul’a gelerek (21 Aralık) yeni görevine başlayan Fuad Paşa ilk iş olarak, büyük bir buhran içinde olan maliyenin düzeltilmesi için alınmasını gerekli gördüğü tedbirleri bir raporla padişaha bildirdi. Bu raporda, yedi yıldır devam eden ve 1277’de (1860-61) 344.000 keseyi bulan bütçe açığının kâğıt paranın kullanılmasına son verilerek ve israfa engel olunarak kapatılabileceğini, geliri arttırmak için de vergilerin yükseltilmesini, tuz ve tütüne vergi konulmasını, bu yolla gelirlerde bir yıl öncesine nisbetle yaklaşık 865.000 kese artış sağlanabileceğini ileri sürüyordu. Hazinenin kontrolünü bizzat üstlenen Fuad Paşa aldığı tedbirlerle gelirleri kısmen arttırdı. İngilizler’den yapılan istikrazla ve bazı şartlarla kâğıt para tedavülden kaldırıldı. Fakat 1278 (1861-62) bütçesinde masrafların artmasına karşılık gelirlerin arttırılamaması yüzünden dengeli bir bütçe kurulamadı. Bütün gayretine rağmen maliyeyi istediği şekilde düzeltememesi ve Rumeli’de gittikçe yayılan milliyetçi fikirlerin durumu daha da ağırlaştırması üzerine Fuad Paşa 2 Ocak 1863’te sadâretten ayrıldı; Âlî, Yûsuf Kâmil ve Rüşdü paşalar da onunla birlikte istifalarını verdiler. Böylece gerek Fuad Paşa’nın gerekse diğerlerinin, kendilerine daha geniş yetkiler verilmedikçe görev kabul etmeyeceklerini padişaha göstermek istedikleri anlaşılmaktadır. Ancak bu dört kişi sonuna kadar fikirlerinde sebat edememişlerdir. Fuad Paşa Abdülaziz’in ısrarıyla, istifasından bir hafta sonra Meclis-i Vâlâ-yi Ahkâm-ı Adliyye reisliğine getirilmiş, padişahın Mısır’a yapacağı seyahatte kendisine refakat etmesi uygun görülünce 14 Şubat 1863’te seraskerliğe nakledilmiştir.

Abdülaziz’in 3 Nisan 1863’ten 2 Mayıs’a kadar süren Mısır seyahatinde Fuad Paşa bir an bile yanından ayrılmadı. Dönüşte Sultan Abdülaziz’in İzmir’de okuduğu nutku da yine kendisi hazırlamıştı. İstanbul’da tertip ettirdiği merasimle de padişahı hayran bırakan Fuad Paşa, 10 Mayıs 1863’te Osmanlı tarihinde ilk defa olarak “yâver-i ekrem” unvanını aldı. 1 Haziran 1863’te de seraskerlik uhdesinde kalmak üzere ikinci defa sadrazam oldu. Başarılı geçen ve üç yıldan fazla süren bu sadâreti sırasında Mısır valilerinin hidiv unvanını almasına rızâ göstermesinden dolayı tenkit edilen Fuad Paşa’nın sadâretten azli, Abdülaziz’in Mısır Hidivi İsmâil Paşa’nın kızıyla evlenmesine muhalefet etmesi ve bu fikrini küçük bir kâğıt parçasına yazmasından ileri gelmiştir. Mâbeynci Ali Bey yanlışlıkla kâğıdı padişaha verince Abdülaziz onu görevden aldı (4-5 Haziran 1866). Kanlıca’daki yalısında sekiz aydan fazla bir mâzuliyet devri geçiren Fuad Paşa, Âlî Paşa’nın sadârete gelmesi üzerine (Şubat 1867) beşinci defa Hariciye nâzırlığına getirildi ve bu sıfatla Abdülaziz’in Fransa ve İngiltere’ye yaptığı seyahatte yanında bulundu (21 Haziran – 7 Ağustos 1867). Bu seyahat esasen kalbinden rahatsız olan Fuad Paşa’nın hastalığını daha da arttırdı. Memlekete dönüşünde bir süre Yakacık’ta istirahat etmesi sağlığını biraz düzelttiyse de Âlî Paşa’nın Ekim 1867’de Girit’e gitmesi üzerine Hariciye nâzırlığına ilâveten sadâret kaymakamlığını da yüklenmesi onu büsbütün yıprattı. Doktorların tavsiyesine uyarak 1868 kışını geçirmek üzere gittiği Nice şehrinde vefat etti (12 Şubat 1869). Hoca Tahsin Efendi tarafından hazırlanan cenazesi, Fransız hükümetinin tahsis ettiği bir savaş gemisiyle 28 Şubat 1869’da İstanbul’a getirildi ve Sultanahmet semtinde Peykhane caddesinde yaptırdığı caminin yanına defnedildi. 

Fuad Paşa Tanzimat devrinin üç önemli şahsiyetinden biridir. Genellikle Mustafa Reşid Paşa İngiliz taraftarı olarak tanınırken Âlî ve Fuad paşalar Fransız taraftarı olmakla şöhret kazanmışlardır. Reşid Paşa’nın İngiliz, Âlî Paşa’nın Fransız siyasetine meyilli olmalarına karşılık Fuad Paşa ikisinin ortası bir yol seçmiştir. Bununla birlikte bir tarafa bağlanmadan tamamen devletin çıkarlarını ön planda tuttuğu da bir gerçektir. Hür fikirli bir insan olmasına rağmen devletin menfaati açısından milliyet fikirlerinin daima aleyhinde bulunmuştur. Çeşitli unsurlardan oluşan Osmanlı Devleti’nin bu fikirler yüzünden parçalanacağından korkmuş ve Avrupa’daki milliyet cereyanlarını çok yakından takip etmiştir. Bununla birlikte gayri müslim tebaaya eşit muamele edildiği takdirde bu fikirlerin önlenebileceğini savunmuştur. Ölümünden az önce Sultan Abdülaziz’e hitaben yazdığı ileri sürülen vasiyetnâmesinde de Avrupa devletlerinin siyasetleri karşısında devletin bekasını temin için tutulması gereken yolu göstermiştir.

