Hilmi ÖZDEN^[1]

Özet         

Macarlar özellikle 19.yy olmak üzere kendi köklerini (soylarını), dillerini ve geldikleri vatan coğrafyasını araştırmışlardır. Birçok gezgin, amatör meraklı ve bilim adamı bu konuda çalışmalar yapmıştır. Anavatanları ve dillerinin kökleri açısından İdil-Ural, Türkistan, Kafkasya gibi tezler ortaya atılmıştır. 

Bilim insanları bu konuda farklı düşüncelere sahiptir. Bunlar içinde en güçlüleri Türkistan ve Kafkasya coğrafyasıdır. Bu çalışmada Macarca literatürden seçtiğimiz bazı makalelere göre Macarların Kafkasya araştırmalarından bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler: Macarlar, Kafkasya, Turan Coğrafyası

IN TURAN GEOGRAPHY ACCORDING TO HUNGARY SOURCES (NORTH) CAUCASIA

Summary

Hungarians researched their roots (ancestry), language and the geography of their homeland, especially in the 19th century. Many travelers, amateur enthusiasts and scientists have done research on this. Theses such as İdil-Ural, Turkistan, and Caucasus have been put forward in terms of their homeland and the roots of their languages.

Scientists have different opinions on this issue. The strongest of these are Turkistan and the Caucasus geography. In this study, Caucasus studies of Hungarians will be mentioned according to some articles we have selected from Hungarian literature.

Keywords: Hungarians, Caucasus, Turan Geography

GİRİŞ           

19. YÜZYILDA KAFKAS MACARLIĞI FİKRİ

19. yüzyılda, ilk zorlu etnografik, arkeolojik, dilbilimsel ve tarihi eserlerin ortaya çıktığı Macaristan’da bilimde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Macar Bilimler Akademisi, dergiler, kütüphaneler ile bilimsel topluluklar kuruldu ve çağın tarihçileri modern tarih yazımının temellerini küçümsediler. Tarih bilimi tarihöncesine büyük önem verdi ve Macar anavatanını arama, tarihçinin en asil ve en önemli görevlerinden biriydi. Zaten 18. yüzyılda Macarların kökeni teorileri – Fin-Ugor veya Türk-Tatar – hakkında bir tartışma başlatmıştı. Bu teoriler ve temsilcileri, bilimsel dergilerin sütunlarında ve yeni kurulan Akademi’nin duvarlarında baskın bir konuma sahip olsalar da, hem Türk-Tatar kökenli hem de Fin-Ugor akrabalığı fikrine karşı pek çok muhalif vardı. Böylece Macar asaletini kanıtlamak için birçok teori doğdu. Bu yüzden Macarların Hun-Avar kökenli olduğu fikrine inanan çoğunluktaydı ve böylece Sümer-Macar akrabalık teorisi doğdu. Ancak Macarların Mısır, Habeş veya Part kökenlerine dair teoriler bile ortaya çıktı. Bazı açılardan, Kafkasya Macarları fikri de bu eğilime uymaktadır. 19. yüzyıl Macar bilimsel ve kamusal yaşamın fikirlerinden birini, Kafkasya Macarları fikri temsil eder. Macarların tarih öncesinin incelenmesi sırasında, Kafkasya vatanı arayışı bilimsel tartışmalara, keşif gezilerine, yayınlara, 19. yüzyılda Kafkas sergileri açılmasına neden olmuştur. Ayrıca Mihály’nin destansı şiiri Kafkas Macarları fikrinden ve Kafkasya’daki “Macar” kalesi hakkındaki haberlerden esinlenmiştir. Macarlar böylece Kafkasya’daki kardeşlerini aramaya başladı^[2]  Bizim bu konu ve ile ilgili  araştırmalardan sadece László Marácz’ın çalışması İngilizce diğerleri Macarcadır. Dipnotlarda ki ifadeler de kaynaklarda okuyucunun bilmesi açısından önemli gördüklerimizden seçtiklerimizden alıntılanmıştır. Bunlar ve diğer Macarca araştırmaların Kafkasolog ve Türkologlara ufuk açıcı olacağını düşünmekteyiz. Biz bu yazımızda Macar kaynaklarından Macar ulusunun Kafkasya araştırmaları ve kendi tarihlerini Kafkasya’da arama çabaları üzerinde duracağız. Macar Türkologların çalışmaları geçmiş yüz yıllardan başlamış günümüze kadar devam etmiş ve etmektedir. Özellikle Turan coğrafyası ve Kafkasya ortak kadim tarihi ortaya çıktıkça bu görüş önem kazanmaktadır. Hatta denilebilir ki Macarların(On-Ogurların) bugünkü vatanlarından önce Karadeniz Kuzey-Doğusu, Asya’nın kuzey batısı, Kuzey Kafkasya ve Türkistan coğrafyasında araştırmaları derinleştirilmelidir. Buna Türkmen-Sümer-Kafkasya-Macar bağlantısı eklendiğinde Ön-Asya’da katılabilir. Bu araştırmalar tarih, kültür ve dil üzerine büyük bir zenginlik oluşturacaktır.           

Macar tarih öncesine ilişkin Macar arkeolojik araştırmaları da son yirmi yılda önemli değişiklikler geçirmiştir. Ancak yeni bir tür eleştirel yaklaşımın geliştirilmesinden de söz edebiliriz. Bir yandan, Karpat Havzası’nın 10. yüzyıl mirasına ilişkin Doğu Avrupa buluntuları, Macaristan’da daha önce olduğu gibi (kamuoyuna açık olarak) bilinir hale gelirken, diğer yandan 1970’ler ve 80’lere benzer araştırma yoğunluğu, araştırma işbirliklerinde veya konu hakkında herhangi bir iz göstermemiştir.

Bunun özü, arkeolojik buluntulara dayanan etnik tarihöncesinin varoluş nedeninin – “etnisite” yaklaşımının mekanik uygulamasının bariz sürdürülemezliğinden dolayı – temelde Macaristan’da da sorgulanmış olmasıdır. İkinci sorun, özellikle daha önce göçten sıkça etkilenen bölgelerde yaygındır. Bu göçlere ve yer değiştirmelere artık maddi kültürde radikal bir değişim eşlik etmediği ortaya çıktı, ancak geniş kapsamlı bir değişim bazen (içeri) göç olmadan bile tespit edilebilir. Bu, elbette, arkeolojinin rolünün tamamen göz ardı edilebileceği anlamına gelmez. Etnogenetik araştırmada olacaktır ancak ihtimalleri bölgeden bölgeye ve çağdan çağa değişir. Örneğin, Ural bölgesindeki bazı kaya çizimlerinde (MÖ. 4) ve Bronz Çağı seramiklerinde (MÖ. 3–2) gözlemlenen tasvirler de belirli bir bölgenin nüfusunun etnografik mirasıyla tam paralellik göstermektedir. İyi bilinen ör. Obi-Ugric halkları 17–18. 8-10. Yüzyıl mezarlıkları (örneğin Halas Pogor) ve yüzyıl öncülleri. Ayrıca László Klima’nın yakın zamanda sunduğu Mordviyen bölgelerinin benzer örneklerini de bilinmektedir.  Peter Simon Pallas’ın 18. yüzyıl gezgin kadın erza ve moksa çizimlerini inceleyerek, 8-11. Elizavet-Mihajlovka ve 7-9. Yüzyıl. benzerlikler mutlaka bir bağlantı anlamına gelmese de, bu veriler elbette göz ardı edilemez. Gelecekte daha fazla arkeolojik ve antropolojik çalışmalarla desteklenen bu bağlantılar, nicelikleri ve doğaları nedeniyle, yerel nüfusun etnogenezinin araştırılmasıyla ilgisiz değildir ve şimdilik yalnızca çalışan bir hipotez olarak kullanılabilir. Elbette, 10. yüzyıl mirasının doğuşunun araştırılması, Macar arkeolojik araştırmaları için temel bir görev olarak kalmıştır. Coğrafi perspektifleri, eski tek düzlemli Doğu Tercihi yaklaşımına kıyasla memnuniyet verici bir şekilde genişledi. Rusya, Ukrayna ve Moldova’daki son (kurtarma) kazılardan elde edilen büyük miktardaki yeni buluntuların ve yerel yayınların sayısındaki katlanarak artışın sunduğu fırsatların çok gerisinde olsa da^[3].

Tüm bunların bir sonucu olarak, bu güne kadar Macaristan’da tarihi-arkeolojik tezler yayınlanırken, Rus ve Ukraynaca referanslar da önemlidir. Arkeolojik literatürün var olan sonuçları genellikle 1980’lerin sonlarında eskimiş olarak kabul edildi. Bununla birlikte, 20. yüzyılda yeni buluntuların işlenmesinin daha önce bilinen “doğu” arkeolojik buluntuların değerlendirmesindeki değişiklikleri izlemek de önemlidir. Böyle bir sorun, örn. Saltovo’da, Hazarların arkeolojik mirasını ve Aşağı Don boyunca 8. yüzyıl buluntularının göreceli kronolojisini belirlemeye yönelik son girişimler göstermiştir. Ayrıca, Bulgar Kubrat İmparatorluğu’nun arkeolojik mirasının tanımlanmasını ve Maloje Perescsepino bulgusunun erken Hazar mirası olarak tanımlanmasını sorgulayarak ve Saltovo kültürüyle kronolojik-arkeolojik bağlantısının gösterilmesi de buna eklenebilir.

Saltovo’daki ölü yakma mezarlarının diğer yorumları ve Macar tarihöncesi ile ilgili olarak, (İtil-Etil)Volga-Güney Uralları işaret etmektedir. Kırsal kesimde Kusnarenkovo ​​ve Karajakupovo kültürlerinin ayrılması ve bu buluntuların Ural Geçidi’nde ve Ural’ın doğu tarafında artan şekilde görülmesi dikkat çekicidir. Bozkırın diğer batı ucunda, Moldova’da, yerel arkeologlar son zamanlarda Macar bileşenini ciddi bir şekilde yerel, 9. yüzyıl hatıralarına taşıdılar. Bu bağlamda, iki yerel Slav kabilesi olan Ulics ve Tversklerin muhtemelen 940’ların başlarına kadar Kiev Rus egemenliğine girmediğinden (onlara karşı yapılan mücadelede başarısızlığına dair verilerimiz var) ve Bulgaristan Devleti, 10. yüzyılın ilk üçte birinde Kiev Rusları ile arasında diplomatik ilişkilere dair neredeyse hiçbir iz yok. Sadece bir Viking kalabalığı değil, aynı zamanda kültürü üzerinde (özellikle güney kesiminde) bozkır göçebe etkisi görülmektedir^[4].

Yazar Atilla’ya göre Karpat Havzası’nın 10. yüzyıl arkeolojik mirasının doğuşunun araştırılması bir sorun olarak Macar bilim adamlarının karşısında durmaktadır. Saltovo (Hazar Devleti) kültür çevresi Macar yönleriyle bağlantılı olarak, Doğu Avrupa’da Saltovo-Majackaja kültürü ve Saltovo kültür çevresi 8-10. araştırmacıların çoğunluğunun şu anda yaklaşık 1000 arkeolojik siteyi sınıflandırdığı 19. yüzyıl tarihi ile ilgili materyal eğitimi, çoğunlukla yerleşim kalıntıları araştırılmıştır. Tüm arkeolojik yönleri kapsayan gerçek monografik işlemleri doğmamış, çoğunlukla Hazar tarihi açısından tartışılmıştır. Ortaya çıkarılan devasa buluntuların büyük çoğunluğu yayınlanmamıştır ve raporların önemli bir kısmı kullanılmamıştır (çeşitli koleksiyonlarda yayınlanan konferans tezleri, resimsiz ve ayrıntılı konu açıklamaları). İlk kültür kaşifi V. A. Babenko’ya ek olarak, o dönemin bilinen ve daha az bilinen tüm uzmanları tarafından ele alınmıştır: Sz. A. Pletnyova, Sz. Semjonov-Zuszer, D. Z. Berezovec, A. M. Pokrovsky, É. P. Trefi l’jev, P. P. Éfi menko, О. А. Szpicyn, V. О. Gorodcov, N.A. Makarenko, М. I. Artamonov, I. I. Lyapuskin, N. JA. Merpert, G. E. Afanasz’ev, V. S. Fljorov, R. I. Vetstein, A. T. Brajchevskaya, М. Sovkopljac, VP Petrov, TA Sapovalov, MI Levchenko, IM Donetsk, EI Sapoval, VN Korpusova, AA Zimina, VG Olejnik, GP Zinevics, SI ZSiljaeva, MI Yagodzinsky, AG Nikolaenko, VK Mikheev, VS Akzyonov, VG Borodulin, VVoda Kol, AV Kryganov, А. А. Tortika ve N. V. CSernigova^[5].

Daha dar anlamda Saltovo kültürü kavramı çoğunlukla isimlendirme alanlarında gözlemlenen özelliklere dayanarak, araştırmanın çoğunluğu ile Alan / As / Burtas nüfusuna bağlı, eski Harkov vilayeti ve Voronej bölgesi topraklarındaki arkeolojik sit alanlarının toplamı anlamına gelir. Daha geniş anlamda, bu toplam, Kaganate’nin “devlet kültürü” idi. En dar anlamıyla cenaze gelenekleri ile ilişkili olan bir kültürdür. Bununla birlikte, standartlaştırılmış seramik ve metal işçiliğinin bazı unsurları / ürünleri veya bunların taklitleri, Kaganate bölgesinden çok daha geniş bir alanda bulunur. Bunlar Káma bölgesi ve Başkurdistan birçok açıdan öne çıksa da küçük buluntular ve tipik seramikler Kırgızistan’dan Kırım’dan Tuna’ya kadar yayımlanan erken ortaçağ arkeoloji literatüründe parçalar toplanabilir. Arkeolojik kültür kavramını etnik ve ulusal sınırlar boyunca kapsayan “medeniyet” veya “kültürel-tarihsel birlik” terimlerini de bulabiliriz. Bazıları klasik anlamda “Pletnyov öncesi” Saltovo kültürü kavramına tutarlı bir şekilde bağlı kalırken, diğerleri S. Pletnëva’nın görüşünü bazı bölgesel değişikliklerle kabul etmiştir^[6].           

V.A. Babenko mezarlık yapmanın gerekli olduğunu düşünüyordu. Ormanlık bozkır yakınlarında (örneğin Verkhny Saltov, Volchansk, Belgorod, Nezegel, vb.) Gorodiščék yoğun araştırma, ancak 1917’den önce bu hedefe henüz ulaşılamamıştı. Mezarların kazısı aksi halde önemliydi, 1902 ile 1915 yılları arasında Verkhny Saltov mezarlığında 343 oda, 3 maden ve 7 at gömüsü bulundu, ancak Mayakoye Gorodische ile ilgili araştırmalar da devam etti. 1911’de Kharkov Üniversitesi adına AS Fëdorovskij Saltovo’daki mezarlık kazılarında 11 mezar odası kazıldı. 1915’te, Rus Arkeoloji Komisyonu nihayet Babenko’dan atama ve kazı iznini geri çekti ve işini başta dokümantasyon hazırlığı olmak üzere eksik yaptığını iddia etti. Verkhny Saltov’un zengin eserlerinden birçok nesne, Moskova’dan Helsinki’ye kadar birçok uzak müzelere aktarıldı. Saltovo eserinin erken tanınması, I.Dünya Savaşı’nda Harkov bölgesini kısa bir süre işgal eden Alman birliklerinin ve Berlinli arkeologların kısa bir süre için birkaç oda mezarını gömdükleri gerçeğiyle gösterilmiştir. Kırsalın yerleşim tarihinde gerçekte hangi yeri işgal ettiği kimsenin umurunda değildi. Saltovo kültürünün bilimsel kamu bilincine karmaşık bir bütün olarak değil, yalnızca cenaze gelenekleriyle ilişkili olarak taşınmasının nedenlerinden biri buydu ve bu burada ortaya çıkarılan hatıraların başka bir kültüre ait olduğu teorisine yol açtı^[7]

Bulguların tarihsel yorumu üzerine tartışma hemen başladı ve önemli ölçüde farklı yorumlar yapıldı. Saltovo oda mezarlarının karakteristik formları ve buluntularının, yerel öncüllerden kökten farklı olan, Kafkasya’nın kuzey eteklerindeki Alan-As kültür çevresine ait mezarlıklarla doğrudan ilişkili olduğu en başından beri açık olsa da, bazı araştırmacılar D. I. Bagalej ve D. Ja Samokvasov XII. Arkeoloji Kongresi’nde sunulan teorisine göre, Saltovo’daki catacomb mezarları ve benzerleri Hazarlar olarak kabul edilmelidir^[8].           

Macar tarihöncesi çalışmalarında önemli bir tartışmaya da yol açan ve “halklar dağı” olarak adlandırılan Kafkasya’nın daha geniş bölgesinde yaşayan halklarla etnokültürel ilişkilerin bilimsel sorunudur. Macar tarihöncesi çalışmalarında önemli bir tartışmaya neden olan bu durum şimdiye kadar, tarihçiler ve etnograflar tarafından bu karmaşık etnografya meselesinin incelenmesinde seslerini defalarca duymuş olsalar da, çoğunlukla Kafkasya dilbilimcilerin dikkatini çekmiştir. Bu nedenle, diğerlerinin yanı sıra, Péter Hajdú’nun (1923–2002) görüşüne göre, Avrasya bozkır bölgesinde atlı göçebe hayvancılıkla uğraşan eski Macarların uzun göçü sırasında, Kafkas dilleriyle olan bağlantıları hesaba katmalıyız. Ünlü akademisyen, bu kilit konu hakkında çok az şey biliyorsak, bunun ana sebebinin, Kuzey Kafkasya halklarının Macarlar ile tarihsel temaslarının bugün hâlâ büyük ölçüde keşfedilmemiş olması olduğunu açıkça düşünmesidir. András Róna-Tas’ın İngilizce özetinde kısaltılmış bir biçimde yayınlanan Macar Prehistorya Araştırmalarının Kaynaklarına Giriş mükemmel üniversite ders kitabı serisinin bile Kuzey Kafkasya halkları üzerine herhangi bir yabancı veya yerli bilimsel çalışmadan bahsetmemesi karakteristiktir. Tibetçe ve Çince ile ilgili çalışmaları tartışır (Hajdú – Kristó – Róna-Tas, 1980, cf. Róna-Tas, 1996). Aynı zamanda, Kuruluşunda Macar bilim adamlarının da önemli bir rol oynadığı Kafkasoloji üzerine bir edebiyat kütüphanesi vardır. Örneğin, Bernát Munkácsi’nin (1860–1937) 20. yüzyılın başlarında yayınlanan Kafkas etimolojileri üzerine ünlü monografisi ve Gábor Bálint’in (1837–1913) Çerkes grameri gibi Kafkasya üzerine temel eserler ve Kabardeyce-Macarca-Latince sözlük (Munkácsi, 1904; Bálint, 1901, 1904). Yurtdışındaki Kafkas araştırmacıları tarafından kullanılırken bu değerli eserlerin ihmal edilmesine layık değildir. Adı geçen monografiler olmadan Macar-Kafkas etnokültürel ilişkileri sorunu hakkında artık nesnel bir bilim tarihi yazmak olamaz^[9]. 

