Yücel TANAY
“Türkistan” konusunda bazı kesimlerde bir kavram kargaşası sürüp gidiyor. Nitekim, bazı kimselerin, Türklerin anayurdu Türkistan terimi yerine Rusların kullandığı “Orta Asya” tabirini kullandıklarına şahit oluyoruz. Bu durum Doğu Türkistan için de geçerli. Aynı kesimlerce, “Doğu Türkistan” yerine, bu kadim Türk Yurduna “Sincan” (Xīnjiāng) denilmekte. Orta Asya tabirinin bilimsel bir gerçekçiliği yoktur. “Doğu Türkistan” için Çin yönetimince kullanılan “Sincan” kelimesi bilimsel değil, tamamen siyasi bir terim olarak kullanılmaktadır. Xinjiang adı Çin faşizmi ve Han milliyetçiliğinin bir ürünüdür.
Türkistan, yaklaşık 6 milyon km² büyüklüğünde coğrafi ve tarihi bir bölgedir.
Uluğ veya Büyük Türkistan : Batı Türkistan, bugünkü Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Tacikistan’ın tamamı ile Kazakistan’ın büyük bir bölümünü kapsar,Doğu Türkistan ise Çin işgalindeki Doğu Türkistan(Uygur özerk bölgesi) Güney Türkistan ise Afgan yönetiminde olan Mezar-ı Şerif ve civarından oluşur. Bunun dışında Anadolu ile Batı Türkistan arasında kalan İran’ın kuzey bölgesine de İran Türkistanı denmektedir. Aras ırmağının Hazar denizine döküldüğü noktadan başlayarak İran’ın kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu bölgeleri olan Azerbaycan, Mazenderan, Türkmen sahrası ve Horasan’ı da içine alan bölge Türkistan coğrafyasının devamı ve parçalarıdırlar.
Bugün İngilizcede “Central Asia” veya “Middle Asia” tabirleri, Sovyetlerin güney Cumhuriyetleri (Tacikistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan) için, bunlara Pakistan, Afganistan, Moğolistan ve hatta kuzey Hindistan’ın da dâhil edildiği daha büyük bir coğrafya için kullanılıyor. Rusça’da ise Orta Asya anlamında Sirednaya Asya yanı bu dört Cumhuriyet için, Merkezi Asya anlamında ise, Centralni Asya adı ile, daha geniş ve büyük coğrafya için kullanılıyor. Şimdilerde ise, Kazakistan’da Merkezi Asya anlamında Ortalık Asya tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Fakat bu terim, yukarıda bahsedilen dört Cumhuriyete ilaveten Kazakistan’ı da kapsayan bir coğrafya için teklif ediliyor. Sovyetler zamanında bu bölge, “Orta Asya ve Kazakistan” diye ifade edilirdi. Biz is,her şeye rağmen, Türkistan tabirini ısırarla ve özenle kullanmaya devam edeceğiz. Aslında bu beş Cumhuriyeti oluşturan topraklar aslında batı Türkistan’dır. Doğu Türkistan ise bugün Çin sınırları içinde kalan ve Çinlilerin “Sincan-Xinjiang ” yanı Yeni kazanılmış toprak anlamına gelen Çince bir isimdir ve bu ülkenin bir diğer adı de Sözde Xinjiang Uygur özerk bölgesidir. Batı Türkistan’ın güneyde küçük bir kısmı Afganistan sınırları içinde bulunan Güney Türkistan’dır.
Büyük Türkistan’ın Rusya ve Çin tarafından istilâsından sonra, kararlı bir şekilde Ruslaştırma ve Çinlileştirme uygulamaları, asimilasyon ve değişik Türk boylarını ayrı birer millet göstererek aralarındaki her türlü kültürel ve tarihi bağları koparma, böylece “böl, parçala ve yönet” politikasını sürdürmelerinin bir neticesi olarak, özellikle “Türk, Türkçe, Türkistan” gibi kelimeler her türlü resmi yazışmalardan çıkarılmıştır. Doğu Türkistan’da ise,Çinliler tarafından yasaklanmıştır.
