Prof.Dr. Mevlüt UYANIK

Hitit Üniversitesi, (Çorum) İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, İslam Felsefesi Anabilim Dalı öğretim üyesi olarak görev yapan Mevlüt UYANIK Çorum’un Sungurlu ilçesinde doğdu (1962). İlköğrenimini Hürriyet İlkokulu (1974); Orta öğrenimini Sungurlu Lisesi (1980), Üniversite Öğrenimini Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde tamamladı (1985).  Vakıflar Genel Müdürlüğü, Arşiv ve Tescil Dairesinde uzman olarak çalıştı (1986-1987).  Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim dalında Araştırma Görevlisi (1987-1995) olan Uyanık, Yüksek Lisans Öğrenimini aynı yerde “İslam Akaidinde Karşıt Fikir Kavramı” (İbn Teymiye Örneği;1989)teziyle yaptı. Doktora Öğrenimini “Çağdaş İslam Düşüncesinde Bilginin İslamileştirilmesi Kavramı” adıl teziyle (1994) tamamladı. Aynı yıl Nisan Celbinde Burdur’da kısa dönem askerliğini yaptı. 1995 yılında Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi’ne Yrd. Doç. Dr. olarak intisap eden Uyanık 2000 tarihinde doçent oldu. Ürdün, Yemen ve Kırgızistan da eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulundu.   2009 yılında profesör olan Uyanık İngilizce ve Arapça bilmektedir. 

Aygün Akyol’un Değirmen: Edebiyat ve Düşünce Dergisi, Yüzyılın Filozofları Özel Sayısı, sayı:43, 2016, 460-472’ de yayımlanan  “Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak: Mevlüt Uyanık” adlı yazısından hareketle hocamızı tanıyalım:

Giriş

Kant’ın “Felsefe öğretilmez, yapılır” sözünün İlahiyat Fakültelerinde hayata geçirilmiş şeklidir Mevlüt Uyanık, çünkü felsefe-din karşıtlığı ya da uyumu/sentezi üzerine kurulmuş bir yapılanma içinde farklı bir ses ve nefes getirmiştir. Macit Gökberk’in Felsefe Tarihi kitabını ezberleyerek ve ötekileştiren ve bazılarında bir nefret oluşturan söylemin dışına çıkarak, kronolojik olarak insanlığın birikimini aynı zamanda sistematik ve sorun merkezli okutarak, felsefenin bir ezber değil, aslında ezber bozumu olduğunu gösteren hocadır!

Öğrencilerinin çoğunun İmam Hatip Liselerinden gelenlerin oluşturduğu ve bilgi kaynağı olarak ilk önce vahiy diyerek, felsefe karşıtlığı ve hatta nefreti üzerine kurulu bir yapıda, klasik metinlerle yüzleştirerek bilginin kaynaklarını duyu, akıl ve haber-i mütevatir; yani insanlığın düşünce birikimi olduğunu; felsefe olduğunu söyleyen kişidir. Felsefeyi beşikten mezara kadar bilgi/ilim talep etmek, yani yolda olmak olarak görür ve yoldaşlığın zaman ve mekânla kayıtlı olmadığını belirtir. İşte bu yazı, onun yöntemi, felsefe tanımı, itaatsiz itaatkâr olarak İlahiyat fakültesindeki felsefe tarihini sistematik olarak sunumuna dairdir.

Sokratik yöntemi merkeze alarak yoldaşlarının siyasi, fikri, itikadi farklılıklarını seçeneklerin artırılmasının doğal bir göstergesi olarak görüp, hakikatin kıvılcımlarının fikirlerin çarpışmasından çıktığını söyleyerek müzakere ve münakaşalarla personalizm anlamında bir şahsiyetçiliği önceler. “Okulsuz toplum ve şenlikli toplum için bağımsız akademisyenlik/öğretmenlik mümkün mü?” sorusunu cevabını arar bizlerle. “Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak” projesinin adıdır.