Kafkasya’nın ön planı sadece Hazar Kağanlığı tarihinin yeri değil, aynı zamanda birçok büyük göçebe kabile ittifakının tarihinin birçok bölümü burada yer alıyor ve burada birbirine bağlıdır. Büyük Hun Hükümdarı Attila’nın (Etele) 453 yılında ölümünden sonra Hun boyları ittifakı, Karadeniz’in kuzey kıyıları boyunca Karpat Havzasından Azak sahiline ve Kafkasya Hun İmparatorluğu’nun kurulduğu Kafkasya’nın kuzey eteklerine kadar çekildi. Yeni bir kabile ittifakının adı olan onogurok (on-ogur) da kroniklerde geçiyor. Bu kabile ittifakı muhtemelen Orta Asya Türklerinden de oluşuyor ve burada, muhtemelen esas olarak Hun soyundan gelenlerin önemli katılımıyla gerçek bir boy ittifakı haline geliyor. Bu arada, Kafkasya’nın dağlarında mahsur kalan ve yerel Kafkas nüfusu için elit aileleriyle bölgenin yönetimini organize eden bir grup göçebe tarafından hatırlanan İç Asya kökenli Avarlar batıya yürüdüler. Onların hafızası, bugün Kafkasya’da Avarca konuşan Dağıstan’ın Avar halkı tarafından korunabilir. 600’lerin başlarında, Onogur kabile ittifakı Kuba Nehri boyunca ilk Bulgar imparatorluğunu kurdu (Bizans kaynakları ona Büyük Bulgaristan diyorlar, dolayısıyla Magna Bulgaristan), daha sonra Batı Bulgarlar Balkanlar’a ulaştı ve Balkanlar’ın çoğunu fethetti. Tuna Bulgaristan’ı daha sonra dilbilimsel olarak tamamen Slav oldu, ancak adına Doğu fatihlerinin ve aynı zamanda bir imparatorluğun kurucularının adlarını korudular. En ilginç araştırma alanlarından biri de, Doğu Kafkasya ile Hazar Denizi arasındaki geçit olan Derbent Kapısı’nın yakınlarına yerleşen göçebelerin kurgan mezarlarının kazılmasıdır. Kurganın çoğunu kazmış olan Rus arkeolog Profesör Ludmilla Gmirya’ya göre, bu mezarlar esas olarak Karpat Havzası’ndan bölgeye geri çekilen Hunlarla ilişkilendirilebilir. Bu nedenle gelecekte en önemli araştırma alanlarından biri olabilir. Dolayısıyla Kafkas bölgesi, Hun, Onogur, Bulgar ve Macar kabile ittifaklarının tarihindeki en önemli bağlantı halkalarından biri olabilir^[10]”.

MACARLARIN KÖKLERİNE DOĞRU           

Gonda Ferenc, AVRUPA VE ASYA’DAKİ TURAN HALKLARININ ANILARI isimli çalışmasında Asya’da, on bin yıldan fazla bir süre önce deniz, TURAN’dan çekildi, kurudu. Daha sonra, doğudan ve güneybatıdan, yerleşik halklar sızdılar, karıştılar ve kendi topraklarının adını taşıyan TURAN HALKINI oluşturdular. Bu karışım önceden hesaplanmadı ve bu karışım orantılı olmadığı için Turanlılar tek tip değildir. Ancak tarih boyunca, onları çevreleyen halklardan ayıran ortak bir özellik gelişti. Moğollardan ve Aryanlardan oluşan insanların ırksal karakterini tespit etmenin imkânsız olduğunu düşünülebilir. Çünkü bir veya diğer bir özellik galip geldi;  Küçük Hanlar, şehir beylikleri, bu bölgede gelişti ve bazıları savaşçı liderler tarafından imparatorluklar halinde geliştirildi. Özgürlüklerini korumayı daha önemli bulan küçük Hanlar göç etti. Turan halkının özgürlüğü seven halklarından biri Turan’dan ayrılıp Urallar, Volga(İtil-Etil), Kafkaslar üzerinden Ön Asya’ya yürürken bu tür bir göç 8.000 yıl önce gerçekleşti. Bunların izleri günümüz Suriye, Mezopotamya ve Arabistan’da bulunabilir. Dahası, küçük bir kısmı Mısır topraklarına göç etti. Ayrıca Küçük Asya kültürünün yaratıcı parçaları haline geldi. Bunlardan en çok keşfedilen Mezopotamya Sümer kültürüdür^[11].

Macar-Kafkas etnokültürel ilişkileri sorunu hakkında karşımıza “Turan halkları nerede?” sorusu çıkmaktadır. Bu halkların en tanınmış isimleri İskitler, Hunlar, Uygurlardır. Szamosújvár’ın bölge rahibi Kristóf Lukácsy, 1870 yılında Cluj-Napoca’da yayınlanan “Macarların ataları, eski isimleri ve yerleşimleri” başlıklı çalışmasında şunları yazmaktadır:

1. Hun-Macarlar, Chusok, Kusok;

2. Saca, Daha, Massageta-Scythak, Chusok;

3. Hun-Macarlar, Saca, Daha, Massageta-Scyths.

Turan Haklarından Macarları Asya’da üç farklı nokta buluyoruz: Asya’nın üç farklı bölgesinde Macarlarla karşılaşıyoruz: İç Asya’da Oxus çevresinde, Kuzey Kafkasya’da ve Aras’ın yanında. Ferenc Zajti şöyle yazar: “Avest ve Leplev literatürü ca. Oxus Nehri’nin kuzeyinde bin yıl önce, Kansu bölgesi çevresinde dev bir halk yaşıyordu: Kuman halkı … Bu halk, TURAN halkı gibi İranlılarla uzun süre savaştı … Hunlar. “Miklós Érdy” “Uygurların anavatanına İç Asya gezim” diye yazıyordu: Yaxiong Macarların kökenleri hakkında ne diyor? – “İpek Yolu’nun en parlak döneminde 9. yüzyılın başlarında zirvede olan ortaçağ Uygurlarının şu anki halefleri, Çin’in SIKIANG(Doğu Türkistan) kentinde yaşayan yaklaşık 7 milyon Uygur ve Sikiang’ı çevreleyen komşu GANSU vilayetinde şimdi küçük Yugurlardır ve sayıları tam olarak belli değildir. Bunlara daha kesin olarak sarı-Uygurlar denir. Yugur isimleri, Uygurların ses değiştiren bir versiyonudur. Binlerce yıldır varlığı izlenebilen bu karakter özellikleri, tarihte pek çok isimde yer alan Turan Halklarının karakterlerine göre bir tasnife yol açtı. Miklós Érdy’nin yazdığı “Uygurların Anavatanına Yolculuğum” başlıklı raporunda, “Turan halkı olarak Uygurlar oldukça dindardır”. Onların sabrı Budizm, Maniheizm ve Nasturi Hıristiyanlığının gelişmesiyle karakterizedir. Maniheizm dininin kutsal yazıları yalnızca iki yerde hayatta kaldı: Mısır ve Uygurlarda^[12].           

İç Asya’da Moğolların ve Hunların yaşadığı Ordos Puszta, Sarı Nehir’in büyük dirseğinde ​​yer almaktadır. İki milyonluk atlı nüfusuna ev sahipliği yapıyor. Alanın adı Ordos. İnsanların kendileri; Macar Cizvit Peder József Szajkó, 1933’te buraların Çin bakanlığı’na bağlı olduğu sırada Licent adlı bir Fransız papanın kendisine eski Macarca denebilecek bir dilde hitap ettiğini bildirdi. Fransız papazı, Sarı Nehir’in kıvrımındaki kazıları sırasında bu dili öğrenmiş olduğu için bu Ordos halkından bir Macarla tanışma fırsatını uzun zamandır bekliyordu. 1936’da Peder Szajkó, Macar dönemi tarafından Ordos’un tarihini ve orada yaşayan insanların dilini keşfetmek için görevlendirildi. Ancak Çin-Japon Savaşı bu planı engelledi. O zamandan beri bu konuda Macar hükümeti ve Akademi adına hiçbir şey olmadı^[13]        

Kafkasya, Doğu Avrupa ve Asya’nın coğrafyası ile tarihini çok yönlü etkileyen İskitlerinse Kafkasya’nın güneyindeki Aras nehrinden geldiği ve ardından kuzey Karadeniz kıyılarını fethetmek için Kafkasya’yı kuzey yönünde geçtikleri Diodorus Siculus’un (yaklaşık MÖ 90 – yaklaşık MÖ 27) kayıtlarına uygundur. İskitler yanlarında demir işleme bilimini getirdiler. Doğu ve batı yönünde genişleyerek Avrasya bozkır bölgesinin efendileri oldular. Medyadaki İskitler (eski adı: Madaj) Sarmatyalıları Tanais’in (Don Nehri) yanına yerleştirdiler. Herodot’a göre Sarmatyalıların dili, biraz farklı olsa da İskitlerinkine benzer, ancak birbirlerini anlıyorlar. Yer değiştirme, daha önce bahsedilen Medyan-İskit savaşı sırasında gerçekleşmiş olabilir. Daha sonra Sarmatlar güçlendi ve eski İskit bölgelerini işgal etti^[14].

Diodorus Siculus (MÖ 90-27) şöyle yazmıştı: “… Başlangıçta Arares (Aras) nehri boyunca yaşıyorlardı, sonra sayıları hâlâ azdı. Savaşçı bir prens olan eski krallarından birinin yönetimi altında ki o mükemmel bir savaş lideriydi, İskitler Kafkasya’ya kadar dağları, okyanusa ve Maiot Gölü’ne (Azak Denizi) ve bölgenin geri kalanını Don’a kadar fethettiler. … Kısa bir süre sonra… Don’un ötesinde, Trakya’ya kadar önemli bir toprak şeridini fethettiler ve ardından Don’un diğer tarafında bir sefer düzenlediler ve ülkelerini Mısır ve Nil’e kadar genişlettiler. Yol boyunca, İskit imparatorluğunu bir tarafta Doğu Okyanusu’na, diğer tarafta Hazar Denizi ve Maiot Gölü’ne kadar genişleten birçok önemli halk fethedildi. Halkın gücü aynı ölçüde arttı ve mükemmel kralları vardı. “Bunlar Sakaların, Massaget’lerin, Arimasposların ve diğer halkların isimleri. Bu krallar, mağlup ettikleri halkların çoğuna yeni bir mesken verdiler. … İki koloni kuruldu: biri Asur halkına… Medyadan diğerine, insanları Sauromathata (Sauromatların bir diğer adı: Sarmatian ) olarak adlandırılan Tanailer’e (Don Nehri) taşıdılar. Yıllar sonra bu halk güçlendi, sonunda İskit’in çoğunu yok etti, mağlup edilen herkesi yok etti ve toprağı çöle çevirdi. Macarların antropolojik imajının oluşumuyla ilgili olarak Dr. Tibor Tóth, “Özet olarak, mevcut bulgulara dayanarak, Macarların antropolojik oluşum süreci Urallarda değil, Kuzey Hazar kolunda gerçekleşti.”demektedir^[15].           

Veres Péter’e göre yakın zamanda keşfedilen modern genetik, dilbilimsel ve arkeolojik verilere ve aynı zamanda paleozoolojik verilere dayanarak, modern uygarlığının kurucularının Kafkas halklarının öncüleri olduğu artık bilimsel bir gerçektir. Son zamanlardaki multidisipliner araştırmalar, Kuzey Kafkasya’da yaşayan halkların atalarının sadece Neolitik devrimin mucitleri değil, aynı zamanda Anadolu’nun ön Asya anavatanlarında verimli çiftçiliğin mucitleri olduğunu gösteriyor.  Kafkasya Diller ailesine ve atalarına ait deyimler üzerine konuşan halklar ancak yalnızca Kuzey Kafkasya için kullanılır. Yukarıdakilere ek olarak, bir terminolojik açıklamaya ihtiyaç vardır, çünkü Kuzey Kafkasya dillerinin ve etnik kökenlerinin orijinal menşei anavatanları değildir. Mevcut etnik topraklarının bulunduğu Kafkasya bölgesiydi, ancak güneyde Anadolu ve çevresi daha genişti. Konuyla ilgilenen uzmanlar, Kuzey Kafkasya dil ailesinin eski anavatanını, Protokafkasya konuşan grupların Avrasya’da verimli tarımı yayarken, birkaç dalga halinde kademeli olarak yayıldığı Küçük Asya topraklarında buluyorlar. Macar tarihöncesindeki diğer önemli konu, kısmen yukarıda bahsedilen Kuzey Kafkasya sorunuyla ilgili olan Çuvaş tipi, kısmen sürülmüş çiftçiliğin benimsenmesinin yeri ve kronolojisi ve buna eşlik eden, önemli bir Türk kökenli yeni gelenler tabakası olan karmaşık bir yaşam tarzına doğru bir değişime işaret ediyor. Bu kilit konu, tarih öncesi araştırmacılar arasında çeşitli nedenlerle ateşli tartışmalara neden oldu. Bunun temel nedeni, bozkır bölgesindeki Türk-Macar temasının özel konumu şimdilik hâlâ tartışmalıdır. Mesele şu ki, bazı uzmanlar bunu kuzeyde varsayarken, yani, Avrupa yaprak döken ormanla ilişkili ağaçlık bozkırların yanında; diğerleri yarı göçebe bir yaşam tarzı peşinde koşan Türkçe konuşan halklarla yoğun temas noktası çok daha güneyde, Kafkasya’nın hemen yakınındaki bir kuru bozkır şeridinde yer almaktadır. Bu, Rus arkeologların fetih öncesinden iki yüzyıl öncesine ait ağır sürgü kalıntıları buldukları yerdir. Iván Balassa’nın saban adının Slav kökenine ilişkin yanlış varsayımının aksine, bu arkeolojik bulgular, pulluk kelimesinin Macarca olarak Türkçede benimsenme olasılığını açıkça desteklemektedir.

Bu önemli tarih öncesini yapan Zoltán Gombocz’a (1881–1935) alternatif hipotezlerden birini, Macarlar ile Eski Bulgar Türkleri arasındaki temas sahnesinin MS 9. yüzyılda Kafkasya’nın kuzey ön planında bir yerde olduğu şeklindeki alternatif hipotezlerden birini ortaya attı. Bu 7. yüzyıl civarında da olmuş olabilirdi. Ancak savaştan kısa bir süre önce ona karşı, Elemér Moór, Macarların söz konusu dağların eteklerinde ve aslında Doğu Avrupa’nın bozkır bölgesinde olduğunu öne sürdü. Dahası, diğerleri gibi, Gyula László (1923–1996) ve öğrencisi Péter Tomka, daha sonra Moór’un üretken yönetim için daha kapsamlı Türkçe sözcüklerin ancak 895-896 yıllarından sonra kullanılacağına dair varsayımsal görüşünü eleştirmeden ancak Karpat Havzası’ndaki Macar atalarının diline, kendilerinden önce burada yaşayan çeşitli Türk gruplarının kültürel etkisi altında girebildiler. Bununla birlikte, bu geçici açıklama, arkeoloji profesörünün kendi tartışmalı “çifte fetih” kavramına tekabül etmediği için bir dizi ifade ile çelişiyordu – Bu kavramı daha fazla yanlış anlamayı önlemek için Ármin Vámbéry ve Géza Nagy’den ödünç aldı. Bu bağlamda, Gyula László’nun çifte fetih hipotezinin yoğun bir şekilde yayılması sonucunda, fetheden nüfusun Macar etnik kökenini yaşamının sonlarına doğru sorguladığını ve Árpád halkı  Türkçesini izin verilemez bir şekilde ilan ettiğini not ediyoruz. Bu doğrulanmamış varsayımlar, János Makkay tarafından desteklendi^[16].           

Ne yazık ki, Bloomington’daki ünlü bir doğu araştırmacısı, Moğolların sığır yetiştiriciliği ve çiftçiliği hakkındaki sözlerinin önemli bir kısmını Macarlar gibi Çuvaş tipi dil konuşan gruplardan aldıklarını dikkate almadı. Gábor Bálint’in ölümünden sonra 1914’te Cluj-Napoca’daki Ural-Altay bölümünü miras alan ilk kişi olan Zoltán Gombocz, 1905’te ikinci görüşü ikna edici bir şekilde kanıtlamayı başardı. 1921 Gombocz’da Almanca olarak yayınlanan çalışmasında, onun konsepti, sonraki çalışmalarla açıkça doğrulandı. Ancak tarihöncesi araştırmalar sadece Macarlar ve Moğollar arasında değil, Türkistan’daki Özbekler, Anadolu’daki Osmanlı Türkleri ve hatta Orta Çağ’da Kuzey Kafkasya’nın orta bölümünü işgal eden Ortadoğu dili arasında da benzer bir kültürel sürecin yaşandığını henüz yeterince fark etmedi. İkincisi, Osetlerin atalarının Kafkas Dağları’na büyük göç çağında olduğu zaman meydana geldi. Oradaki Kafkas çiftçi etnik gruplarını işgal ettiler ve çeşitli göç dalgalarına yerleştiler^[17].

KAFKASYA’DA MACARLAR

Tahmin edilen tarihî Macar anavatanı geçmiş dönemlerin sisli, uzak konumlarını varsayarak – İskit, daha sonra Magna Hungaria, Jugria – Macar ulusunun kökeni ve erken tarihi dikkate alınarak 9. yüzyıldan beri Avrupa ve Macaristan’da Doğu’nun efsanevi alanlarına yerleştirildi. Kafkasya’da Macarlar fikrinin oluşumunun ilk kaynaklarını destekleyen araştırmacılar, yayınladıkları yayınların sayfalarında birkaç yazara (Strabón, Ammianus Marcellinus, Iordanes, Prokopios of Caesarea, Priscus Rhetoric, Movses Chorenatsi) ve tarihi eserlere atıfta bulundular.  Hatta “Macarların torunları” ve “eski vatanda kalan Macarlar” 13. yüzyıl Julian’ın Doğu Seferi’nden bu yana, Macar tarihi bilincinde yaşamaktaydı. Ulusal dilde ve basılı olarak yaygın olarak bulunabilen edebi ürünler, hem Avrupa’da hem de Macaristan’da ulusal öz farkındalığın gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. Kafkasya anavatan teorisinin tarih yazımı, 18. yüzyılın ilk üçte birinde yazılan ve ardından sayısız olan tek bir mektuptan sonra, Macar anavatanını ve eski Macarları “keşfetmek” amacıyla Macaristan’dan Kafkasya’ya en az bir düzine sefer başladı^[18].      

Turkoly Samuel; II. Ferenc Rákóczi’nin ordusunda süvari subayıydı, 1716’da Rusya’ya kaçtı ve burada Hazar Denizi’nin batı kıyılarında İran’a karşı yapılan seferde Çar I. Petro’nun (Büyük) ordusunda görev yaptı. Astrakhan’da 1725 yılında, Máté Farkas adlı bir yurttaşın yardımıyla, “Szikszó kardeşlerine” bir mektup göndererek, Kafkasya’da bulunan tarihî Macar kenti hakkında şu satırları yazdı: “ sarayları her ne kadar harap olsa da bugün hâlâ var olan o yerleşim yeri buradaki pagan dilinde Macar olarak anılan… ”^[19] diye devam ediyordu.