1917 ihtilalinden sonra yavaş yavaş yaygınlaştırılan ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra da tamamen Türkistan yerine kullanılan “Orta Asya” ilmî yönden yanlış kavram olduğu gibi, bu ismin daha önce kullanıldığına da pek rastlanılmaz. Halbuki, ilk defa belli bir idâri birim ismi olarak “Türkistan” tâbiri, Ruslar tarafından Gubernatury Türkistana = Türkistan genel Valiliği olarak de ilk işgal yıllarında 1860’yı yıllarda kullanılmıştır.
Ruslar 1865’e kadar işgal ettikleri topraklara, idaresi Orenburg valiliğinde kalmak üzere “Türkistan Vilâyeti” adını vermiştir. Böylece asırlardan beri yurt anlamında kullanılan Türkistan, ilk defa idarî bir birim sıfatını kazanmıştır.
1860’larda ABD’nin Rusya nezdindeki büyükelçisi olarak Petersburg’da ikâmet eden ve Rusya’nın Asya kısmındaki bölgelerde uzun seyahatlerde bulunarak hatıratını yazan Schuyler, çağdaşları veya kendisinden sonraki birçok oryantalistlerin aksine Türkistan kelimesini “i” ile yani Türkçe telefuzunu vurgulayarak kullanır. Bununla beraber, “Türkestan” şeklinde yazıldığında, buradaki “e”nin “i” sesiyle telaffuz edildiğini unutmayalım.
1867’de yeni işgal edilen bölgelerle beraber, merkezi Taşkent olmak üzere, Orenburg’dan ayrılarak, “Türkistan Vilâyeti” yerine Türkistan Genel Valiliği ihdas edildi. Daha sonra değişik tarihlerde Batı Türkistan’daki bu vilayet bölündü, başka vilayetler ihdas edildi. Ve son olarak 14 Ekim 1924 tarihinde, Türkistan kelimesi, Sovyet Rusya siyâsî literatüründen tamamen çıkarıldı.
Sincan (Xīnjiāng)Uygur Bölgesi Tabiri de Bilimsel Değil Siyasi Tabirdir
Türkistan adının geçtiği başka bir devlet de Doğu Türkistan Cumhuriyetidir. İlki, 1933’de Kaşgar merkezli Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ( 1933-1937) 2.si ise, Gulca merkezli Doğu Türkistan Cumhuriyeti’dir. Bu devlet de 1944-1949 yılları arasında yaşamıştır. Bugün Çin yönetimi altında olan bu bölge için Çin hükümeti ısrarla “Sincan (Xīnjiāng) Uygur Özerk Bölgesi” ismini kullanmaktadır.
Totaliter ve baskıcı bu iki yönetimin çok yönlü asimile programlarının bir parçası olan isimler üzerindeki baskılarının geçici olduğunu, bu itibarla bilimsel çalışmalarda isim tesbiti için göz önünde bulundurulması gereken kıstasların başında tarihî ve etnik gerçekler olması gerektiği kanaatindeyiz. Özellikle araştırmamıza konu olan dönem açısından bu daha da önemlidir. Çünkü inkâr edilemeyen bir gerçek var: İlk yıllarda, Türkistan ismi istilâcı ülkeler tarafından da yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