Fuad Paşa’nın tarihsiz olmasına rağmen 1867 yılının ilk yarısında yazıldığı tahmin edilen, Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinden az önce kaleme alarak sadârete takdim ettiği tezkiresi de dikkate değer bir belgedir. Bu tezkire, yakın tarihimiz hakkındaki bazı gerçekleri açıklığa kavuşturduğu gibi Osmanlı Devleti’nin bekası için o sıralarda alınması gereken birtakım tedbirlerle ilgili önemli tavsiyeleri de ihtiva etmektedir. 

Fuad Paşa’nın değişik zamanlarda gerçekleştirdiği bazı icraatı arasında eyalet teşkilâtı yerine geniş yetkili valilerle idare edilen vilâyet teşkilâtının kurulması, kagir binaların yapılması, İstanbul’da Divanyolu’nun genişletilmesi, Galatasaray Lisesi’nin ve Dârülfünun’un kurulması gibi hizmetler sayılabilir. Çok açık fikirli ve zamanının ilerisinde bir insan olan, Kanlıca’daki yalısının bahçesinde mermer heykeller bulunduran Fuad Paşa’yı yakından tanıyan Lady Brassey, onun tasarladığı reformlar arasında kadınlara hürriyet verilmesinin de bulunduğunu yazmaktadır 

Kendisinin orta derecede bir şair olduğu söylenebilir. Öte yandan gerek özel ve resmî mektuplarından gerekse lâyihalarından Fuad Paşa’nın kuvvetli bir nâsir olduğu açıkça anlaşılmakta olup çağdaşları da bu görüştedirler. Fuad Paşa’nın çok ince ve nükte dolu fıkraları günümüzde de ağızdan ağıza dolaşmaktadır. Bu fıkraların bir kısmı doğrudan doğruya Fransızca söylenmiştir. 

Paşanın son zamanlarında Beyazıt’ta inşa edilmiş (1284 sonları / 1868) ve kendisinin hiç oturmadığı Fuad Paşa Konağı adıyla ün yapmış olan konak önce Maliye Dairesi, ardından da Askerî Tıbbiye olarak kullanıldı. Halen İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi bu binada bulunmaktadır.

KAYNAK: TDV İslâm Ansiklopedisi, müellif: ORHAN F. KÖPRÜLÜ

ALİ FUAT PAŞA’DAN NÜKTELER

Avrupa seyahati sırasında Napolyon’un “-Girit’i kaça verirsiniz?” sorusuna yanındaki padişah ve karşısındaki imparator olmasına rağmen hemen “-Aldığımız fiyata!” cevabını vermiştir ki bu cevapla çok şeyler anlatmıştı

***

General İgnatiyef görevinin gereği dışarıya sık sık yaptığı seyahatlerden her dönüşünde, tanıdıklarına getirdiği hediyeler ile ün kazanmıştır. Yine böyle bir yolculuğa çıkarken Hariciye Nazırı Fuad Paşa’ya “-Rusya’dan bir isteğiniz var mı? Size oradan ne getireyim Paşa hazretleri” demiş, Fuad Paşa sükûnet ve ciddiyet ile “Rusya’dan bana yeni bir mesele getirmeyin hiçbir şey istemem” diyerek karşılık vermiştir. 

****

Sultan Abdülaziz, İngiliz Kraliçesi Victoria’nın davetlisi olarak Londra’da bulunduğu sırada, kraliçe kulaklarındaki küpeleri göstererek bunları vaktiyle Abdülmecid’in hediye ettiği bir broşun elmaslarından saray kuyumcusunun tavsiyesi üzerine yaptırmış olduğunu ve padişahın buna gücenip gücenmeyeceğini sorduğunda Fuad Paşa “-Haşmetmeab Türkiye’den gelen şeylere daima kulak vermekte olduğunuzu ispat ettiği için buna pek ziyade memnun olmuşlardır” diyerek cevap vermiş, kraliçe de bu zarif cevaba pek memnun olmuştur.

***

Avrupalıların köleler hakkındaki fikirlerini Fuad Paşa’dan sorduklarında Paşa “Avrupalılar, kölelerimizin hür ve belki evlerimizde hâkim olup bizim onlara esir olduğumuzu bilmezler de beyhude itiraz ederler” cevabını vermiştir.

***

Paris’te Fransız bakanlarından biri sigorta hizmetleri ve faydalarından bahsederken Fuad Paşa’ya, İstanbul’da sigorta kumpanyalarının bulunup bulunmadığını sorunca Fuad Paşa; “Sigorta kumpanyalarının en büyüğü İstanbul’dadır. O kumpanyanın müşterisi olmadık hiçbir mülk sahibi yoktur.”cevabını vermiş, Fransız bakan şaşkınlıkla; “-Bu kumpanyanın adı nedir?” diye sorunca cevaben de; “-Ya Hâfız” (Ey Koruyan Allah) kumpanyası”demiştir. 

***.

Birgün bir dostu Keçecizade Fuad Paşaya İstanbul’daki kaldırımların güzelliğinden bahis açınca Fuad Paşa “O kaldırımları bize atılan taşlarla döşedik, elbette güzel olur” diye latife yollu cevap verir.