Mektup, 18. yüzyılın ikinci yarısı kadar erken bir tarihte son derece popülerdi ve 19. yüzyılda çok sayıda baskısı yayınlandı. Çeşitli versiyonlarda korunan on iki bilinen örneğin, sekiz tanesi mektubun yazıldığı tarihte 2 Nisan 1725’i gösteren toplam beş farklı tarihe sahiptir. İlk olarak 1747’de Győr’de, daha sonra 1783, 1795’te basılı olarak çıktı. 1801, 1825 ve 1879’da, ancak bunlara ek olarak, Bilim Kütüphanesi’nin (1843) ve (1867) dâhil olmak üzere birkaç kez yayınlandı.8 İlk yayınlandıktan sonra, mektup yaklaşık bir buçuk asır boyunca sürekli tartışmaların konusu oldu. Bir dizi çalışma onun gerçekliğini çürütmeye veya kanıtlamaya çalışmıştır. Bir düzine Macar gezgini söz konusu şehrin kalıntılarını görmek için yolculuklar yapmıştır onları cezp etmiştir. ^[20]

Kafkasya Macarlığı fikrinin oluşmasında büyük rol oynayan bir diğer faktör ise Rus-Fars ve Rus-Türk Kafkasya savaş bölgesinden gelen haberlerdi. Kafkasya’nın işgali Dağıstan^[21]‘da Çar I. Petro’nun toprak edinmesinden bu yana, Rus dış politikası önemli bir yer işgal etti. Çar Petro’nun hedefleri arasında Rus İmparatorluğunun güneye yayılmasıydı. İmparatoriçe Büyük Katerina’nın Güney Kafkasya’nın Karadeniz kıyılarını işgali ile bu hedefe ulaşmak için yapılan savaşlar devam etti. 12 Eylül 1801’de Gürcistan Krallığı işgal edildi, 10^[22] Böylelikle bölgedeki iki büyük güç olan Osmanlı ve Pers İmparatorlukları arasındaki statüko altüst oldu ve güç mücadeleleri başladı bu haritanın yeniden çizilmesiyle sonuçlandı. İki Rus-İran savaşı (1804–1814, 1826–1828) ve 1828–1829 Rus-Türk savaşının Kafkas savaş bölgesi,  haftalık Hazai’nin 1828’deki Yabancı Raporları gibi, Macar basınını sürekli işgal etti^[23].

Kafkasya savaşları raporlarının 1828 sayısının hemen hemen tüm sayılarında, aynı zamanda etnik kökenleri de dâhil olmak üzere bölgenin diğer yönleri hakkında Macar komuoyuna bilgiler verildi.  Böylece, Kafkasya’nın Avarı olarak adlandırılan Dağıstan etnisitesi, o zamanlar – sadece Macaristan’da değil, aynı zamanda uluslararası alanda da – konu oldu. Bu bilgi 6. yüzyıldaki Avarlarla özdeşleştirildiler. Useful Entertainment’ın 1828 tarihli cildinde, bu Kafkas “kardeşler” ile ilgili birkaç makalede “Macar kalbi, bu milletler arasında kardeşlerinin izlerini bulduğunda derin duygularla doluyor. […] Avarlar, halkın bu çok ünlü kabileleri, Attila nehrinin yanında ve “Kafkasya’daki vadilerinde” yaşarlar, burada ana şehir Chumsak veya Kunság’dır(HUNZAK)” diyordu^[24].

Haftalık derginin bir sonraki sayısında belli bir “Kafkasya’daki Avar nüfusunun tarihi, etnik kökeni ve dili için otorite Macar bilim adamları, “Avarların isimlerini duymak! yukarıda belirtilen sözlerin kardeşliği de teşvik ettiğini” söylediler. Yukarıda özetlenen koşullar, Macar toplumunun bilgili ve eğitimli üyelerini, bazen bilimsel ve bazen daha az bilimsel yöntemler temelinde Kafkas anavatanı teorisini desteklemeye sevk etti. Bu yöndeki ilk girişimler Gergely Jaksics, Orlay János ve Ógyallai Besse János Károly’nin Kafkasya seferleri ile Gergely Dankovszky, József Erdélyi ve János Jerney’in yayınları oldu. Esztergon’da doğan Gergely Jaksics ve Rusya’da doktor olarak çalışan Palágy’li yerlisi olan János Orlay, Kafkas Macarlarını aramak için 1819’da Macar şehrini ziyaret etti. İzleyeceği  araştırma yolu, zamanlarının büyük kapital sahiplerinden Miklós Jankovich tarafından desteklendi. Macar Ulusal Minerva dergisinin ilk yılı, keşif gezileri ve son derece şüpheli sonuçları, kesinlikle fanteziler hakkında rapor verdi. Makaleye dayanarak, Jaksics ve Orlay Macar bir asilzade (mirza) ile Macarca konuştukları ve Macar prensinin gezginlere anlattığı dergide diyalog da yer aldı^[25].

Makalenin yazarı ifadelerini “Muhommediler (Müslümanlar), Persler, Moğollar ve diğer uluslarla karışık” Kafkas Dağları’nın 300 millik bir alanda Macarca konuştuğunu söyleyen sansasyonel bir haberle sonlandırdı. Kafkas Macarlık fikrini yaymak Gergely Dankovszky’nin “Antik Yerleşim Yerlerinde Macar Ulusunun Kalıntıları” adlı kısa kitabı, Milletimizin akrabaları. Daha önce Kuzey Kafkasya’nın Karaçay’larında Macaristan’da yerleşik olan Macarların torunlarını gördü ve iddiasını sonradan karşılaştırmalı bir dilbilim yöntemi olan kendine özgü özel isim kimlikleriyle kanıtlamak istedi. Bu yüzyılın sonunda yerli araştırmacılar için belirleyici bir yöntem olarak kaldı. Bununla birlikte, onun örnekleri, aşırı derecede basit ve sıradan argümanlarla desteklenecek kelime geleneklerini içeriyordu. Kelimelerin etimolojisini görmezden gelerek, bunu bazı yerleşim yerlerinin benzer ismini kanıtlayan bir delil olarak gördü^[26].

Gergely Dankovszky^[27]‘nin 1826’da yayınlanan “Antik Yerleşim Yerlerinde Macar Ulusunun Kalıntıları”  adlı kısa kitapçığı da yazarın bunu desteklemek istediği Kafkas Macarlar fikrini yaydı. Karaçaylar’da Macaristan kentinde bulunan ve iddiasını farklı özel isim kimlikleriyle desteklemek isteyen Macarların torunlarını gördü, bu yüzyılın sonunda daha sonraki anavatan araştırmacılarında belirleyici olan karşılaştırmalı bir dil yöntemi. Bununla birlikte, örnekleri, sıradan kanıtlarla desteklenen çok basit kelime kombinasyonları içeriyor, bu nedenle diğer şeylerin yanı sıra, Karaçayların en çok kefir tükettiğini gastronomi açısından tanımladı. Kuruluşlarının zamanını ve etimolojisini tamamen görmezden gelerek, bunu bazı yerleşim yerlerinin benzer ismini kanıtlayan bir güç olarak gösterdi: “Klaproth olarak Tsirikai, Tschirikai, tsira kelimesinden gelir. Sáros ilçesinde aynı adı taşıyan bir Tsirts köyümüz var ve Mosony İlçesindeki Arak köyü gibi.” Dankovszky’nin kitapçığını desteklemek için József Erdélyi, aynı yıl içinde çeşitli Kafkas dillerinin düzensiz göründüğü ve tek bir varlık olarak ele alındığı 490 Macar-Kafkas kelimesi içeren sözlük tipi bir çalışma yayınladı^[28]. Teorinin ilk muhalifi, birçok eserinde yukarıda belirtilen yayınları eleştirmesine ve iddialarının çoğunu çürütmesine rağmen, Kafkas Macarların varlığını inkar etmek yerine onları desteklemek isteyen Macar Tarih Kurumu üyesi János Jerney idi. Jaksics ve Dankovszky 1829’da Kafkasya Macarları, hakkında birkaç gazete makalesi “Avar” Dilinin Macarlığı ve Kúnságiak için haber ve yayınlarının bir sonucu olarak yazdığı Aydınlanma; “Kafkasya halkları” başlıklı çalışmasında ve daha sonra, Journal of Science’ın 1843 sayısında yayınlanan bir çalışmada, kendi iddialarını kısmen çürüterek, en erken dönemlerde Pers İmparatorluğu’nun şehirlerinin bulunduğu yerde veya yakınında Magyari’nin olduğunu yazdı ”^[29].

Macar vatanı fikrinin ana tezi olmasa da, bu fikir aynı zamanda çağın ünlü tarihçisi István Horvát’ı da etkiledi ve 1825’te Macarların tarihöncesini ele alan Macar Milletinin En Eski Hikayelerinden Çizimler başlıklı monografisi Macaristan’da yayınlandı. Kökenlerini desteklemek için, Macarların Gürcistan’daki eski yerleşim yerleri hakkında şunları yazdı: “Buraları, benim “Macarlar” olarak kabul ettiğimi görebilirsiniz. Árpád’ı Gürcistan’ın dışına çıkarıyorum”.

1828 yılında birkaç makale de bu konuyu ele aldı. “Bir Kafkasya Yurdu” nda, Avarların kısa ama anlamlı bir anlatımı “akrabalarımız” olarak çıktı. “… Bunlar, çoğu bu sonbaharın bir parçası olarak ve yeniden konuşma”nın bir parçası olarak Rus silah gücü tarafından işgal edilen “Kafkasya vatandaşları” “Macar kalbi” bu halklar arasında kardeşlerinin izlerini bulduğunda derin duygularla doluyor ifadeleri vardı. Bununla birlikte, birkaç yayın dışında ( “Sıradan Gazete Mektupları: A” da) Bir gazetede bahsedildi) […] Halkın bu çok ünlü kabileleri olan Ávar, Attila(İTİL-Etile) nehrinin yanında ve “Kafkasya’ya kadar uzanan vadilerde” yaşıyor, ana şehir Chumsak veya Kunság (Hunzak) ” Ayrıca Haftalık Amats dergisi, tahayyülden doğan József Rencz’in, Kafkas halkıyla Macarlarla ilgili karşılaşması hakkındaki hikayesini yayınladı: “1827’de “Hazar Denizi’nden, yani Astrahan’dan döndüğünde,” Mosdok Yolları’ndan büyük gövdeli kalabalığa geldi. […] Bu küçük boy, bir tutku meselesi olarak kendi topraklarında yaşıyor ve asil özgürlüğünden “her türlü yüce övgünün” […] yükü olmaksızın yararlanıyor ve eğer [Rencz’in] tarihinden Macarca bir kelime çıkarırsa, onu anlıyor gibi görünüyorlardı ve çoğu zaman taklit ediliyordu; ama Macar yoktu, sadece onlar gibi diller vardı. Yolcumuz 6 günde “ve daha fazlası” bizim dilimizde 15 günde konuştuğunu iddia ediyordu^[30].

Kafkas Macar vatanı tartışmalarını en başından beri Macar halkı tarafından izlenen Kafkasya’da Macarları aramak için ilk ciddi girişim, János Ógyallai Besse’nin 1829-1830’da Kafkasya seferiydi. Besse’nin maceralı hayatı boyunca Besse, Napoli Kraliyet Ordusu’nda kıdemli subay olarak Avrupa’yı gezdi ve ardından Doğu’da sekiz yıl geçirdi. Hindistan’da hükümet sekreteri olarak çalıştı. Paris’teki filolojik çalışmaları sırasında, Fransız okurlarını Macar edebiyatı hakkında ilk bilgilendiren o oldu. Zamanının en cömert kapital sahiplerinden biri olan Miklós Jankovich Macar şehirleri için ikincisi, seferin finansmanına katkıda bulundu. Keşif, Odessa, Stavropol ve Georgievevsk üzerinden Kafkasya’nın kuzey bölgelerine, buradan Gürcistan’a ve ardından Ermenistan Yaylaları üzerinden bir buçuk yıl boyunca Küçük Asya’da dolaştı. Macar halkını, Useful Entertainment ve Scientific Collection gibi çeşitli dergilerde ve haftalık gazetelerde yayınlanan toplam beş raporla bilgilendirdi. Bunlar ayrıca özel baskılar şeklinde yayınlandı ve ardından tek cilt halinde düzenlenen ilk üç yazı, 1830’da János Ó-Gyallai’nin Kafkasya’yı Macarların eski yerleşim yeri olarak ele alan bir kitapçık şeklinde yayınlandı^[31].Bu raporların sayfalarında, Macarların eski ikametgahının Kafkasya olduğunu kanıtlamak istiyordu; burada “yirmi farklı kuşak”, “Macarların eski konutlarını kanıtlıyor”du. Esasen kulağa benzer gelen özel adlara, bazı antropolojik özelliklere ve yerel folklora atıfta bulunuyordu. Bunu kanıtlamak için birçok Macarla aynı olduğunu düşündüğü aynı yeri ve kişisel isimleri listeliyordu: Hubány, Húma, Terek, Kis-Malkab, Mara, Borz-Szukló, Lába, Teberde, Bivala ve Tsemez nehirleri – Tsebi (Tsepi ) Barrakai, Karatsai, Tiga (Tege) Tsala, Gilanta’sa’t, Khong Sari kıyılarında yaşayan soylu Bito ailesi ve diğer aileler!

8 Ağustos 1829 tarihli ilk raporunda, yedi farklı Kafkas Boyunun Macarlarla akraba olduğunu söyledi:  “Karaçay, Kabardey, Abar, Beszlenié, Oruszpié, Çerkez-Adige ve Nogay Tatarı halkların liderleri ile tanıştım. Kendilerini çoğunlukla Macarların bakiyesi olarak ifade ediyorlardı.” Fransızca günlüğünü seyahatlerinden sonra Paris’te Voyage en Crimée, au Caucase, en Géorgie en Arménie en Asie-mineure et a Constantinople, en 1829 et 1830’da yayınladı; pour servir á l’Historie de Hongrie, 1838’de Macarların Kafkas kökenini kanıtlamaya çalıştı.^[32] Ayrıca, Macarcanın yirmi beş farklı dilden sözcüklerle karşılaştıran 110 kelimelik karşılaştırmalı bir sözlüğü barındırıyordu. The Observer in the Circle of Universal Literature’ın sütunlarında üç bölümlük bir makalede Besse’nin kitabını eleştiren John Jerney, söz konusu sözlük hakkında şunları yazdı: “Gezginimiz bununla neyi kanıtlamak istiyor? “Macar” doğudan mı geldi? Artık bunun üzerinde tartışmaya gerek yok. ”^[33]diyordu.

Fakat Besse’nin kitabını eleştiren John Jerney’in, Macarların Türkistan’dan ve Kafkasya’dan geldiğini kabul etmemesi bu gerçeği değiştirmiyordu.

János Besse’nin 1840’larda István Nogel’in araştırma gezisi dışında, yüzyılın son çeyreğine kadar yaptığı keşif gezisinden sonra, Kafkas Macarları arama fikrini tek bir vakada görüyoruz. Gábor Bálint’in 1869-1874 yılları arasında Rusya’ya yaptığı araştırma gezisi bu kadar nadir görülen bir örnektir ve bu gezide Oset-Macar dil ilişkilerini de incelemiştir. Gábor Bálint, 1898 tarihli Géza Gárdonyi’ye yazdığı mektubunda ise Kafkas Kabardeylerini ve Macarları Turan halkının ikizleri olarak gördü: Hún Macar sorununun imkansız “tek taraflı dilbilimleri Macarları, nüfusun neredeyse anlamsız Finno-Ugric parçalarına zorla bağlanmak için Hunlar parçalandı. Çünkü dilbilimime göre Hún-Magyar ulusu, tarihsel geleneği akılda tutarak, Germánság gibi bağımsız bir ikiz dal oluşturur. Aryan dilinde ve insan ailesinde. […] Bu temel teoremi Kafkas halklarının dillerinin ve aralarında Hazar kabilelerinin soyundan gelenlerin, Macarların bir parçasını oluşturan Kabardayların dilini inceleyerek doğruluyorum diyordu^[34].

László Marácz, Gábor Bálint de Szentkatolna’nın, Kabardeylerden çok etkilendiğini yazmaktadır. Dillerin üç ana dalda sınıflandırılması, yani Turanca, yahut tüm sondan eklemeli diller, Aryan; fleksiyon ve Semitik gösteren diller, yani kök fleksiyonu gösteren diller, Oxford’da Dilbilim üzerine verdiği dersler ile bir Alman dilbilimci olan Max Müller tarafından başlatıldı. Bu çalışma 1874’te Macarcaya çevrildi ve oldukça etkili oldu. Gábor Bálint de Szentkatolna Müller’in sınıflandırması ve Rusya ve Asya’daki dilbilimsel çalışmaları hakkındaki raporunda, Mançu, Moğol, Türk-Tatar, Fince-Ugric gibi Turan dillerinin farklı dalları, Macarca, Dravidce vb de kabul etti. Bir Sekel bilgini olan Gábor Bálint, Kabardeyce eski bir Turan dili olması gerektiğine ikna olmuştu ve Macarca ile yakından ilgiliydi. Kabardeyce sözlük hazırladı. Turan dil ailesi ise oldukça genişti.  Bálint de Szentkatolna Kabardeyce ve Macarca arasındaki ilişkiyi göstermeye çalıştı. Kabardeyce ve diğer kendine özgü Turan dilleri üzerine yaptığı çalışmaların zamanın sınavından geçmesinin nedeni ise bu dillerin doğru bir şekilde aglutinatif tip olduğunu bilmesiydi. Bálint de Szentkatolna, genetik bir dil ilişkisini kanıtlayamayan kökler gibi bir hayaletin yeniden inşası ile zamanını boşa harcamadı. Bunun yerine, dillerin kökleri ve ekleri üzerine çalıştı. Bu metodolojik bir bakış açısından, eklemeli diller üzerine araştırmak ve analiz etmek için doğru yaklaşımdı.  Bálint de Szentkatolna, sondan eklemeli dilleri karşılaştırmada öncüydü. Macarca ve Turan dilleri alanındaki Paralellikleri ikna edici bir şekilde gösterdiği gibi, kök düzeyi Moğol dilleri de, bu nedenle büyük ölçüde Macarca kök sözlüklere dayanmaktaydı. Bálint de Szentkatolna’nın çalışmaları istisnasız olarak kullanılmış olup, kendine has Turan dillerinin durumunu da yansıtmaktadır. Turan dilleri üzerine çalışmasının alaka düzeyi şöyle olabilir: İlk olarak, Bálint de Szentkatolna, Kafkasya’nın, özellikle de kuzey kesimlerinin, Macarların eski tarihinde önemli bir rol oynadı. Bu alan göçlerde iskân yerleri olarak kullanılmıştı. Buralar  İskitler, Sarmatlar, Hunlar, Avarlar gibi doğudan gelen ve batıya doğru göç eden Macarlar bozkırların atlı halkının bulunduğu bölgelerdi. Bu nedenle, eski Macarlar, Kafkasya bölgesindeki halklarla temas halindeydiler. Macar ve Kafkas dilleri paralellikleri bilinmeli ve akrabalıkları araştırılmalıydı. Bálint de Szentkatolna’nın çağdaşı, Macar dilbilimci Bernát Munkácsi, Macarca ve Osetçe üzerine çalıştı. Kabardeyce bu araştırmalarda  aynı zamanda iyi bir adaydı. Çünkü Kabardeyler, Kafkasya’da Hazarların bir kolu idi ve Hazar Hakanlığıyla anlaşamayınca ve baş kaldırınca bir kısmı Karpat Havzasına göç etmişti. Bu sebeple Macarları oluşturan yedi boydan bir de Kabar’dı. Fakat on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında Kuzey Kafkasyada en az 1500 yıl boyunca Kuban, Terek ve Malka nehirleri egemen olan on iki kabileden biri olan  Kabardeyler, Çarlık Rusya’sının imparatorluk politikası sonucu,  1864’te, sayısı azaldı ve zorunlu göçe tabi tutuldular. Macar etnograf ve Kafkasya araştırmacısı Péter Veres’e göre Yarım milyon Adıge-Kabardey, gitmek zorunda kaldığında, toprakları önemli ölçüde küçüldü ve yakın zamanda bazılarını gözlemledi.           