“Türkistan 1925 yılından beri Sovyet terminolojisinde ‘Orta Asya ve Kazakistan’ olarak geçmektedir. Türkistan’ı halkların karışabileceği iddiasını ispatlamak için bir deney sahası olarak göstermek isteyen Rusya, bu ülkenin ismini reddederek Türkistanlılar arasındaki aynı millete mensup olma şuurunu yok etmek istemiştir. Türkistan’ı Rus sömürgeciliğinin temel unsuru yapma gayretleri içinde ‘Türkistan’ isminin kullanılmasına hiçbir şekilde tahammül edilmemiştir. Kasıtlı olarak veya en asgari iyi niyet tanımlaması ile hayret verici ve yanlış bir şekilde bazı Batılı araştırmacılar da 1950’den bu yana, bir Sovyet tabiri olan Orta Asya’yı kullanmaktadır. Böylelikle Batı Kamuoyunda ve İslâm âleminde ‘Türkistan’ kelimesinin unutulmasını sağlayarak suretiyle Sovyet görüşüne hizmet etmektedirler. Türkistan, Orta Asya’yı meydana getirmemekte; Orta Asya toprakları içinde bulunmaktadır…”
“Türkistan, Avrupa-Asya kıtasının batı merkezî kısmında, büyük bir alanı işgal eden, eskiden beri Turan veya Türkistan denilen memlekettir ki, bu da Türklerin yurdu demektir. Bu ülke, batıda Ural nehri ve Hazar denizi, doğuda Altay dağı ve Çin hududu yani Doğu Türkistan veya Kaşgar’ın doğu sınırları, güneyde İran ve Afganistan, kuzeyde Tobol, Tomsk vilâyetleri (Sibirya) arasındadır..” Tamamı 5.340.066 kilometre kare olan Türkistan’ın bugün Çin hâkimiyeti altında olan Doğu kesimi 1.828.418 km2. ve batı kesimi ise 3.836.503 kilometrekarelik.”alanı kapsar.
Türkistan, tarih boyunca belki coğrafî yapının da sebep olduğu siyâsî oluşumlar sonucu Doğu ve Batı diye ikiye ayrılmıştır. Yukarıda daha çok coğrafi şekillerle ifâde edilen Türkistan’ın, bugünkü siyâsi sınırları gözönünde bulundurulduğunda, Doğu Türkistan. (Uygur Özerk Bölgesi), Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Afganistan’ın kuzey bölgesinden ibaret olduğu görülür. Bu durumda, Rus ihtilalinden sonra empoze edilen ve bazı kaynakların kullandığı “Sovyet Orta Asyası” gerçek adı olan “Batı Türkistan”, yukarıdaki listeden Doğu Türkistan’ı çıkardığımızda kalan ülkelerden ibarettir.
Türkistan tabiri Türk dünyası edebiyatında büyük izler bırakmıştır. Kazak Türklerinin milli şairi Magcan Cumabay’ın Türkistan şiiri bütün Türkistan coğrafyası ve Türk Dünyasında iyi bilinir. Mehmet Emin Buğra’nın Vatan Bizimdir (Vatan Bizningdur) adlı şiirinde de Türkistan en iyi şekilde tasvir edilmiştir.
Özellikle bu konuda araştırma yapan araştırmacıların Rusların kullandığı “Orta Asya” terimi yerine “Türkistan” veya Batı Türkistan, Çinlilerin uydurdukları ve zorla empoze ettikleri “Sincan-Xinjiang” terimi yerine Doğu Türkistan terimini kullanmaları hem bilimsel hemde ahlaki bir görevdir. Rusların ve Çinlilerin bu terimden korkmalarının nedeni Türkistan birliğinin kurulmasından korkmalarıdır.Bu hususu asla unutmamamız gerektiğini düşünüyorum. !
Kaynaklar
1) Yeni Çağ Türkistan tarihi kaynakları ve Dr. Baymirza Hayit
2) Barthold-“Çağatay”Ý.A
3) Barthold-Moğol istilasýna Kadar Türkistan
4) Cüveyni-Tarih-i Cihanguşa
5) Reşidüddin-Cami-ü’t Tevarih
6) Ahmet Temir –Moğolların Gizli Tarihi
7) Z.Velidi Togan-bu Günkü Türk Ýili Türkistan’ın Yakın Tarihi
8) Cüzcani-Tabakat-ý Nasiri
9) Ahmet Temir-Cengiz Han
10) Cevat R. Gülsoy, ‘Türkistan’, Türk Ansiklopedisi, C. 32, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1983, s. 309.
