Yazar: Celal Nuri İleri
Yayına Hazırlayan: İlker Yiğit
Yayınevi: Yeditepe Akademi
Tür: Tarih Araştırmaları
Sayfa Sayısı: 212
Baskı Yılı: 2021, 1. Basım
Hazırlayan: Mehmet MEMİŞ, (E) Öğretmen
OSMANLI MÜLKÜNÜN TARİHİ COĞRAFYASI
Osmanlı Mülkü’nün Tarihi Coğrafyası, I. Dünya Savaşı sırasında Celal Nuri [İleri] tarafından Osmanlı Türkçesi ile kaleme alınmış bir yapıt. Batı’da 1700’lü yıllarda tarihi coğrafya ismiyle verilmeye başlayan öncü eserlerin bu topraklarda, Devlet-i ‘Aliyye’nin son demlerinde aks-i seda bulmuş bir ifadesi. Bu eseri, çağının diğer çalışmalarından farklı kılan özelliği ise imparatorluğun tarihi coğrafyasına odaklanıyor olması. Özellikle Rum kavramı ile Osmanlı mülkünün egemenlik sahasının sınırlarını çizen yazar, Küçük Asya ve Anadolu’dan ziyade Suriye, Filistin, Irak, Arabistan, Kafkasya ve Kırım’a yer veriyor. Batıcı bir Osmanlı aydınının Kurtuluş Savaşı’na giden süreçte mâzîden ders alınarak hâle ve âtîye hitap edercesine son Osmanlı mülkünün tapu belgesini deklare ettiği bir metin. Bir yandan ilgili dönemdeki Osmanlıların zihin dünyasındaki egemenlik sahasına açıklık getirirken diğer taraftan dönemin siyasi ve ekonomik hususlarını alışılagelmişin dışına çıkarak mekân mefhumu üzerinden ele alıyor. Yazar, okuru zaman ve mekânda kısa ama derinlikli bir seyahate çıkarıyor: Kimisi binlerce yıl öncesine dağlar, bayırlar ve hatta çöller aşıp Ortadoğu coğrafyasında kadim bir medeniyete misafir olurken, kimisi de Anadolu’dan Kırım’a yelken almış bir gemide buluyor kendini…(Kapak yazısı)
*****
Osmanlı Mülkünün Tarihi Coğrafyası, Osmanlı Devletinin son devri aydınlarından Celal Nuri (İleri) tarafından kaleme alınan Coğrafyayı Tarih-i Mülk-i Rum kitabı sahasında ilkler arsında yer alması bakımından önemli bir eserdir. Alanın uzmanı İlker Yiğit tarafından Osmanlı Mülkünün Tarihi Coğrafyası adıyla yayına hazırlanmış sözkonusu kitap ayrıntılı bir inceleme ve orjinal metinle birlikte yayınlanmıştır.
Bir Osmanlı ve Cumhuriyet aydını olan Celal Nuri hem doğu hem batı kültürüne vakıftı. Kitabında kullandığı kaynaklar ve referanslardan bu rahatça görülebiliyor. Kaynak gösterdiği bazen bunu zikretmediği çok hem zemin hem de zaman olarak çok zengin bir bilgi yelpazesinden yararlanmıştır. Yazar, Fethh-i Kelam adlı giriş bölümünde Rum kelimesinin açıklamasıyla başlamıştır. Rum kelimesi tarih içinde anlam genişlemesine uğramış, önce Anadolu’yu kapsarken sonra Osmanlı mülkü için kullanılmaya başlamıştır. Yazara göre Osmanlı Rum mülkünün varisidir.
Kitapta Celal Nuri, tarihi coğrafya kavramını irdelenmiş; bunun farkında olarak bu alanın öncüsü olmuştur. Osmanlı Mülkünün Tarihi coğrafyasına, yaşadığı dönemde -Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı sonu- elde olan toprakları ele almıştır. İlk önce Anadolu ve payıtahtı tarihiyle birlikte doğal sınırı olan boğazlardan adalar denizine kadar anlatmıştır. Daha sonra, Mülk-i Rum saydığı Suriye -Filistin, Irak, Arabistan, Kaf Dağı (Kafkaslar), Kırım ve Mâverâsını tarih öncesi çağlarından itibaren tarihini, fiziki ve beşeri coğrafyasını anlatmıştır. Bu bölümün sonunda stratejik değerlendirmelerde bulunmuştur. Burada Osmanlı’nın Batı’nın sömürgecilik faaliyetlerine karşı tedbir alamadığın bu alanı ihmal ettiğini dile getirmiştir. Ayrıca Kırım ve Mâverâsına gereken önem verilmediği için Rusya’nı yayılmasına engel olunamadığını zikretmiştir.
Titiz ve bilimsel bir çalışma ürünü olan kitapta yazar, Heredotos’dan Strabon’ a ve başka batılı alimlere ve İbn-i Haldun’dan Seydi Ali Reis’e, Şemsettin Sami’ye, Cevdet Paşa’ya, Süleyman Nafiz’e kadar doğulu alimlerden yararlanmıştır. Kitabı yayına hazırlayan İlker Yiğit, bu coğrafyacı, tarihçi ve yazarların kısa hal tercümesini vermiştir.
Osmanlı Türkçesi ile yazılan, orjinal adı Coğrafyayı Mülk-i Rum olan eserinin traskripsiyon metni ile geniş bir kaynakça ve fihrist kitaba konmuştur.