Gábor Bálint de Szentkatolna’in Kabardey sözlüğünde bulunabilecek ilginç dilbilimsel yakınlıklar vardı. Mesela şimdiye kadar, Macar dilbiliminin “Tanrı” anlamına gelen  “isten” kelimesi için tatmin edici bir etimolojisi yoktu. Bu kelime bilinmeyen köken olarak sınıflandırılırdı. Kabardeyce sözlüğünde, Bálint de Szentkatolna, Macarca isten ile “ateş veren” anlamına gelen s-te-n biçimini Kabardeyce ilişkilendirdi. Kabardey formu Ošten, Tanrıların Kafkasya’nın en yüksek noktasında yaşadığı yeri ifade eder, yani 5642 metre yüksekliğindeki Elbruz Dağı’nın batıdaki sıradağlarında bulunan tepesinde. Macarca İsten kelimesinin etimolojisinin aşağıdakilerle ilişkili olabileceğini varsaymaktadır: Kabardey s-te-n ve Ošten. Bu bağlantı elbette ki arasındaki genetik ilişkinin bir kanıtı değildir. Macarca ve Kabardeyce, ancak daha fazla araştırmayı hak eden oldukça ilgi çekici bir dil teması izi sunuyordu^[35].

Profesör Harmatta’nın da, söz konusu durumda Macarca Tanrı kelimesinin etimolojisini kabul etmek istemediği gerçeğini görmezden gelemeyiz, çünkü onun son hipotezine göre, daha çok Orta İran’daki ortak kelime olan “benim Tanrım” ile açıklanabilir. Ana argümanı, Macarların Kafkasya civarında bu kelimeyi üstlenemeyeceğidir, çünkü orada yaşayan halklar için bu terimin tamamen eksik olduğu söylenir, bu nedenle Çerkeslerde(Dağlılarda) Ešten adında bir güçlü varlık bulmak da mümkün değildir. Harmatta’nın saygın İranlı meslektaşı V. I. Abajev’e göre, Macar Tanrısının etimonik dilbilimsel eşdeğerinin Oset dilinde bulunabileceğini hesaba katmıyordu. Oset kökenli araştırmacı, 1963 yılında Budapeşte’de yayınlanan değerli çalışmasında, Tanrı Ešten Osetlerde görülmesine rağmen İran kökenli olamazdı. Önemli bir dini faaliyete atıfta bulunan bu aynı terim, Macarca ve Osetçe her iki dilde de mevcuttur, ancak muhtemelen üçüncü bir kaynaktan ayrı olarak elde edilmiştir, çünkü çok benzer olmalarına rağmen, Tanrı (ysten) adı birbirinden çıkarılamazdı^[36].

Gramkalidze, (1986). “Güneş Tanrısı”nın adı olan söz konusu Tanrı kelimesi: Ešten, Ata Ešten veya’  “baba Tanrı”, Hatti’cede bulunabilir. Kafkasya ile genetik olarak ilgili olan Kafkas dillerinde; örneğin, Çerkeslerde, yani Adige’de, Elbrus’ta, Kafkasya’daki en yüksek zirve, diğer halklar gibi, Ošten biçiminde Tanrıların adını taşır. Bu önemli dini terim, Hattiye komşu Hurri’de, Afro-Asya grubuna ait Akad’ca ve Hint-Avrupa kökenli Hitit’e (Ištenu) aktarıldı, ancak daha sonra ve ikincil olarak muhtemelen bir kadın Tanrı(Tanrıça) haline geldi. Anadolu’daki son iki halk yavaş yavaş etnik olarak MÖ. 2. binyılda, onlardan daha yüksek bir kültüre sahip, Kafkas dilini konuşan bir alt tabakaya yerleşti. Bu nedenle, Macarca demir < waśke <Hurri ušhu gibi metallerin adlarına ek olarak, diğer kelimeler Macar dilinde ön Asya menşeli anlamına gelebilir. Muhtemelen bunların en önemlisi, kökeni bilinmeyen bir etimolojiye sahip olduğu düşünülen Tanrı kelimesidir. John Harmatta’nın aceleci şüpheciliğine rağmen, Hattuşaş(Hattus-Hatti)’daki “Güneş Tanrısı” teriminin etimolojik olarak, şu ana kadar bilinmeyen bir köken olarak kabul edilen dilimizdeki Tanrı’nın etimonu ile oldukça iyi ilişkilendirilebileceğine inanıyoruz. Tabii ki, bu ele geçirme Orta Doğu’da değil, Kuzeybatı Kafkasya’da da Çerkes veya Oset dilleri aracılığıyla, göçebe Macarlarla, büyük göç sırasında temas kurdu. En büyük kült dağlarının adı ve toponimliğinde, Çerkesler kesinlikle Ošten benzeri bir biçimde altı harflik Ešten’e(s-te-n) sahiptir. Her halükarda, Gábor Bálint, Macar Tanrısı kelimesini adige-kabard s-te-n formuna bağladı, bu “Ateş Tanrısı” anlamına geleceğini söyledi, ancak onu daha fazla incelemeye tabi tutmak iyi olurdu. Ošten toponym veya Oset ystenan veya Çerkeslerin kutsal dağının adı olan Farsça Yazdan adı Macar İranlıların lehine hala gelmiyorsa, İran’da tipolojik olarak benzer bir duruma dikkat çekmek istenebilir^[37]. Yani, Pers topraklarında tamamen benzersiz bir yer adının, aynı zamanda bir kült dağ zirvesinin adı olan Manu, bazı insanlar tarafından insanlıkla doğrudan temasa geçmiştir. Efsanevi ilahi babasını elinden alarak daha yakın zamanda, aslında János Gulya’nın söylediği bu pratik olarak benzersiz “Hint-İran” verilerinden, Macarca kendi adının Macarca (<madz-) ön ekini de çıkarmak istiyor; ona göre Sanskritçe manu ~ manuś ~ manuśa ve óind manu “insan”bağlamında idi^[38]. Bu kelime, ekleyelim, bugünün Çingene dilinde de bulunabilir. Bu manüs biçiminde, Fransa’da yaşayan Romanlar da kendilerine böyle diyorlardı.

Macar kendini adlandırma ile bağlantılı olarak Gulya’nın TESZ’de yayınladığı, yaygın kabul gören geleneksel Finno-Ugric çalışmaları kavramından; söz konusu geleneksel Finno-Ugric anlayışına göre, Macar halk isminin Macarca ön eki etimolojik olarak Vansian kendi kendine yeterliliğiyle ilişkilidir, yeniden yapılandırılmış formu: mańćэ idi. Bernat Munkácsi, yüzyılın başında Vogul mańśi’nin Sanskritçe manuś “insan” etimonisinden türetilebileceğini, ancak doğrudan değil, yalnızca İran dilleri aracılığıyla türetilebileceğini öne süren ilk kişiydi. İranlılarla birkaç görüşme yaptıktan sonra, yerel ve uluslararası araştırmaların dikkatini, Munkács tarafından önerilen Sanskritçe harflere ne kadar benzer sesli harflerin kendi adını vermesi ne kadar benzer olursa olsun, Mańśi etnik adının İran dillerinden türetilemeyeceği gerçeğine çekilmişti. Sadece Macar halk adının etimolojisi ile değil Finno-Ugric dilbilimcilerle ve aynı zamanda İranlı János Harmatta ile ilgilenmek ne de Ugric halklarının kendi adlarını ve Obi-Ugric mos ~ mońt’un evlilik sınıfı adıyla ilgili olarak yeniden yapılandırılmış  mańćэ biçiminin İran kökenli olduğu iddiasında ısrar ettiklerinde kendileriyle keskin bir çelişki içinde olduklarını fark etmediler. Esas olarak grubun adı için olan bu kelime, “peri masalı, efsane, efsane, efsane” kelimesinin yeniden yapılandırılmış Ugric(Ugor), Finno-Ugric formuyla tamamen örtüşür ki bunlar da mańćэ olacaktır, daha kesin olarak: mańćэ ~  maćэ Ayrıca Macarca “masal”(mese) kelimesinin etimolojisi bununla ilişkilindirilebilir. Sonuç olarak, söz konusu Ugric(Ugor) dili kendi adını istemeden geleneksel olarak dile getirilen İran kökenlerine karşı, hem fonetik hem de semantik değerlendirmeler için güçlü dilbilimsel argümanlar öne sürülmüştür. Harmatta İran araştırmalarıyla ilgilenmesine rağmen, Macar Finno-Ugric dilbilimcileri Bernát Munkácsi’nin otoritesi tarafından kesinlikle ret edildi. Munkácsi’nin sürekli olarak manuś formundan Vogul^[39]ların’un resmi olarak benzer Mańśi adını aldığında ağırlığı bir şekilde atmış olabileceğinin farkında değildiler. Sanskritçe’de manuś ~ manuśa (manusya) değil, aslında bir manu formudur daha fazlası nitelikli sıfat formudur. İkincisi, yani ilk bakışta manuś, gerçekten de vńuli mańśi adına çok benzer, ancak Sanskritçe’de óindind manuś ~ manuśa ~ manuśya, “insan” anlamına gelen eski manu kelimesinden oluşan başka bir sıfat biçimiydi. Dahası, kavramı İran’ın bu yaygın şekilde benimsemesindeki temel zorluk, İran’daki ortak Hint-İran s> h ses değişikliği ve manu kelimesinin anlamının zamanla sadece s değil, aynı zamanda h foneminin de kalıcı olarak ortadan kalkmasıdır ve insandan insana değişmesidir^[40]. “İnsan <ölümlü” anlamına gelen İran kelimesi marta, gerçekten de pek çok Fin halkı tarafından alınmıştır ve genellikle etnonim hale gelmiştir, örneğin: Moldovca, Udmurt^[41], Kama-mortta. Yukarıda bahsedilen Manus, bir Pers dağ zirvesidir ve Avesta’daki neredeyse tek kadim olanıdır. Etkiyi yansıtan kişisel isim Manuś, muhtemelen bu efsanevi kahramanın Sanskritçe figürü olan insanlığın babası ile ilgilidir ve János Gulya’nın son zamanlarda varsaydığı gibi (Kafkasya’nın en yüksek zirvesi olan Çerkes Ošten <Ešten örneğinde olduğu gibi) Macar etnik adıyla hiç alakası yoktur^[42].

Tekrar Gábor Bálint de Szentkatolna’nın çalışmasına dönersek; Gábor Bálint de Szentkatolna’nın sahip olduğu Kabardey dili materyalini düzenlemesi (sözlük) dokuz yıl sürdü. Kafkasya’da koleksiyon yapıyor ve Kabardeyce sözlüğünü yayınlıyordu. Bu sözlük bilimsel standartla eşleşen, Kabardey dilinin ilk sözlüğüdür.  Zichy seferi sırasında Sekel bilgini Bálint de Szentkatolna kendi Kabardey bilgisi ile Özellikle Odessa ve Tiflis’te bu dilin sözlüklerini topladı. Ayrıca Tiflis’teki eğitim müfettişi Dr.L.Lopatinskij ile temasa geçti. Kabardey dili hakkında ayrıntılı bilgi içeren Rusça-Kabardey sözlüğü buldu. En sonunda, istihbarat subayları ile çalıştı. Onun istihbaratçılarından biri de Çerkes subayı Ağir Kanamat’dı. Ağir Kanamat 1895’te Kuban Nehri boyunca on gün boyunca Zichy seferi rehberi oldu. Kabardey dilinin çok karmaşık olması nedeniyle, herkes bunu yazıya dökemezdi. Dilbilgisi Bálint de Szentkatolna’nın önsözünde Dr. L. Loewe “Çerkes Dili Sözlüğü: Gezgin için en gerekli tüm kelimeleri içeren, asker ve denizci: İngilizce karakterdeki her kelimenin tam telaffuzuyla (1854, London), Kabardeyce sözlük örneğidir” diyordu. Sekel dilbilimci, İngilizlerin Adigece seslerini Latin ve Arap harfleriyle yazıyordu. Bu İngilizce-Adıge-Türkçe ve Adıge-İngilizce-Türkçe sözlük büyük ölçüde yeni bir icattı, öyle ki kimse bunu anlayamazdı. Çünkü yazarın Adıge dili hakkında hiçbir fikri yoktu. Bálint de Szentkatolna ancak, yazma konusunda muazzam bir eğitim aldığı için Kabardey öğelerini yazmayı başardı. Asya’daki seyahatleri sırasında karmaşık dilleri çözdü. Bálint de Szentkatolna’nın 611 sayfalık Kabardeyce sözlüğü hâlâ kullanılabilir ve çok büyük bir değere sahiptir. Kabardeylerin kendilerine ve Kabardey dili araştırmacılarına aslında, Bálint de Szentkatolna’nın sözlüğü, günümüz Kabardeyleri için bir tür kolektif hafızadır ve atalarının bilgisini kapsamaktadır. Kabardeyce konuşan kişiler, çok sayıda özgün materyal bulabilirler. Sözlükde, belirli bir kelimenin her bir dizi kelimenin kanonik formu, sözlük formu veya alıntı biçiminde altında, o kelimeyi içeren örnek bir cümle yer alır. Bu nedenle, Kabardey toplulukları, 1994’te Bálint’in sözlüğünüm birkaç fotokopisi olunca son derece minnettar oldular.  Szentkatolna’nın sözlüğü Adıge-Kabardey dilinin konuşulduğu ve çalışıldığı yer Maikop(Maykop) ve Naltshik (Nalçik)şehirlerindeki bilim merkezlerine “geri döndü”. Ama sadece Adıge-Kabardey değil konuşmacılar küçümsenen bir Sekel olan Bálint de Szentkatolna’nın çalışmalarını yeniden keşfettiler ve onurlandırdılar. Kafkasyada Kabardey çalışmalarını 1994 yılında kendi imkânları ile yayınlayan dilbilimci Cluj Babes-Bolyai; Üniversitesi tarafından desteklenen bilimsel bir sempozyum olan Szentkatolna  Napoca’da, Sekel dilbilimcinin doğumunun 150. yıldönümünü anmak için kutlama yaptı. 2006 yılında Budapeşte, Gábor Bálint de’nin çalışmalarının doğruluğunu vurgulayan bilimsel bir konferansın yeriydi. Szentkatolna’nın Macarların antik tarihi, Macar dili ve Kafkas dili Kabardeyce gibi diğer özgün Turan dilleri üzerine çalışmalar için önemliydi^[43].

Gábor Bálint de Szentkatolna’nın ve başka çalışmalarda Macarların dil verileri onların Kafkasya’nın kuzey eteklerinde daha uzun süre kaldıklarını gösteriyordu. István Zimonyi, András Róna-Tas’ın bitki ve biyografik verilerle ilgili bulgularından dilbilimsel verilere dayanarak Kafkasya’nın kuzey ön planına atıfta bulunur: “Tablosunun 14 bitki adından dokuzunda, arasında yakın dilsel temas olabilir. Macarca alan kökenli meşe, Türk arabuluculuğunda Alan kökenli ise som, şerbetçiotudur. Dişbudak, karaçalı, armut, kedi kuyruğu, fındık ve kuyruklu mısır, Macarca ve Alan’da Türk kökenlidir. Son olarak kayın, ceviz, yüzük (ağaç), gürgen ve meyve Macarca Türk kökenlidir. Tüm bunlara dayanarak, alt Batı, Türkçe konuşan ve Macarca konuşan gruplar arasında nispeten uzun bir temas olduğunu varsayabiliriz. Róna-Tas’a göre, Alanların kaynaklarını hesaba katarsak, Alanlar Kafkasya-Don-Azak Denizi’nin doğu kıyısı sınırındaki bölgede yaşamış olabilirler, ancak Alanlar da Kırım’da yaşıyorlardı. . Biyografik veriler Volga(İtil-Etil) bölgesine hiç atıfta bulunmuyor ve devralma birkaç neslin bir arada varlığını öngörüyordu. Özetle, ağaç isimleri ve diğer bitki isimleri balık isimleri ve bağcılık ve şarap kültürü Kafkasya’nın fetheden Macarların ön saflarında yer aldığını öne sürdüğünü söyleyebiliriz ve önemli bir rol oynamış olabilir ” Péter Veres’e göre bir insanın kimlik duygusunun üç ana özelliği, birlikte kullandıkları dil, antropolojik imajı ve topluluğun kendi adını vermesidir. Macarlar, Karpat Havzası’na taşınana kadar bir topluluğa dönüşmelerinden askeri üstünlüklerini ve bütünlüklerini korudular. Atın evcilleştirilmesinde, savaş arabasının kullanılmasında ve atlı-okçu dövüş tarzının geliştirilmesinde başlatıcı rolleri bunda büyük rol oynamış, ancak İran ve Türk dili (ödünç) etkilerine dayanarak, tarih boyunca önemli yabancı etnik kökenleri entegre edebilmişlerdir^[44].

Kafkasya bölgesi Macar araştırmalarında yeni bir perde de, Mór Déchy’nin 1884’te düzenlediği Kafkas seferleri 1886’da Ferenc Schafarzik, 1898’de Károly Papp, 1902’de Dezső Laczkó ve diğer birçok coğrafyacı tarafından açıldı. Keşif gezileri, Macar Kraliyet Coğrafya Enstitüsü’ndeki Ferenc Schafarzik de dahil olmak üzere Kafkasya ile ilgili çok sayıda bilimsel çalışmanın yayınlanmasına yol açtı. Mór Déchy’nin 1884’teki Kafkasya seferleri, Kafkasya bölgesinin yerel araştırmalarında yeni bir bölüm açtı. Yüzyılın son çeyreğinde Kafkasya’ya toplam yedi gezi yapan ve Macaristan ile ilgili halklarla Kafkasya’nın ilk Rus olmayan coğrafyacı ve dağcılarından biri olan Déchy’di. Kafkasya Macarları ile karşılaşma ihtimali nedeniyle Kafkasya’ya ilk seyahatini yaptı. Bu sorun, “Kafkasya’yı çevreleyen dünyayı sarsan göçlerin, Kafkasya yaylalarının boğazlarına Macar Halkına bin yıldır devlet kurma imparatorluğunu kuran Macarlar’a boylar ya da halk enkazı atıp atmadığıdır …” diyordu. Déchy, 1886’da Ferenc Schafarzik ile, 1898’de Károly Papp ile ve 1902’de Dezső Laczkó ile yola çıktı. Keşif gezileri, Déchy kaleminden Kafkasya Kraliyet Macar Coğrafya Enstitüsü yayınlarının sütunlarında yayınlanan coğrafi sonuçlar üzerine Ferenc Schafarzik de dâhil olmak üzere çeşitli çalışmaların yayınlanmasına yol açtı. Geniş çaplı uluslararası bir çalışma olan Kafkas dağlarındaki araştırma ve deneyimleri ağırlıklı olarak coğrafi, jeolojik ve botanik bulgu ve sonuçları içermekte, aynı zamanda bazı yerlerdeki yerel halkların tarihi ve kültürüyle de ilgilenmektedir^[45].  

Mór Déchy’nin seyahat arkadaşlarından biri olan László Hollós, Macar tarihöncesi ile ilgili bir meslekten olmayan kişi olarak ana Kafkas sıradağlarında dolaştı. Kuzey Kafkasya’daki Karaçay halkı için seyahat günlüğüne şunları yazdı: “Karaçay’ın bu Müslüman halkının Macarların atası olduğu söyleniyor.” Déchy’nin kaleminden “Reisen und Forschungen im kaukasischen Hochgebirge”,(Kafkas yüksek dağlarında seyahat ve araştırma,) Almanca üç ciltlik araştırması yayınlandı. Yazar, coğrafi ve jeolojik bulgularına ve sonuçlarına ek olarak, Kafkas halklarının tarihi ve kültürü hakkında bir fikir veriyordu. 1908’de Carl Diener, 1906 haritasını 1: 400.000 ölçeğinde Geographische Zeitschrift sütunlarındaki en iyi Latin alfabetik haritası olarak adlandırdı^[46]. Yüzyılın dönüşünün yaklaşmasıyla Kafkasya’daki Macarlar fikri kalıcı olarak ortadan kalkmadı. Aslında 1890’larda gelişti, o sırada Kont Jenő Zichy’nin şahsında bir kişi vardı.

JENŐ ZİCHY’NİN KAFKASYA SEFERLERİ

1890’larda, Fejér İlçesindeki Szentmihály’de doğan Kont Jenő Zichy, araştırmaları için önemli miktarda mali destek sağlayan ve profesyonel olarak hazırlanmış bir finansör  tarafından Kafkasya’ya yönetildi. Kafkasya Zichy’nin keşif gezileri, Kafkas Macarlığı konusunu yeniden gündelik söylem düzeyini yükseltti, örneğin, 1895 Pazar Gazetesi’nin 1895. sayısında konuyla ilgili toplam 13 makale vardı. “Attila’nın Hun Halklarının Parçaları” ve “Eski Macarlarla İlişkili Halklar” üzerine iki makale de ön sayfada yer aldı. Jenő Zichy ve seyahat arkadaşları (Bunlardan biri de Sekel Bilgini Gábor Bálint de Szentkatolna idi) çeşitli gazete makaleleri, araştırmalar ve monograflar yayınladılar. Kafkasya Macarlığı fikri üzerine konuşmalar ve konferanslar verdiler. Bunlarda Macar tarihinin en erken safhasında “bütün Macar ulusunun Kafkasya bölgesinde yaşadığı” ve “bu bölgenin neredeyse 800 yıldır Macar halkının kalıcı bir evi olduğu” şeklindeki inancını anlatıldı. Hemen hemen her Kafkas halkında Macarların atalarını gördü ve bazı durumlarda kendi ailesinin kadim akrabaları olan Zichy ailesini Gürcü soylu bir ailede keşfettiğini düşündü. 1895’teki üçüncü seferin bir üyesi olan Lajos Szádeczky-Kardoss tarafından yazılan seyahat günlüğü özellikle önemlidir ve Zichy’nin anavatan araştırması için önemli bir kaynak değerine sahiptir. Günlük, keşif gezisi sırasında yerleşimleri geçen tüm Kafkas halklarının kapsamlı bir etnografik, dilbilimsel ve antropolojik çalışmaya tabi tutulduğunu gösteriyor. Her küçük benzerlik, Macarlar ile bir akrabalık kanıtı olarak kabul edildi. Karaçay halk kostümü – “gala kıyafetleri Macar türevi” anlamında – Macar oldu; Abhaz “üzengisi eski Macar’ın ki gibidir”, Gürcü köyünün dış hattı “Macarlarla ilgilidir” ve : “bütün halkın görünüşü, davranışı, karakteri, ata binmesi, ata güzel davranıyor olmaları, Macarlıkla ilgili” görüldü. Bunlar Çerkes Halklarının Macarlığını kanıtlamak için anlatılmıştı. Zichy aynı zamanda karşılaştırmalı kelime eşleştirme yöntemini de kullandı ve Besse gibi, önyargısını kanıtlamak için çok az eleştiri vardı: “Kafkasya Bottlik-aul, Dargo halkı ve Gori kasabası arasında oldukça şaşırtıcı bir eşleşme yaptı. Tifl, Scout Bito, Gürcistan’daki Sháki, Szumbatoff, Zichianoff aileleri ve Macaristan’daki Bottlik ailesi, Dargó nehri ve Dargo ailesi (Zemplén) Fetih zamanından beri eski Macar Gori ailesi, Gori köyü veya Guari (Vas County’de), Bittó, Csáki, Szombati, Zichy vb. Zichy’nin üçüncü seferinin bilimsel sonuçları altı ciltlik bir çalışmada özetlendi, Kont Jen Zichy’nin Üçüncü Asya Yolculuğu başlığı altında Budapeşte ve Leipzig’de 1900–1905’te yayınlandı. Zichy’nin yol arkadaşlarından birkaçı onun bulgularına katıldı. Gábor Bálint, Macarların en yakın akrabalarının, dilleri, kıyafetleri ve tüm zihinsel ve fiziksel alışkanlıklarının günümüz Macarlarının bir akrabası olduğunu kanıtlayan ve tüm Kafkasyalıları düşündiren “Kafkas Bey Adighe-Kabardayları olduğunu kanıtlamak istedi. Lajos Szádeczky-Kardoss, Çerkes halkları üzerine yaptığı çalışmasında Macar ve Sekeller halklarının en yakın akrabalarını da görmüş ve “Sekeller İmparator Konstantin’in Kabardaylarından başka olamaz” diyerek Kafkasya hakkında şöyle yazmıştır: evde kalan akrabaların yavruları hâlâ yaşıyor ”^[47].János Jankó, 634 sayfalık monografisinde, Macar balıkçılığının belirli unsurlarının Kafkas kökenli olduğunu yazdı.^[48] Aynı zamanda, keşif gezileri hakkındaki gazete makalelerinde, benzer bir ruhu yansıtan ciltler ortaya çıktı: gramer öğretmeni Nándor Lovászy’nin Kafkasya etnografyası ile ilgili çalışması yayınlandı. Herman, Ottó Zichy’nin Kafkas sergisi hakkında şunları yazdı: “güzel olduğunu söyledim; ama Macar analojileriyle durumumu eleştiriyorum. […]nesneleri birçok kez, neredeyse tamamen Macaristan’daki tarih öncesi buluntu türlerine karşılık geliyor, ancak bunlar daha az Macar.. ” Zichy’nin keşif gezilerine yönelik eleştiri her zaman Etnografya’nın sütunlarında ifade edilmiştir: “Bu büyük maliyetli şirketlerin […] belirtilen bilimsel enstitülerin katılımı ve yönlendirmesi olmadan gerçekleşmesi talihsiz bir fenomendir. Şimdiye kadar Jenő Zichy’nin keşif gezileri ve araştırma sistemi hakkında pek çok yargıya sahip olacaktık; ama onları sessiz tutmanın daha iyi olacağını düşünüldü”. Tartışmaların buzları, Macar Etnografya Derneğisi’nin akademik başkan yardımcısı Bernát Munkácsi tarafından kırıldı. Finno-Ugric dillerinde İran unsurları; daha sonra Fince ve Macar Dillerinde Aryan ve Kafkas Unsurları başlıklı Çalışmalarını Journal of Linguistics’in sütunlarında yayınladı. İkincisi nihayet 1901’de Macar Bilimler Akademisi tarafından ayrı bir cilt şeklinde yayınlandı. Giriş konuşmasında Munkácsi, onlardan “değerli öncüler” diye söz etti. Çalışmasında nihayet Finno-Ugric vakıfları ile Macar dilinin Türk, Aryan ve Kafkas etkileri sırasında günümüze kadar Macar ana dilinin olduğu sonucuna vardı. Munkácsi’nin yazılarından sonra Kafkas dillerinde Macar kelime çalışmaları çoğaldılar. Konuyu tartışan tezler ve Kafkas Macarları fikrini daha fazla kaynak eleştirisiyle inceleyen çalışmalar da akademik dergilerde yayınlanmıştır^[49]

DENE-ÇİN- KAFKAS /ÖN ASYA/ DİLLERİ

Macar tarihöncesi Macar literatüründe Kafkas boylarına ait Adigelerin Macarlarınkine yakın antropolojik bir imaja sahip olduğu çok az bilinmektedir. Bununla birlikte, Kafkas yapısının etkisi aynı zamanda mevcut etnik topraklarında özgün diller konuşan komşu Osetyalılar için de karakteristiktir^[50]. Bu sadece son zamanlarda gün ışığına çıkmıştır. Nitekim, Kuzey Kafkas dil ailesinin batı koluna ait yakından ilişkili Adige-Abhazya-Abaza-Ubih etnik gruplarının Osetler ile birlikte son zamanlarda ikna edici bir şekilde Doğu Avrupa’ya benzer olduğu bilinmektedir. Bu popülasyonların hem somatoloji ve dermatoglif açısından hem de genetik olarak antropolojik özellikleri akrabalığı kanıtlanmıştır. Adıgeylerin Doğu lehçeleri grubunda Kabardeylerin, Gábor Bálint tarafından 1895’te şimdiye kadar en ayrıntılı olarak dilbilimsel olarak incelendiği üzere at yetiştiriciliği son derece yüksek bir benzerliğe sahiptir. Kafkasya’nın hırçın sert at sürüleri son derece ünlüdür. Sultan Han-Girej’e göre 1848’de Çarlık sarayı için Adıgeyler hakkındaki ayrıntılı etnografik monografisinden, geçmişte Çerkes savaşçılarının süvari taktiklerinin geriye aldatıcı kaçış şeklinde (Turan Taktiği) olan Macarların savaş tarzına benzediğini biliyoruz. Orta Çağ’da Macarların da yirminci yüzyıla kadar iyi bir üne sahip olan Kafkasya’dan atları satın almaya istekli olmaları tesadüf değildir.  Bu hafif süvariler muhafaza edilmiştir ve dünyanın en iyisi olan Avrupa toplarının kullanılmasına kadar rakipsizdir. Muhtemelen dünyayı fetheden Moğolların ve daha sonra Timur Han’ın birliklerinin, özellikle de Napolyon’un ortaya çıkmasına kadar yüzyıllar boyunca Mısır’ı yöneten Çerkes Memlükleri^[51]‘nin yenilmesi bir tesadüf değildi. Adige savaşçılarının geleneksel giyimi hâlâ biliniyor. Sadece diğer Kafkas halklarıyla değil bugün hâlâ geleneksel bir ulusal bayram kostümü olarak kabul edilmektedir ve Çerkes adı bugün hâlâ iyi tanınmaktadır. Bu kostüm, mahallelerinde yaşayan Kazaklar (Kozaklar) tarafından da benimsendi. Bununla birlikte, Çerkeslerin en büyük kültürel prestijine sahip olduğu Kafkas binicilik özellikleri, şüphesiz Çarlık ordusunun subayları üzerinde önemli bir etkiye sahip oldu. Üniformanın yanı sıra Kraliyet Ürdün korumasının elbisesi de Çerkeska’dır. Macar bilim çevrelerinde Adigelerin uzak dil akrabaları olduğu, sadece demiri değil çeliği de icat eden, Asya öncesi yüksek kültüre mensup Hatti’lerin henüz çok iyi bilinmemesi gariptir. Ünlü Hattilerin Kuzeybatı Kafkasya ile yani Adige – Abhazca – Abaza – Ubih ile dilbilimsel ve genetik bağlantısının Ankara Üniversitesi’nde ders verirken Macar araştırmacı Gyula Mészáros tarafından 1930’larda keşfedilmiş olması bilim tarihi açısından ilginçtir^[52]. 

Adige edebi dili, Kafkasya eteklerinin bozkırlarında, Laba ve Belaja nehirleri çevresinde yaşayan batı Temirgoj etnografik grubunun dilinden gelişti. Macar Bilimler Akademisi Etnografik Araştırma Enstitüsü’nün folklor bölümü eski başkanı Márton Istvánovits (1930–1991), 1956–1959’da Tiflis Üniversitesi’nde okuduğu, Adige dilinin Kabardey lehçesini ve Kafkas halklarının folklorunu iyi biliyordu. Ölümünden kısa bir süre önce, Kafkas şamanizmi üzerine yaptığı ilginç çalışmasında görüşünü ifade etti: Macar çocuklarının 19. yüzyılın başlarındaki “leylek, ayaklarını kanlı yapan nedir?” anlatısı, Çerkeslerin geleneksel kültüründe rol oynayan halk tababeti denen geleneksel hastalığı iyileştirme alışkanlığı ve halk tıbbı ile ilgili olabilirdi. Kabardey Halkının başkenti Nalçik’teki Adige halk müziği uzmanlarından öğrendiklerimizle, Hıristiyanlık ve İslam’ın yayılmasından önceki Çerkes halk şarkılarının arkaik katmanının özellikle pentatonik olduğunu öğrendik. Vilmos Voigt’in son araştırmasına göre Kafkas-Macar folklor ilişkileri de muhtemeldir. Görüşümüze göre, şu ana kadar Gábor Bálint’in en az bir etimolojisi haklı olarak kabul edilebilir. Gábor Bálint Kabardey – Macarca – Latince sözlüğünde, Adige dilindeki “ce” “diş” kelimesinin, Macar yüzünün –c, -ca biçimi ~ orca sonu ile doğrudan etimolojik bağlantıyla ilişkili olabileceği fikrini ortaya attı. Sonraki etnolojik araştırmalar bu hipotezi güçlendirdi. Ünlü göstergebilimci ve dilbilimci V. V. Ivanov, 1985 yılında Uluslararası Finno-Ugric Kongresi’ndeki sunumunda şuna dikkat çekti: Yalnızca Kuzeybatı Kafkasyalılar grubunda (maske kullanımının yaygın bir fenomen olduğu) ve Macarlarda dünya halkları burun + ağız şeklinde iki kelime kombinasyonunda yüzün özel eğitimini gösterebilir. Kırktan doksana kadar onlarca ile biten sayılar, eğer Türkçe rakamı “on” Volga Bulgarları ve onların soyundan gelenler Chuvash ve Vyn şeklinde telaffuz ediliyorsa, dolaylı olarak Kafkas dillerinin etkisine de atıfta bulunur, yani Kuzey Kafkas dillerinin tipik v ön ekiyledir. Birkaç Kafkasya yabancı kelime ile birlikte dahası, Rus etnograf V. P. Kobichev’e göre Çerkes odası, Karadeniz bölgesinde ve Balkanlar’da yaygın olan bir sözcük birimi olan “fırın, fırında ısıtılmış oda” terimine karşılık geldiğinden kesinlikle bahsetmeye değer^[53].

Ünlü Rus dilbilimci ve göstergebilimci Akademisyen Toporov, V.N.’nin etimolojik önerisine göre, Macarca, “zemin” ve “bahçe” sözcükleriyle birlikte etimonik Tohar kökenli olabilir. İkinci fikir kesinlikle herhalde yanlıştır, çünkü “bahçe” kelimesi neredeyse evrensel bir yaygınlığa sahip ve evrensel bir sözcük olarak kabul edilirdi. Neticede etnografik ve folkloristik açıklamalar bile ekleyebileceğimiz coğrafi, tarihi ve antropolojik mülahazalar temelinde, büyük ölçekli hayvancılıkla uğraşan Macar kabilelerinin eski göçebe yaşam tarzlarını artık kategorik olarak dışlayamayız. Kafkasya’nın bazı bozkırlarında ve yarı kurak yerlerinde daha uzun süre kalma olasılığı Türk kökenli deve sözcüğünden de anlaşılacağı üzere, ikinci yerde sulu tarım da yapılmıştır. Şimdiye kadar bilinen Macar-Osetya ilişkilerine ek olarak, fetih öncesi Macar-Adige kültürel etkileşimi olasılığı, Gábor Bálint’in Çerkes-Macar paralellikleri hakkındaki bazı yanlış kanılarını hesaba katmazsak, ciddi bir şekilde çalışmaları takdir edilmeliydi^[54].

János Arany’e göre, Gábor Bálint, 1913’teki ölümüne kadar ısrarlı bir şekilde, her ne pahasına olursa olsun, Macar dili Kafkas dillerinden başka hiçbir dilin akrabası olamazdı demiştir. Kuzey-Kafkasya-Macaristan’ın etnokültürel ilişkisinin doğası, dilsel materyalin incelenmesiyle desteklenip düzeltilebilir, ancak kendi başına göz ardı edilemez. Ancak Macarların etnogenezi için önemli daha başka bir çalışma gerçekleştirilinceye kadar, kimse fetih öncesinde Macar atalarının Kuzey Kafkasya çevresindeki çeşitli yerli halklarla kültürel ve dilsel bağlarının olmadığını kesin olarak iddia edemez. Bunu özellikle vurguluyoruz çünkü Elemér Moór’un son hipotezini takiben, Macar edebiyatında Kafkasya’nın eteklerinde göçebe bir yaşam tarzı peşinde koşan Macarların kalışını kategorik olarak çürütmek neredeyse moda olmuştu. Yüzyılın başında ve hatta ondan önce, Kafkasya’da yaşayan Çerkeslerin (Adige) Macarların yakın dil akrabaları olabileceği Macaristan’da oldukça yaygın bir görüştü. Ne de olsa bu, János Besse (1765–1841) dâhil olmak üzere daha önce oldukça sık yazılmıştır. Aslında, bu varsayımın bir sonucu olarak, Gábor Bálint, Zichy’nin üçüncü Asya seferine kişisel katılımı da üstlendi.

ÇERKES – MACAR DİLİ İLİŞKİSİ SORUNU

Gábor Bálint işte tam da bu yüzden dünyanın en zor dillerinden birini yerinde inceledi. Macar-Çerkes dili ilişkisi umuduyla muazzam miktarda Kabardey dili materyali topladığı şüphesiz bir gerçektir. Aslında, Macar Kafkas dilinin akrabalığını kanıtlama çabası içinde, Adige dilinin gramerini yazdı ve bu nedenle dünyadaki en eksiksiz, bilimsel olarak istekli Çerkes sözlüğünün basımını gerçekleştirdi. Bununla birlikte, popüler ve çekici hipotez de bu sefer bilimsel olarak kanıtlanmadı. Gábor Bálint, ölümüne kadar Macarların ve Çerkeslerin birbirlerinin yakın akrabaları olduğu şeklindeki kanısına rağmen, çalışmalarında bunu anlatamadı. Ayrıca Japonların yanı sıra Buryat, Kalmyk(Kalmuk), Dravidian ve Çinliler gibi “Turan dil ailesine” ait olduklarını söyledi. Ancak açıkça Kuzey Kafkasya dil ailesine ait olan Çerkes dili, Macarca Fin-Ugor kökenli kabul edilirse Macarca Çerkes Dilleri ile ilişkilendirilemezdi^[55].

Tam bu noktada esasında Gábor Bálint’inin bilimsel isabetliğini ve uzak görüşlüğünü hatırlatmak bize düşmektedir. Çünkü günümüzde özellikle Çin-Kafkascası veya Dene-Kafkasca Yahut Yenisey dil akrabalıkları göz önünde bulundurulursa Macarca ile Kafkas dilleri akarabalıkları araştırmaları gerekmektedir. Yine vurgulamak gerekir ki Kabartayca ve Macarca’nın akrabalığı ise başta Gábor Bálint olmak üzere birçok bilim insanı olmak üzere Karpatlardaki (Bugünkü) Macaristandaki Kabar boyu nedeniyle daha rahat çalışılabilmektedir.

Daha fazla yanlış anlama ve yanlış yorumdan kaçınmak için, Bálint’in özellikle Kafkasya’daki çalışmalarının, hatalarına rağmen, tamamen boşuna olmadığının görülmesi gerektiğini vurgulamak gereklidir. Bunun nedeni, uluslararası dilbilimini, bugüne kadar uluslararası Kafkas araştırmalarında neredeyse eşi olmayan ciddi tanımlayıcı dil materyalleri sözlüğüyle zenginleştirmiş olmasıdır^[56]. Asla Gábor Bálint’in sözlüğü metodolojik hatalar içerse de göz ardı edilmemesi gerekir. Çünkü Max Müller’in “Turan dil ailesi” kavramı hipotezini eleştirmeden aldı ve her ne pahasına olursa olsun uygulamaya çalıştı. Yine de, umduğu gibi Macar tarihöncesi araştırmalarında olmasa da, bu alandaki bilimsel rolü yalnızca tarihsel ve dolaylı bir nitelikte olduğundan, ancak başka bir disiplin olan Kafkasya’da değerler kazandı. Bugün, Çerkesçenin yalnızca Macarca değil, aynı zamanda eserlerinde büyük bir hayranlıkla vurguladığı Japonların ve Dravid-Macarca veya Moğol-Macar dilbilimsel akrabalıklarının dilbilimsel akrabası olduğu varsayımının yoruma açık olduğu görülüyor. Profesör Lajos Ligeti’nin Gábor Bálint’in Moğol diliyle ilgili çalışmalarına yönelik eleştirisi bilimsel olarak doğrudur^[57].

Veres Péter’in Lajos Ligeti’ye dayanarak yaptığı bu yorum Altın Orda(1242-1380) Devletini görmemek anlamına gelir. Bu coğrafya’nın yani Deşt-i Kıpçak’tan Azerbaycan’a kadar olan topraklarda hüküm süren Türk-Moğol devletinin dilinin Kafkas Dillerini etkilemediği düşünülmemelidir. Maalesef Timur’un yıktığı ve Kazan, Kırım, Astrahan, Nogay ve Sibir Hanlıklarına önce parçalanan sonra tarihten silinen Altın Orda sadece Kuzey Kafkasya Dillerini değil Rus Knezlikleri ve Rusça’yı da etkilemiştir.

Veres Péter’e göre Osetlere ek olarak, Kuzey Kafkasya’nın ilgili Halkları, Macar halkının tarih öncesi için son derece önemlidir: Adıgeler (Doğu etnografik ve diyalektik grupları, Kabardılar dahil), İnguş-Çeçen-(Voynahlar) ve çok sayıda Dağıstan dili ve insanlarıyla yakından ilgili çalışmaların incelenmesi maalesef başta siyasi nedenlerden dolayı çeşitli sebeplerle Macar araştırması tarafından ihmal edilmiştir. Aslında tamamen bilim 1917-1989 arası Sovyetler Birliği’nin Kuzey Kafkasya bölgesi, esasen yabancılar için yasak bir bölgeydi^[58]. Aynı zamanda, 19. yüzyılda, daha sonra yavaş yavaş “unutulan” Kafkasya bölgesini keşfetmek için hiçbir girişimde bulunulmadı. Örneğin, 1829’da János Besse (1765–1841) eşliğinde Neredeyse Elbruz’un zirvesine ulaştığı Kabardey topraklarını ziyaret etti ve ayrıca biraz Çerkes dili araştırması yaptı. Hatta kanıtlanmamış olan Adige-Macarca ve Karaçay-Macarca akrabalık sorununu gündeme getirdi. Besse’nin adı ve Paris’te Fransızca çalışması Rusya’da yayınlanan çok ciltli çalışması, Kafkasya halklarıyla ilgilenen bilim adamları arasında artık iyi biliniyor, ancak birçok kişi tarafından yanlışlıkla Fransız olarak kabul ediliyor^[59]. Sadece Macaristan’da değil, Batılı bilim adamlarında da, İran dili konuşan Osetler ve Türkçe konuşan Karaçay-Balkarlar ve Nogaylar dışında yukarıda sıralanan Kafkas Halklarının ortak bir dil ailesi oluşturdukları çok az bilinmektedir ve uzmanlar arasında bile bunu bilen yoktur. İlgili literatürde Kuzey Kafkasya veya Kafkas dil ailesi olarak adlandırılır. Dahası, Çince, Tibet ve Birmanca ile birlikte, Çin-Kafkas adı verilen genetik bir üst dil ailesini oluşturur. Boyutu, Nostroik (Avrasya) dil ailesininkiyle yarışır. Bir önceki dil kabilesine göre, bazıları yakın zamanda Yenisey kaynak bölgesinde bulunan ikisini hem batı hem de doğudaki Hunların diliyle ilişkilendiren bir sınıflandırmadır. Yukarda da vurguladığımız gibi son araştırmalara göre çok önemli yeni bir gelişmedir^[60].

Yüzyılımızda özellikle Sakalar, İskitler ve Büyük Hun İmparatorluğunun eski sınırları ve coğrafyası üzerine araştırmalar arttıkça, dildeki değişimin gerekçeleri daha sonra Çinliler tarafından ele geçirilen Turan Halkları topraklarında görünecektir. Sakalar M.Ö 5000 yılından itibaren Avrupa’da 12.000 yılından itibaren Asya’da görülmektedir. Sakalar, Hunlar daha sonra Göktürkler ve Kubilay Han zamanında Türklerin önemli bir kısmı Çin’in iç kısımlarında yaşamışlardır. Bağımsızlık ve esaret dönemleri de dâhil Göktürk, Uygur Devletleri zamanında bile Turanî boylarının durumunu ve dillerini Çin’i görmezden gelerek değerlendiremeyiz. Bu sebeple Kafkas Dillerinin Çin-Kafkascası ailesi içinde adlandırılmasının bilimsel zeminini bu gerçekleri bilerek yorumlamak mümkündür. Aksi halde binlerce kilometre uzakta sarp dağlar arasında oturan, antropolojileri Çinlilerden çok farklı Kafkasyalıların dillerinin bilim insanlarınca Çin dilleri ile aynı grup altında toplanması mümkün olamazdı. Sümerlerin de bugünkü Türkmenistan coğrafyasından Mezopotamya’ya göçmeleri ve M.Ö 5000’lerde görülmeleri Anadolu Medeniyetleri ve Turan Halkları açısından araştırılması gereken hususlardır. Dilleri Türkçe ile ilişkili olduğu ispatlanmış, Sümer, Hatti, Hurri, Urartu, Etrüsk, Kas dillerinin araştırılması Kafkas dillerinin hem uzak Asya Yenisey dilleri hem de ön Asya Turan ve Avrupa’da Bask, Amerika’da Kızıldereli dilleri ile akrabalıklarını gösterecektir.

Güney Kafkasya veya İberya veya Kartvel (Gürcü, Migrel, Swan, Laz) olarak da bilinen Kafkasya dışındaki grubun, daha önce Gürcü bilim adamlarının varsaydığı gibi, genetik olarak Kuzey Kafkasya dil ailesiyle ilişkili olmadığını, özgün bir Kafkas – İber dil ailesi, esas olarak tipolojik eşleşmelere dayalı olarak yeniden inşa edildi. Son araştırmalara göre, Kuzey Kafkasya ile İber-Kartvel dil ailesi arasındaki “dil ittifakı” ilişkisi sadece ikincildir, yani bölge ilişkilerine dayanmaktadır. Ancak Kartvel (İber),dilleri  Nostratik^[61] diller grubuna aittir. Uzmanların dışında Kuzey Kafkas dil ailesinin MÖ 19. yüzyılda Küçük Asya’yı da kapsadığı herkes tarafından çok iyi bilinmemektedir. Etnik grupların dünya tarihinde önemli bir rol oynadığı 2. binyılda Ön Asya Hitit ve Hurri hakimiyetindeydi (Gyjakonov, 1967). Bu diller, günümüzün Kuzey Kafkasya grubu ile genetik olarak yakından ilişkili dillerdir. Gyula Mészáros zaten 20. yüzyılın otuzlu yıllarında bu dilin, Adige (Çerkes), Abhaz ve Abazaların yanı sıra yakın zamanda nesli tükenmiş Ubihlerin de ait olduğu Kafkas dillerinin kuzeybatı şubesiyle daha yakından ilişkili olduğunu kanıtladı. Hurri dili (Hurrita), akademisyen I. M. Gyjakonov tarafından güvenilir bir şekilde bildirildiği üzere, Çeçen – İnguş- (Vaynah) ve Dağıstan dilleriyle bağlantılı olabilir.^[62].

Her halükarda, Hint-Avrupa dillerinde at ve arı dâhil olmak üzere çiftçilik ve hayvancılığa atıfta bulunan kelimelerin, metal isimlerin büyük çoğunluğunun yanı sıra, Sümercede olduğu gibi yabancı dil geçişleri olduğu açık bir gerçektir. Her iki grup Mezopotamya’da nispeten geç dönem yeni gelenlerden biri hem Hint-Avrupalılar hem de Sümerler için, üretken tarıma devrimci geçiş, nispeten geç tarih öncesi Asya etkisi altında gerçekleşti. Ancak, Sümerce ses sistemi ve üretken çiftçilik üzerine yeni gelen sözlerinin kanıtladığı gibi, yerel nüfusun alt tabaka en azından M. I. Gyjakonov’un görüşüne göre etkisi göz ardı edilemez. Dahası, sadece Hitit ve Hurri-Urartu ve bunlarla ilgili Etrüskler ile uzak, akrabalık ilişkisi olan Kafkas dil ailesidir. Hatta bazı Kafkas dilleri aynı zamanda Baskça Sümer dili ile akraba olduğunu gösterir. Son araştırmalar, Çin-Kafkas dil ailesinde Sümercenin Eski Tibet’çeye en yakın olduğunu göstermektedir^[63].

Son araştırmalara göre, Kafkas halklarının anavatanının bir zamanlar güneye, muhtemelen Anadolu’ya ve daha geniş bir alana, özellikle de en eskilerden biri olan MÖ Çatal-Hüyük Neolitik Kültür Bölgesi’nde yayıldığı çok iyi bilinmemektedir. Arkeologlar 7. binyıldan kalma bir ölü maskesi buldular. Ön Asya kuşkusuz Kafkas dillerinin anavatanıdır, ancak kısmen Afro-Asya dillerinin kaynak alanı burada yerelleştirilebilir ve aynı zamanda varsayımsal olarak, Paleolitik çağda özgün Nostratik bir dil grubun beşiği bile olabilir. Proto-Kafkasya konuşan popülasyonlar güneyden Anadolu anavatanlarından kuzeye, mevcut etnik topraklarına ve Karpat Havzası dâhil Balkanlar üzerinden Avrupa’ya göç etti.  Kafkasya, özellikle güney kesimi Ön Asya ile birlikte Kafkas, Çin-Kafkas ve İber (Kartvel) dillerinin orijinal aralığı olabilir. Daha fazla yanlış anlaşılmayı önlemek için, Orta Doğu’daki anavatanlarında Kafkas Dilleri konuşan etnik olarak farklılaşmamış grupların Avrasya’ya ve hatta dünyanın dört bir yanına ilk gidenler olduğuna dikkat çekmek isteriz. Kafkas Halkları, Anadolu anavatanlarından göçleri sırasında Balkanlar üzerinden Karpat Havzası’na, özellikle de Güney Avrupa’nın her yerine ulaştı. Neolitik tarım devrimini yaydılar. Bu büyük ölçekli göç artık sadece arkeolojik ve antropolojik materyalle kanıtlanmakla kalmıyor, aynı zamanda modern genetik DNA araştırmalarıyla da açıkça gösteriliyor. Çok dalgalı göçleri sırasında, Küçük Asya’dan göç eden Kafkasya Dilleri konuşan gruplar, Neolitik Devrim’in en önemli kültürel başarılarını yayarak, bir zamanlar Avrupa’daki anavatanlarında yaşayan Hint-Avrupalılar üzerinde son derece önemli bir kültürel etkiye sahip oldular.

Burada Veres Péter’in bu yorumuna katkıda bulunmak için Dene-Kafkasca^[64] dil ailesinin en doğu sınırını çizen Amerikan kızıl derelilerinin konuştuğu Na-Dene dillerini de araştırmacılar hesaba katmalıdır. Kızıl derelilerin İç ve Doğu Asya’dan göçtükleri teorileri etnografik, kültürel delillerle birçok bilim adamı tarafından öne sürülmüştü. Artık dilbilim çalışmaları da bunu desteklemektedir. Veres Péter ve birçok araştırmacının DNA bulgularını dil aileleri ve Halklarla sık sık karşılaştırmalarına ise bize göre günümüzde temkinli yaklaşılmalıdır. Zira DNA meselesi bir gün Hint-Avrupa efsanesinin yıkıldığı gibi örneğin prionlar^[65] vb. tarafından nonfinito (tamamlanmamış) duruma düşebilir. Bunu hatırlatmanın bilimsel açık sözlülüğe uygun olduğunu düşünüyoruz. Hatta Merritt Ruhlen Bask dili ve Baskları anlatırken DNA analizlerinin Dil karşılaştırmalarındaki yanlışını vurgulamakta ve şu ifadeyi kullanmaktadır: “Diller cinsel ilişkiye girmez^[66]”.

Tekrar Veres Péter’in yorumlarıyla devam edersek; bu arada, çok daha küçük boyutları ve dillerinin aşırı karmaşıklığı nedeniyle, demografik hâkimiyette sayısal olarak yüzde seksen, muhtemelen Paleolitik döneme özgü Hint-Avrupalılara kademeli olarak da asimile oldular. Alt kıtamızda, yeni gelen proto-Kafkasların eski Hint-Avrupalılar üzerindeki önemli kültürel etkisi, ikincisinin daha sonraki egemenliğinin büyük sırrıdır.^[67]

Yukarıda özetlenen fikir bağımsız olarak son zamanlarda yapılan dilbilimsel, genetik ve arkeolojik araştırmalarla açıkça kanıtlanmıştır. Akademisyen A. Starostin’in (1955–2005) dilbilimsel keşfi, bunda olağanüstü bir rol oynadı ve bu, şimdiye kadar bilimsel kavramları, özelliklede Ivanov ve Gramkalidze’nin Hint-Avrupalıların sözde ön Asya anavatanı hakkındaki ünlü hipotezlerini çürüttü. Starostin, Hint-Avrupa temel dilinde, tarım, hayvancılık ve metal işleme için antik terminoloji sistemindeki üç yüz kelimenin Hint-Avrupa değil Kafkas Dillerine ait olduğunu gösterdi.  Bunlar, çoğunlukla üretken çiftçilikle ilgili etymonlar, dilsel kökenli bir Kafkas karakterine sahip oldukları için neredeyse tamamen Hint-Avrupa dillerine yabancı edinimlerdi. Bütün bunlar, Hint-Avrupa halklarının anavatanının Anadolu ve komşu kuzey Mezopotamya olmadığını ispat etti. Sonuç olarak Hint-Avrupa halklarının Neolitik Tarım Devrimi’nin beşiği ile özdeşleştirilebileceği şeklindeki şu anda son derece popüler olan kavramı da değiştirdi^[68].

Başka bir deyişle, en son dilsel veriler arkeolojik ve genetik verilerle tam uyumlu olarak, Avrupa Medeniyetini yaratan verimli tarım ve metal işçiliğinin, Kafkas halklarının eski vatanı olan Anadolu’da ortaya çıktığını ve oradan Avrupa’da önemli bir göçle yayıldığını kanıtlıyor. Bunun etkisi, bugünün Avrupa popülasyonlarında % 18 oranında genetik olarak hâlâ iyi bir şekilde gösterilmektedir. Ancak bundan yola çıkarak, Kafkasya Dilleri konuşan halkların atalarının, kaşifi István Magyari-Beck’in eserlerinden birinde varsaydığı gibi, Macaristan’da en yaratıcı etnik grup olacağı sonucuna varmak yanlış olur. Daha önce birkaç kez vurgulandığı gibi ilginç bir şekilde, biyolojik evrime benzer şekilde, kültürel, ekonomik nitelikteki yenilikler genellikle hem geçmişte hem de ciddi bir kriz durumu ortaya çıktığında gerçekleşir. Son yüzyıllarda, iklim değişikliğine bağlı ekolojik kriz, hayatta kalmak için mücadele eden sorunlu bir etnik grubun kültürel adaptasyonunu açıkça belirlemiştir, yani değişen coğrafi ortama adapte olmuştur. Sürekli hayatta kalma arayışının bir sonucu olan bu kritik durum, sadece kültürel yeniliğin tanıtılmasını değil aynı zamanda değişimi de mümkün kılmaktadır^[69].

Bu hipotez için bilim, son zamanlarda yeni değerli veriler ve teoriler sağlanmıştır. Bu, ani bir kriz durumunda beynin sağ yarım küresini büyük ölçüde uyaran insan beyninin işlevsel asimetrisine adaptasyonun nörobiyolojik bir sonucudur. Bu yaratıcılık merkezinde bulunur. Bu bağlamda, artık davranışsal genetik ve nörobiyoloji alanında ilginç yeni kavramlara sahibiz. Bu teorilerin yardımıyla açıkça neden çoklu doğal afetlerin bir sonucu olarak aşırı ekolojik baskı altındayken, Ön-Asya anavatanlarında yaşayan Kafkas dilleri konuşan nüfus için yaratıcı üretken tarım ilk nasıl keşfedildiğini ve bağımsız olduğunu açıklar. Daha sonra, değişen demografik durumun bir sonucu olarak, bazı grupları istemeden Avrupa’ya göç etmek zorunda kaldı. Mevcut bilgi düzeyinde, artık geniş terimlerle güvenilir bir şekilde buna göre dünya tarihi yeniden yapılandırılabilir. Önemli ekotip, çiftçilik ve hayvancılığın, Kafkas halklarının ortak ataları ve komşuları tarafından bozkır ve yarı çöle en iyi şekilde adapte olurken nasıl geliştirildiği öğrenilir. Aynı zamanda bu, M.Ö. 19. yüzyılda Anadolu’da verimli tarımı icat edenlerin Kafkasyalılar olduğu anlamına gelir. Yani onlardan yayılmış olabilir: yavaş yavaş ve zincirleme bir reaksiyonla doğuya ve batıya, hem tarım hem de hayvancılık, yani modern medeniyetin temeli atılmıştır. Bilim tarihi açısından ilginç kabul edilmelidir ki, iki Macar bilim insanı, Transilvanya’dan Sekel Gábor Bálint ve yine Transilvanya’dan Sandwich Kőrösi Csoma Hatti dilinin Kuzey-Batı Kafkas dilleri ile yakın genetik bağlantısı gösterilmiştir. Bu gerçek Macar araştırmacı Gyula Mészáros tarafından 1930’larda Budapeşte’deki Ubih dili, hakkında yaklaşık dört yüz sayfa uzunluğunda kitap yazılınca keşfedildi. Böylece Ubih dilinin de ilk sözlüğü olan monografisini yayınladı^[70].

Gerçek şu ki, Gábor Bálint’in Kabardey-Macarca veya daha doğrusu Adige-Macarca etimolojik önerileri ile Dravidası, Japonca, Moğolca vb. karşılaştırmaları, modern dilbilimin ışığında son araştırmalara dayanan paralellikler gösteriyordu. Yine de, bu durum, Gábor Bálint’in Kafkas dillerinin incelenmesi alanında çok az araştırılmış, ancak uluslararası dilbilim için anahtar olan muazzam uluslararası tarihsel önemini gizlememelidir^[71].

Adige lehçelerinin, Gábor Bálint’in eserinde defalarca atıfta bulunduğu Çerkes-Macar etnokültürel ilişkisine atıfta bulunan belirli kelimeleri içerebileceği hariç tutulmamaktadır. Sekel bilim adamının Kabardey-Macar-Latince bilimsel sözlüğü ancak – anlaşılır bir şekilde – henüz çok modern bir tarihsel-etimolojik sözlük değildir, çünkü onun faaliyeti sırasında Macar bilim adamlarının aktif rol aldığı modern dilbilim hem Macaristan’da hem de yurtdışında yeni gelişmeye başlamıştır. Gyula Mészáros da  Adige dilinin başka bir lehçesini inceleyen ilk kişi oldu, Ubih Kafkas (Kuzey Kafkasya) dil ailesi içinde bazılarının haklı olarak ayrı bir dil olarak değerlendirebileceği bir lehçe idi. Söz konusu Ubih etnik grup, bir zamanlar Karadeniz’in manzaralı dağlarla çevrili dar kıyı şeridinde, bugünkü kaplıca kenti Sochi ve Maceszta’nın kaplıcalarının daha geniş bölgesinde, 1864’e kadar yaşıyordu. Ardından II. Çar İskender yönetiminde Rus birlikleri, büyük çaplı etnik temizlik ve soykırım düzenledi. Onlarca yıl süren kanlı çatışmalardan sonra, Kafkasya’daki savaşın sonunda topraklarını işgal ettiler. Ne yazık ki, dilleri artık tamamen tükendi. Türkiye’de I.-II. dünya savaşı döneminde Abhazca ve Çerkesce arasında bir yere konmaya çalışılan ve ünsüz sistemi 85 ses birimine sahip olan bu çok özel dilin araştırılmasında Türkolog Gyula Mészáros aktif rol oynadı. Bununla birlikte, Gábor Bálint’in aksine, Kafkasoloji ve antik bilimler alanındaki bilimsel çalışmaları, en azından son zamanlarda, uluslararası bilim camiasında nispeten iyi biliniyordu. Gyula Mészáros, 1930’larda dönemin Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Atatürk’ün kişisel daveti üzerine Ankara Üniversitesi’nde profesördü. Bunun dünyaca ünlü bilimsel sonucu daha sonra 1935’te Macaristan’ın başkentinde yayınladığı Ubih diliyle ilgili kalın cilt kitabının adı; Die Päkhy Sprache (Almanca- Ubıh Dili) oldu^[72].

Ne yazık ki, “hiç kimse kendi ülkesinde peygamber değildir” şeklindeki meşhur atasözü, sadece Gábor Bálint’in Çerkes diliyle bağlantılı çalışmalarına değil, aynı zamanda Macaristan’da Gyula Mészáros’un tanınmasına da atıfta bulunmaktadır. Bu Gyula Mészáros’un son zamanlarda Hatti dili üzerine Kafkasya çalışmasının tanınmasına karşı çıkılmasıylada ilgilidir. İranlı John ve Neolitik arkeolog János Makkai neredeyse Gyula Mészáros’a kişisel bir saldırı başlattı. Onlara göre, Gyula Mészáros’un Çerkeslerle ilgili yakın bir Ubih yardımıyla eski Küçük Asya’nın ünlü Hatti dilini deşifre ettiği gerçeğiyle uyuşmuyor du. Dahası, İranlı John ve Neolitik arkeolog János Makkai’ye göre Macar Oryantalistinin yetmiş yıl önce kanıtladığı gibi eski hattın Kuzeybatı Kafkasya dilleriyle genetik bir bağı olduğu bile doğru değildi. Ancak Gyula Mészáros, yerel eleştiriler tarafından haksız yere küçümseniyordu. Rusya’da ise sadece eski dillerin araştırılması değil, Kafkasya’nın da son zamanlarda çok yoğun bir şekilde araştırılması söz konusu idi^[73]. Ayrıca, dünyaca ünlü dilbilimci V.V.İvanov, 1985 yılında eski Hatti ve Adige – Abhazca – Abaza – Ubih’ca hakkında ayrı bir çalışma yayınladı. Kuşkusuz genetik yapıya sahip dilbilimsel bir akrabalık temelinde olduğunu kesin bir şekilde ifade ettiği, gruplar arasında çok sayıda dilsel eşleşme vardı. Daha fazla yanlış anlaşılmayı önlemek için, Ivanov’un şu anki görüşünün, Mészáros tarafından yarım yüzyıldan fazla bir süre önce yayınlanan dilbilimsel kavramla tamamen aynı olduğu gerçeğine bir kez daha dikkat çekmek istiyoruz. Bu etkileyici durum Araştırmacı Gyula Mészáros’un Macarca ve Kafkas dillerindeki bilimsel önceliğini netleştirir. Bu konudaki yaratıcı gücünün zirvesinde ölen, Kuzey Kafkas dilleri etimolojik sözlüğünün ortak yazarı ve editörü olan akademisyen Starostin de; Gyula Mészáros ile tamamen benzer bir sonuca ulaştı. İkisi de ikna edici kanıtlara dayanarak, “Hatti dilinin genetik olarak en yakın dil akrabaları Kuzeybatı Kafkasya Adige – Abhazya – Abaza – Ubih grubunun üyeleridir” dedi. Hatti’nin Kuzeydoğu Kafkasya’nın Nah-Dağıstan dilleriyle daha uzak bir genetik ilişkisi vardı ve ikincisinin Huri Dili ile akrabalık ilişkisi M. I. Gyjakonov ve Sz. A. Starostyin tarafından kanıtlanmıştı. Rusya, Starostin, Kumahov, Kumahova, Ardzimba ve Nikolaev gibi en tanınmış Kafkas uzmanları, Macar şark araştırmacısı Mészáros’un çalışmalarında bu konudaki önceliğini tek tek kabul ediyor.  İlginçtir ki, ilgili dilbilimsel kılavuzlar, ansiklopediler ve sözlüklerin, yarım yüzyıldan fazla bir süredir ünlü Macar oryantalistin başarılı bilimsel başarılarını oybirliğiyle kabul etmesi gariptir. Gyula Mészáros’in bilimsel önceliği, çalışmalarının önemi ve aynı zamanda Hatticenin Kuzey Kafkasya dil ailesine ait olmasını onun katkıları iledir. Aslında onun takdir edilmesindeki gecikme, ilgili yabancı literatürün tamamen ihmal edilmesinin veya daha basit bir cehaletin zararlı bir sonucu olan bilimsel bilgi eksikliğinden kaynaklanan bir görüştür^[74].

MADZSAR/MAGYAR VÁROS(MACARİSTAN / MACAR ŞEHRİ)

Sözlüklerde Majar Şehri,  Brockhaus Ansiklopedisi’nin 1890-1907 baskısından ilgili makale: Madzsary, Stavropol vilayetinin Pyatigorsky bölgesinde, Kuma nehrinin sol kıyısında bir yerleşim yeridir. Geçen yüzyılın gezginleri (Herbert, Güllenschtedt, Pallace ve diğerleri, yerleşim yerinde camiler ve çok sayıda büyük türbe de dahil olmak üzere bir dizi tuğla bina gördüler) Geçen yüzyılın sonunda ve yüzyılımızın başında, kentin adına dayanan genel kanaat, bir zamanlar bölgede saha araştırmaları yapan Heinrich Julius Klaproth (1808) gibi araştırmacıların bulunduğu Macarların yaşadığı yönündeydi. Derbent-Name, Majar’ı bir Hazar kenti olarak da adlandırır ve Büyük ve Küçük Majar’ın 8. yüzyılda önemli şehirler olduğu söylenir. Rus kroniklerine göre, 1321’de Altınordu Hanı Özbek hanı tarafından işkence gören Prens Mikhail Yaroslav, Pek çok Rus tüccarın yaşadığı ve bir Ortodoks kilisesi olan sba’ya götürüldü. XVI. 16. yüzyılda artık şehirden söz edilmiyor, sadece sözde 7 caminin dörtte biri “Mozsar yurt” Kuma kıyılarını hatırlatmaktadır.^[75].

Kafkasya’nın kuzey avlusunun doğu tarafında, şu anda, Derbend kalesi, I. Kavad Sasani’nin hükümdarı (488-496 ve 498-531) ve ardından oğlu Hussrau Anorsiva’nın (531-579) üzerine Kici Majar ve Ulu Majar da dahil olmak üzere çeşitli tahkimatlar inşa edildi. [DERBENT-NAMEH] Tahkimatların isimleri, garnizonun milliyetine atıfta bulunabilir. Bu temelde, Kral Muageris’in halkı Bizans İmparatorluğu’nun rakibi Bizans İmparatorluğu’na hizmet edebildi. Burada, Kuma Nehri kıyısında, 15. yüzyılda Timur Han’ın birlikleri tarafından yıkılan Al-Majar kentinin 14. yüzyılda olduğu bildirildi.

Hunların 370 civarında ortaya çıkmasından önce, Kafkasya’nın kuzey ön planının egemenleri Sarmatlardı ve onlardan önce de İskitler vardı. Bu halklar, Hunlar tarafından imparatorluklarına entegre edildi. Mucize geyik efsanesi olan Macar kökenli efsane, üç halkın, Macarların, Türklerin ve Alanların birleşmesini anlatır. Efsaneye göre Hunor ve Magor, bir geyiği takip ederek Pers’ten Meotis (Azak Denizi) bataklıklarına ve oradan da İskit’e taşındı. Bu arada, Kral Dul’un iki kızı da dahil olmak üzere Belar (Bulgar) kadınları ve kızları kaçırıldı. Bu iki kız Hunor ve Magor tarafından alındı ​​ve onların torunları Hunlar veya Macarlar oldu. Macar efsanelerinde Meotis’in bataklıkları, Don’un halicini (eski kaynaklarda Tanaisz) temsil eder. Macar efsanelerine paraleline, Utigur ve Kutrigur adlı iki geyik kardeşin ardından Kimmer Boğazı’nı (Kırım yarımadasındaki Kerç’te dar bir boğaz) geçtiklerini ve Hunların iki kolundan çıktıklarını söyleyen Procopius tarafından kaydedildi. Macarların Kafkasya’da yaşadıklarıyla ilgili hatıralar, orada yaşayan halklar arasında günümüze kadar gelmiştir. Kuzey Kafkasya’da “Majar” yerleşim yerleri ve kurganlar, kılıçlar, arabalar, giysiler vb. yaygın olarak biliniyor. Bu isimlerin alışılmadık gücü elbette tesadüfî değildir. Belli Macar gruplarının bölgede yaşadığı ve bölgenin etnokültür tarihine önemli bir iz bıraktığı açıktır. Spek-Sulak Nehri’nde yaşayan Nogay’ların içinde bir Majar ailesi vardır. Güney Kafkasya’da, bugünkü Azerbaycan topraklarında, “Majar” ın etnik isimlerini yansıtan birkaç coğrafi isim tespit edilebilir: Majar-garaoglan, Majarli, Majar-jeri^[76] gibi.

Alan Hasharov’un Majar şehri üzerine çalışması “Ansi-Kala” Kumikföld Peyzaj Tarihi Derneği himayesinde, Kuzey Kafkasya Türkleri üzerine Alan-Kazar çalışma cildi, A.A Hasarov Yu-Idrisov, S.M Batchev, Aslan-Gerej makaleleri ve kitabın editörü dahil olmak üzere yayınlandı.  Makalelerin derlemesinde, diğer şeylerin yanı sıra, Kuzey Kafkasya’daki Alan-Yass’ın onomastiği, Kuzey Kafkasya’daki Türk halklarının soy ağacı ve tarihi ilişkileri tartışılıyor. Yazıların derlemesinde, yüzlerce yıldır bölgeyi Türk süper etnosu birliğine lehimlemenin merkezi olan Majar şehri hakkında bir çalışma var. [http://kumukia.ru/?id=726, indirildi: 2017-01-01] Bu makale artık okuyucuya önerilmektedir. Kumikler ve Karaçay-Balkarlar bölgesinde, Bugyonovsk yakınlarındaki Kuma Nehri’nin orta kesimlerinde bulunan Majar şehri özellikle önemli bir rol oynadı. Bu manzarada Macarlar, Batı’ya gitmeden önce göçebe yaşamlarına devam ettiler. Gyula Moravcsik, Macarların (On-ogurlar) Azak Denizi’nin doğu kıyısında 5. yüzyılın başlarında ortaya çıktıklarına inanıyor. Macarların “Macar” adının da işaret ettiği gibi, Majjah şehrini kurdukları düşünülebilir. 1837’de harabeleri ziyaret eden Alman botanikçi Karl Henrich Koch, Moğol ordularından sonra sonra Majar nüfusunun bir kısmının şehri terk ederek Kafkasya dağ halkları arasına yerleştiğini varsaydı. Koch’a göre, dağ sakinlerinin, Balkarların, Çeçenlerin, Urusbievlerin kökenleri eski şehir Majar’a dayanıyor. Dağda yaşayan boylar köklerini doğrudan Majar Handan alır^[77].

1333’te Macar şehrini ziyaret eden Arap gezgin İbn Battuta, İbn Battuta’nın Seyahatleri ve Göçleri adlı kitabında şöyle yazıyor: Majar, bol bahçeli büyük bir nehrin yanında, Türk Ülkelerinin en bayındır en büyük şehirlerinden biriydi. Irak’taki Batiah aşiretinden gelen dindar, yaşlı bir şeyh olan Muhammed Elbatha ile birlikte bulunuyorduk. Tekkesinde evli ve bekâr 70 Arap, Fars, Türk ve Rus fakir yaşıyordu. Bu ülkenin sakinleri fakirlere büyük bir inanca sahipler ve her gece buraya atları, inekleri, kuzuları getiriyorlar. Hanlar ve eşleri şeyhi bizzat ziyaret ederek ondan bir nimet alırlar. Özellikle sadaka paylaşan ve hayır işleri yapan kadınlara cömert hediyeler veriyorlardı.

Majarah şehrinin tapınağında Cuma namazını kıldık. Bir zamanlar Buhara’nın hukukçularından biri ve seçkin bir bilgindi. Bir grup arkadaş ve Kur’an okurları ondan ders aldılar ve onun önünde tilavet ederlerdi. İnananları işaret etti ve güzel bir şekilde vaaz verdi. Emir de şehrin büyükleriyle birlikte oradaydı. Şeyh Muhammed el-Batasihi ayağa kalktı ve şöyle dedi: Vaiz (İbn-i Battuta) seyahat etmek isterse, size bir seyahat çantası vereceğiz. Keçi derisi cüppesini çıkardı. “Ona vereceğim” dedi. Orada bulunanlardan, giysilerini bırakan, onlara at veren ve onlara para verenlerden, her türlü yararlı şey toplandı. Şehrin çarşısında beni selamlayan ve benimle Arapça konuşan bir Yahudi gördüm. Nereden olduğunu sordum. Endülüs’ten (İspanya) ama deniz yoluyla değil, karadan, Büyük Konstantinopolis, Rum diyarı ve Çeçenya’dan geldiğini, ayrıca Endülüs’ten dört aydır seyahat ettiğini belirtti. Rotayı bilen gezgin tüccarlar, sözlerinin doğruluğunu onayladı.  “İbn Battuta notlarında bir kez daha Majar’dan Altın Orda’daki en büyük şehirlerden biri olarak bahsetmektedir. Özbek Han hakkında yazarken şöyle diyor: “Siteleri ve alanları çok büyük, şehirleri bayındır. Bunların arasında Kefe, Kırım, Majar, Azak, Sudak, Khorezm ve başkent Saraj var ”. Sonraki yüzyıllarda türbelerin tamamen yıkılmasına kadar Majar, seleflerinin kutsal mezar yeri olarak bölgenin Müslüman nüfusu tarafından ziyaret edildi^[78].

XIX. Yüzyılın ilk yarısında hâlâ çok sayıda yeraltı ve bazı yer üstü taş yapılar vardı ve bunlar daha sonra Svyoya Kreszt (Kutsal Haç) şehrinin inşaatlarına götürüldü. Yerliler tarafından yüzlerce yıllık varoluşlarına rağmen “Mamaji tuğlaları” olarak adlandırılan yanmış tuğlalar, sadece inşaat için uygun olmakla kalmıyor, aynı zamanda yenilerinden çok daha iyiydi. Kazılar, fayans fabrikalarını fırınlar ve büyük bir cüruf kütlesi ile yüzeye çıkarır. Kazılar sırasında bir dizi dikdörtgen kerpiç ve ateş tuğlası yapılar ortaya çıktı: çok odalı apartmanlar, camiler ve türbeler, sırlı (mavi, yeşil veya sarı çizimlerle süslenmiş) kabartma yazıtlı majolika çiniler, sırlı kaplar zaman zaman çiçek ve bitki desenleriyle süslenmiştir. Soyluların evleri, kamu binaları ve türbeler mozaiklerle kaplıydı: minik sırlı parçalar, yıldızlar, renkli zikzaklar ve diğer geometrik şekiller şeklinde çeşitli süslemelere sahipti. Mozaikler binaların kornişlerini, yarı ahşap pencere ve kapıları, duvarları ve yerleri süslüyordu. Cami ve medreselerin duvarları da Kuran alıntıları olan lacivert ve gök mavisi çinilerle (beyaz veya siyah Arapça harflerle) kaplanmış, zenginlerin evlerinin yapımı için uzaktan getirilen meyve taşları da kullanılmıştır. Yoksul mahallelerde dikdörtgen kerpiçten dikdörtgen evler yapılmıştır. Bu tür evlerde yanmış tuğladan kil zeminler yaygındı. Bazen tuğla zemin üzerinde ibadet yerini işaretlemek için sırlı renkli bir tuğla vardı. Duvar boyunca halı kaplı bir bank gibi geniş ve dar çıkıntılar bulunuyordu. Samanla ısıtıldılar, altlarındaki ısınma nedeniyle yerler sıcaktı. Evin girişi avludan açıktı, dar sokağa bakan tarafı sokağa doğru kapalı bir duvarla korunuyordu. Bir yeraltı seramik su kemerinin kalıntıları gün yüzüne çıktı. 648 metre uzunluğunda, silindirik bir tüp, tuğla bir hendeğin içinde yanmış ve kuzeybatıdan güneydoğuya yönelmiştir. Kuma Nehri’nin dik yamacında, büyük beyaz kiremitlerden indirilmiş geniş bir merdiven şehrin kuzey kısmına iniyordu. Bunun üzerine şehrin alt kısmına, Kuma Vadisi’ne inilebilir.   Sadece Majar şehri, burada bulunan üç türden biri olan “taş yurt” türbesi ile karakterize edildi. Sekizgen bir yapıdır, silindirik sütunlu, piramit gibi daralan, bir yanda sekiz kenardan biten bir yapıdır. Yüksekliği genellikle 18 metre, duvar kalınlığı 1 metredir. Giriş üstte bir kemerle biter. Benzer yapılar başka hiçbir yerde bulunmaz. Kuzey Kafkasya’da “madjar” yerleşimleri ve kurganlar, kılıçlar, arabalar, giysiler vb. yaygın olarak bilinmektedir. Bu halk isimlerinin alışılmadık gücü elbette tesadüfî değildir. Belli Macar gruplarının bölgede yaşadığı ve bölgenin etnokültür tarihine önemli bir iz bıraktığı açıktır.^[79].

 En tanınmış Macar gelenekleri Osetliler, Karaçay-Balkarlar, Kumikler arasındadır ve bazı tanıklıklara göre Kabardaylar, İnguş ve Adigeler arasında da iyi bilinirler. Ek olarak. S.B Nogmov’a göre, bazı Macarların Dağıstan’a taşındığı Kumiklerin ve Kabardelerin sözlü geleneğinde varlığını sürdürmüştür. Bu çizgi, Kumiklerin “Macarların soyundan gelen halklara” sahip olmasıyla kanıtlanmaktadır. “Macarlar, Kafkasya’nın tüm halkları üzerinde derin bir iz bıraktılar, ancak bu etkinin izleri, yalnızca Kafkasya’nın aşağıdaki halklarının eski halkların – Türkler, Macarlar – göçü yoluyla oluştuğu Kuzey Kafkasya’da hayatta kaldı. kumiklar, karaçaylar, kabardaylar ve diğerleri ”. Derbent-Name’ye (Muhammed Aktaşlı) göre, 19. yüzyılda kumikler tarafından yaptırılan Kulak Çayı’nın arkasında (Endirej yakınında) yaşayan kumiklerde “Küçük Majar” adlı bir kale vardı. 19. yüzyılda Rus Kafkas bilim adamları, kendilerine “kendi şanlı kaleleri” olarak değer verildiğini ifade ettiler. Türkolog M. Aliyev, hayatta kalan şu geleneği açıklar: Bazen Malkar olarak anılan Balkarlar, Basian liderlerinin anısına Basian adını da kullanırlar. Pallas Büyük Sözlüğü 1893-1897’den ilgili makale: 6. yüzyılda Pers hanedanından Pers Kralı Anusirvana’dan Macar şehri (bugünkü Ulu Majelâr ve Kicskine Majelâr) etrafına inşa edilmiş (yaklaşık M.S. 528). (Ulu Majar ve Küçük Majar şehirleri, Derbend adına göre 12. yüzyılda bilinen bir tarihe göre, günümüz Dağıstanın’da Kafkasya’nın doğu tarafında Turanlara karşı birkaç müstahkem şehir inşa eden Sakson kralı Hosrau Anúrsírván (531-579) tarafından kuruldu. “Fetih Çağında Macarlar”, Prehistory Topic Group tarafından yayınlanmıştır. Hâlâ bu iki yerleşim yeri mevcuttur: Nagy-Macar Kuma nehrinin yüksek kıyısında, yüksek bir platoda, devasa kumlarla (kurganlar) çevrili ve daha kuzeyde yaklaşık 25 km. mesafede, yine Kuma’nın sol yakasında, sınırda göçü anımsatan çok sayıda kurgan var. İkisi arasında bugünkü Poksinoi köyü eskiden Merkez yerleşimdi. Üçü de Hazar Denizi’nden çok uzak olmayan Astrakhan’da. Nagy-Macar1839, oraya yerleşen Ermeniler Kara-Bağ, Ruslar ise Kutsal Haç diyorlardı: ancak eski Madsar’ın adı halkın bilincinde ve resmi sicilinde hala yaşıyor: banliyöleri (Macar(M) eski kentinin durduğu yer) Eski Macar denir. Eski Kis-Macar (Tatarların Kicskine Macar dedikleri) artık Ruslar tarafından Burgon-Macar olarak adlandırılıyor, çünkü yerleşimciler hâlâ güzelce dekore edilmiş olan sınırına Skarzinski bordo üzümlerini dikti. Buranin sakinleri Nogay Tatarları artık Ruslar tarafından yerlerinden edildi. 1319’da Fransiskenlerin burada hâlâ bir manastırı vardı. Öldürülen Prens Tver buraya gömüldü. İbn Battuta zamanında, bu şehir hâlâ bayındırdı, ancak 1400 civarında çoktan çökmüş ve sadece 1728’de yeniden inşa edilmişti. 1808’de Klaproth, 1829’de  oğlu János Besze ve son olarak 1895’te Zichy seferinin üyeleri bu şehirlerin kalıntılarının çok azını buldular. Yerden çıkan mavi boyalı emaye tuğlalar, doğu sanatıyla inşa edilmiş eski Macar kasabasının anılarını anımsatıyor. Hâlâ Tatarların yanında, eski şehrin kalıntıları üzerinde yükseldi.  Ulu-Macar’da Besze’de 40 Ermeni, 30 Alman ve 4 Kalmuk ailesi bulundu, Zichy seferi burada tarım ve bağcılık yapan zengin Ermeni ve Rus yerleşimcileri buldu. Kis- ve Nagy-Macar kuşkusuz Persler tarafından inşa edilmişti, ancak muhtemelen Macar isminin Kafkasya bölgesinde birkaç kez geçtiği ve Anusírván’ın bu iki şehre sakinleri olarak isimlendirdiği için muhtemelen Macarlardan almıştır. Volga’ya(İtil-Etil) doğru birkaç mil ileride, bir tuz gölü de Macar-tuzu olarak adlandırılır. Bu aynı zamanda, bu kırsal Kuma bozkırlarının göç sırasında Macarlar tarafından iskân edildiğini de göstermektedir^[80].

SONUÇ

Saka-İskit, Kimmer,  Alan ve Hunlardan beri Turan Halklarının yurdu olan Kafkasya daha sonraki yüzyıllarda On-Ogurlara, Hazarlara da yurtluk yapmıştır. Tabii olarak Macarların köklerini ararken Kafkasya’yı unutmamaları ciddi ve ilmî bir yaklaşım olmuştur. Bu konuda günümüzde de halen çalışmalarına devam etmektedirler. Kültürel çalışmalarının yanında sözlük çalışmaları ise takdir edilmesi gereken bilimsel bir hassasiyettir. İlgililer ve akademisyenler bilir ki yeryüzünde en zor çalışmalar dil (gramer, sözlük vd.) üzerine yapılanlardır. Günümüzde iletişim çağının verdiği imkânlarla Halkların bir birleri ile tanışmaları eski çağlara göre kolaylaşmıştır. Macar gezginlerinin Kafkasya veya Orta Asya gezilerini ne zor şartlar altında yaptıklarını tahmin etmek zor değildir. Kafkasya coğrafyasına gidenlerin karşılaştığı zengin doğa güzelliği yanında bir birlerinden derin,  vadiler ve dağlarla ayrılmış Kafkas Halklarına tanık olmaktır. Macar seyyahların o dönemde dil zorluğu da dâhil bütün müşküllere rağmen yıllarca süren yolculuklarını ve çalışmalarını okumak genç Kafkasolog ve Türkologlara örnek olacak mahiyettedir. Macar akademisyenlerden Kafkasya ve Kafkasya’da Macarların izlerini arayanlarla tanışmış olduğumuz için bu hususun ehemmiyetini önümüzdeki yıllarda da koruyacağından şüphemiz yoktur. Türkçeye çevrilmiş Macar kaynakları ve telif eserler bulunsa da bunların sayılarının daha da artması gerektiğini düşünmekteyiz. Bu ve benzeri çalışmalara bizler de katkıda bulunmayı planlamaktayız. Turan Halklarının 21. yy da daha çok işbirliği imkânlarına kavuşacağı şüphesizdir. Kaynakların karşılıklı paylaşılacağı ve bilimsel olarak tarihî ve yeryüzü gerçeklerinin tüm aydınlığı ile ortaya çıkarılacağı günlerin yakın olduğu görülmektedir.

KAYNAKÇA

Gonda Ferenc. (2005). A turáni népek emlékei Európában és Ázsiában, Sorozatszerkesztő: Csihák György, ACTA HISTORICA HUNGARICA TURICIENSIA IV. évfolyam 1. szám ZMTE 46. sz. kiadványa Budapest – Felsőőr, s. 126.

Jonah Lehrer (2009). Proust Bir Sinirbilimciydi, Çev: Ferit Burak Aydat, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.

Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

Kranitz Peter Pal (2014). A kaukázusi magyarság gondolata a 19. században, Vılagtortenet, 3:529-544.

Kránitz Péter Pál.(2016).  Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus,  Budapest.

László Marácz, Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian , Citation for published version (APA): Marácz, L. (Author). (2018). Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian. Web publication/site, Circassian World. Retrieved from http://circassianworld.com/analysis/1709-gabor-balint-deszentkatolna- 1844-1913-and-the-study-of-kabardian-by-laszlo-maracz.

Magyar Őstörténet, Julianus Barátaı, Magyarok A Kaukázusban, Szkíta-Hun-Magyar,  2018. Január 21. – Benkő István) Https://Julianusbaratai.Blog.Hu/2018/01/21/Magyarok_A_Kaukazusban

Mária Szőke: Kafkasya Bölgesi’nde Tarih Öncesi Araştırma, kaynak: http://www.reggeliujsag.ro/ostorteneti-kutatasok-a-kaukazus-videken/, 28 Nisan 2015

Merritt Ruhlen. (2017). Dilin Kökeni Ana Dilin Gelişimi, Türkçesi: İsmail Ulutaş, Hece Yayınları, Ankara.

Türk Atilla. (2014). A Koraı Magyar Történelem És A Szaltovóı Régészetı Kultúrkör, Szegedi Középkortörténeti Könyvtár 28. és MTA BTK MŐT Kiadványok 2. Budapest–Szeged.

Veres Péter, Az észak-kaukázusi népek etnokulturális szerepe a magyarság honfoglalás előtti ko rai etnikai tö rténetében

^[1] ESTÜDAM (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi)Müdürü

^[2] Kranitz Peter Pal, A kaukázusi magyarság gondolata a 19. században, Vılagtortenet (2014) 3:529.

^[3] Türk Atilla, A Koraı Magyar Történelem És A Szaltovóı Régészetı Kultúrkör, Szegedi Középkortörténeti Könyvtár 28. és MTA BTK MŐT Kiadványok 2. Budapest–Szeged, 2014 , 5-6.

^[4] Türk Atilla, a. g. m., s.6-7.

^[5] Türk Atilla, a. g. m., s.8.

^[6] Türk Atilla, a. g. m., s.9-10.

^[7] Türk Atilla, a. g. m., s.23.

^[8] Türk Atilla, a. g. m., s.23-24.

^[9] Veres Péter, Az észak-kaukázusi népek etnokulturális szerepe a magyarság honfoglalás előtti ko rai etnikai tö rténetében, s. 3.

^[10]Mária Szőke: Kafkasya Bölgesi’nde Tarih Öncesi Araştırma, kaynak: http://www.reggeliujsag.ro/ostorteneti-kutatasok-a-kaukazus-videken/, 28 Nisan 2015

^[11] Gonda Ferenc, A turáni népek emlékei Európában és Ázsiában, Sorozatszerkesztő: Csihák György, ACTA HISTORICA HUNGARICA TURICIENSIA IV. évfolyam 1. szám ZMTE 46. sz. kiadványa Budapest – Felsőőr 2005, s. 126.

^[12] Gonda Ferenc, a. g. m., s. 127.

^[13] Gonda Ferenc, a. g. m., s. 127-128.

^[14] MAGYAR ŐSTÖRTÉNET, JULIANUS BARÁTAI, MAGYAROK A KAUKÁZUSBAN, Szkíta-Hun-Magyar,  2018. Január 21. – Benkő István) Https://Julianusbaratai.Blog.Hu/2018/01/21/Magyarok_A_Kaukazusban

^[15] MAGYAR ŐSTÖRTÉNET, JULIANUS BARÁTAI, MAGYAROK A KAUKÁZUSBAN, Szkíta-Hun-Magyar,  2018. Január 21. – Benkő István) Https://Julianusbaratai.Blog.Hu/2018/01/21/Magyarok_A_Kaukazusban

^[16] Veres Péter, a. g. e., s. 5-6.

^[17] Veres Péter, a. g. e., s. 7-8.

^[18] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus,  Budapest, 2016, s.  12

^[19] Mektubun pek çok versiyonu kütüphanelerde ve arşivlerde – Ulusal Széchényi Kütüphanesi’nin dört nüshası, Macar Bilimler Akademisi’nin üç nüshası ve Macar Ulusal Arşivlerinin dört nüshası – ve çeşitli süreli yayınların sütunlarında çok sayıda yayın muhafaza edilmektedir. Turkoly, 1801. 146–165.

^[20] Turkoly’nin mektubu ve Kafkas Macarlar Munkácsi, 1897a. 459–467. Mektubun gerçekliği tartışmasında ilginç bir bölüm, Yüzyılların Kağıtları’nda yayınlandı: Deák, 1885. 579–589; Thaly, 1885. 683.

^[21] Dağıstan’da yaşayan Kuzey Kafkasya’daki Avar ulusu ile 6. yüzyılda Karpat Havzası’na yerleşen ve birçok kişi tarafından Macaristan’la ilişkili olduğu düşünülen Avarlar arasındaki etnik ilişki tartışmalıdır. Bununla birlikte, 19. yüzyılda, iki etnik köken, bir İngiliz politikacı olan James Bryce ile aynı kabul edildi ve Örneğin tarihçi, Bryce 1877 tarihli çalışmasında şöyle yazmıştı: “Şamil, altıncı ve sekizinci yüzyıllar arasında Pannonia’yı (Macaristan) yöneten büyük göçebe ulusun hatırası olarak kalan Lezgi ile ilişkili Avar kabilesinden geldi…”

^[22] Genç Çar I. İskender’in 23 Mart 1801’de taç giyme töreninden yaklaşık yarım yıl sonra, Gürcistan Halklarının Tezahürü başlıklı fermanını yayınladı. Şöyle diyor: Gürcistan tamamen düşmanlarıyla çevrili olduğu için, çar sadece onu ilhak etme hakkına sahip değil, aynı zamanda bunu yapma yükümlülüğüne de sahip. Aynı gün ayrıca yeni Rus hükümeti tarafından krallığın üçe bölündüğü (Lori, Gori, Duseti) Gürcistan’ın yeni hükümeti hakkında bir kararname yayınladı. Takip eden aylarda ülkede 1917 Rus Devrimi başladı. 

^[23] Kránıtz Péter Pál, A kaukázusi magyarság gondolata a 19. században, s. 531.

^[24] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 13.

^[25] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 14.

^[26] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 14.

^[27]Dankovszky Kafkasya’yı ziyaret etmedi, kendi koleksiyonundan yola çıkarak incelediği Karaçay kelimelerine atıfta bulunmadı, bunları Alman oryantalist dilbilimci ve filolog Heinrich Julius Klaproth’un çeşitli eserlerinden çıkardı.

^[28] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 533.

^[29] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 15.

^[30] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 532.

^[31] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 534.

^[32] Besse, cildinin sütunlarında, aşağıdaki Macar soyadlarının Kafkas karşılıkları da dahil olmak üzere çok sayıda özel ad kimliğini listeledi: Szombati, Apponyi, Széchenyi, Laky, Almásy, Csáky, Csányi, Csepy, Kutasy, Laky, Zicsy, Sághy, Bacsányi, Házy, Pápay, etimolojileri olmadan yaptı.

^[33] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 535.

^[34] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 19.

^[35] László Marácz, Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian , Citation for published version (APA): Marácz, L. (Author). (2018). Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian. Web publication/site, Circassian World. Retrieved from http://circassianworld.com/analysis/1709-gabor-balint-deszentkatolna- 1844-1913-and-the-study-of-kabardian-by-laszlo-maracz

^[36] Veres Péter, a. g. e., s. 29-30

^[37] Veres Péter, a. g. e., s. 30

^[38] Veres Péter, a. g. e., s. 30-31.

^[39] Mansi Rusya’da özerk bölgede yaşayan bir Ugric(Ugor)  yerli halkıdır. Mansi dili, Ural ailesinden varsayılan Ugric dillerinden biridir. Mansi halkı eskiden Vogul olarak biliniyordu.

^[40] Veres Péter, a. g. e., s. 31-32.

^[41] Udmurt lar Altay Türklerinin küçük bir boyudur.  1740 yılına kadar Şamanizmin farklı bir kolundaki dini inançlarını ve dillerini koruyan korudular. Udmurtlar bu tarihten sonra çarlığın baskılarıyla zorla hristiyanlaştırıldı.

^[42] Veres Péter, a. g. e., s. 32.

^[43] László Marácz, Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian , Citation for published version (APA): Marácz, L. (Author). (2018). Gábor Bálint de Szentkatolna (1844-1913) and the Study of Kabardian. Web publication/site, Circassian World. Retrieved from http://circassianworld.com/analysis/1709-gabor-balint-deszentkatolna- 1844-1913-and-the-study-of-kabardian-by-laszlo-maracz

^[44] MAGYAR ŐSTÖRTÉNET, JULIANUS BARÁTAI, MAGYAROK A KAUKÁZUSBAN, Szkíta-Hun-Magyar,  2018. Január 21. – Benkő István) Https://Julianusbaratai.Blog.Hu/2018/01/21/Magyarok_A_Kaukazusban

^[45] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 536.

^[46] Kránitz Péter Pál, Magyarok a Kaukázusban Hungarians in the Caucasus, s. 17.

^[47] Zichy, 1900–1905. Serinin altıncı cildinde Zichy, Macarların Kafkas kökenli olduğunu anlatıyor. Kafkasya hakkında konuşurken Finno-Ugric ve Türk-Tatar teorileri arasında daha temkinli ve orta yol olarak yazdı.

^[48] Bu çalışma Jankó ve Herman Otto arasında büyük bir tartışmaya neden oldu. Jankó’nun Macar ve Sekeller balıkçılığının Kafkas unsurları üzerindeki teoremi daha sonra Zsigmond Bátky tarafından yalanlandı.

^[49] Kránıtz Péter Pál, a. g. m., 537-538.

^[50] Veres Péter, a. g. e., s.19- 20.

^[51] Toplara karşı süvari birlikleri ile savaşıyorlardı.

^[52] Veres Péter, a. g. e., s. 20.

^[53] Veres Péter, a. g. e., s. 21.

^[54] Veres Péter, a. g. e., s.21- 22.

^[55] Veres Péter, a. g. e., s. 22.

^[56] Veres Péter, a. g. e., s. 23.

^[57] Veres Péter, a. g. e., s. 23.

^[58] Veres Péter, a. g. e., s. 23.

^[59] Veres Péter, a. g. e., s. 23-24.

^[60] Veres Péter, a. g. e., s. 24

^[61] Nostratik Diller, Hint-Avrupa, Ural-Altay ve Güney Kafkas Dil grubudur. Bazen Afro-Asyatik ve Hindistan Alt kıtasındaki Dravid dilleri de dahil edilir.

^[62] Veres Péter, a. g. e., s. 24.

^[63] Veres Péter, a. g. e., s. 24-25.

^[64] Merritt Ruhlen, Dilin Kökeni Ana Dilin Gelişimi, Türkçesi: İsmail Ulutaş, hece Yayınları, Ankara, 2017, s.164.

^[65] Prionlar, DNA’nın talimatlarından, hücrenin yaşam döngüsüne kadar her şeyi görmezden gelebilirler. Prionlar yapısında bir tesadüflük ögesi vardır (Jonah Lehrer, Proust Bir Sinirbilimciydi, Çev: Ferit Burak Aydat, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2009, s. 105.)

^[66] Merritt Ruhlen, a. g. e., s. 166.

^[67] Veres Péter, a. g. e., s. 24-25.

^[68] Veres Péter, a. g. e., s. 26.

^[69] Yukarıda bahsedilen, yakın zamanda yayınlanan önemli yeni bilimsel sonuçların tümü, bazı insanların tarihsel-karşılaştırmalı dilbilimin şu anda dünyada tek başına ve yalnızca Macaristan’da Macar Bilimler Akademisi’nde anakronik olarak ele alındığını ilan etmelerinin gerçeğine uymadığını açıkça göstermektedir. Nostratik ve Çin-Kafkas dil ailelerinin yanı sıra Altay, Avustralya ve Kuzey Kafkas dilleri tarafından kanıtlandığı üzere Rusya ve Japonya’daki karşılaştırmalı dilbilim araştırmalarının son zamanlardaki olağanüstü başarıları ve bununla ilgili Dene dil ailelerinin yeniden inşasında tarihsel karşılaştırmalı yöntemin kanıtlanmış uygulamasıyla başarıldı.

^[70] Veres Péter, a. g. e., s. 27.

^[71] Veres Péter, a. g. e., s. 27-28.

^[72] Veres Péter, a. g. e., s. 28.

^[73] Veres Péter, a. g. e., s. 28.

^[74] Veres Péter, a. g. e., s. 29.

^[75]Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

^[76] Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

^[77] Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

^[78] Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

^[79] Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos

^[80]Julianus barátai Madzsar/Magyar Varos,  Kaukázusi kapcsolatok,  https://julianusbaratai.blog.hu/2017/01/01/madzsar_magyar_varos