1. Felsefe Dediğin Ne İşe Yarar?

Filozof ya da felsefeci denilince aklınıza nasıl bir insan imgesi gelir? Uçuk kaçık, tuhaf insanlar! Anlaşılmaz şeyler söyleyen ve sürekli ölüler ile uğraştıkları için olsa gerek fikren nerede olduğu belli olmayan, bastığı yeri görmeyen ama fiziksel olarak bu dünyada olanlar, değil mi? Bu soru sorulduğunda genellikle bir “Tebessüm” ile buna benzer sözler söylenir. Bir de ilahiyat fakültelerinde felsefe öğretmekle mükellef iseniz, nasıl bir konumda olacağınızı bir düşününüz. Gazali sonrasında filozofların kâfirlikle suçlandığını herkes bilir ve genel kabul gören bu düşünce ile gelen öğrencilerinize felsefe anlatacaksınız… Ne gerek var ki felsefe ve mantığa, zaten bütün sorunların çözümü belli değil mi, hem burası ilahiyat fakültesi, ne işi var felsefenin?  Nitekim son dönemlerde ilahiyat fakültelerinden felsefe derslerinin kaldırılması en azından iyice etkisinin azaltılmasına yönelik çalışmalar oldu. Evet, “filozofların aşikâr olanı ifade etme konusunda gerçekten kendilerine has bir yetenekleri vardı. Ama sonunda söyledikleri, bir şekilde bulanık kalıyordu. Bu da onlara has bir yetenek olsa gerekti” deyip sıyrılmak da mümkün bu soru(n)dan. Ya da beşikten mezara kadar bilgi(lenme) peşinde koşmakla yetinmeyip ötesine uzanmak, yaşayan ölülerden(!) yardım istemek gerek. Zombilerden mi, dediğinizi duyar gibi oluyorum, tabii ki doğru değil, evet felsefe yapacaksan tuhaf şeylerden korkmamak gerek.

Felsefeci tuhaf fikirlerle uğraşıyor zaten de denilebilir, ama tuhaf ya da sıradan ve normal dediğiniz nedir? Hayat ve ölüm denilen nedir? Gerçek sandığımızın göz açıp kapayana kadar geçen bir rüya olmadığını, hakikate bir gün uyanacağımızı söyleyenler tuhaf insanlar mıdır? Onlar ölümlüdür tamam, öyleyse yüzyıllardır niye düşünceleriyle ilgileniyoruz hala? Niye iyi, kötü, adalet nedir, ya da evren dediğiniz şey gerçekte nedir, diye soruyoruz ve “yaşayan ölüler”in fikirlerini tartışıyoruz onlarca asırdır?  Bu sorunun cevabını arıyorsanız, o halde buyurun “düşünceler serüvenine” ve bu güzide insanlarla tanışmaya deyip felsefe tarihine giriş yapar Mevlüt Hoca.[1]

2. İlahiyat Fakültesinde Felsefeci Olmak Ne Demek!

Madem, beşikten mezara kadar bilgi arayışı şart, yolda olmak, sürekli yolculuk halinde bulunmak için en iyi meslek felsefecilik. Kendine özgü bir sistemi olmak yani varlık, bilgi ve değer üzerine sistematik ve tutarlı bir bilgi ağı oluşturmak zor, yani tabir-i caizse Filozof olmak her babayiğidin harcı değil, der. Ama filozofların fikirlerini okumak, okutmak ve üstelik bunun için üstüne üstlük geçimini standartların üstünde sayılacak şekilde temin etmek için en ideal meslektir. Gerçi buna meslek demekten utanır, çünkü insanlığın birikiminin simgeleriyle yoldaşlık etmeye meslek denilirse uygun düşer mi diye hep hayıflanır.  Buna bir de İlahiyat Fakültesinde Görev Yapmayı, yani mutlak kurtuluş reçetelerinin sunulduğu ve tribüne oynayıp, alkış alındığı mekanlarda felsefe anlatmak zordur. Felsefenin riyaset ve din tacirliği yüzünden hor görüldüğü ya da dışlanılmasına çalışıldığı bir ortamda ilahiyatlı ve ilahiyatçı arasındaki farka işaret etmek her daim risklidir ve ötekileştirilmeye her an hazır olmak demektir.

Yöntem Arayışı

İlahiyat fakültelerinde ister sıfat ister isim olarak anılsın Hz. Âdem’den itibaren başlayan beşeri bilgi serüvenini bütün aksamalarıyla birlikte incelemenin gerekliğini sürekli vurgular. Buna ister felsefe tarihi, ister nebevi tarih ister seküler bir şekilde düşünce tarihi deyin, neticede insanlığın düşünce birimini rasyonel ve eleştirel bir süzgeçten geçirmek gerekir. Temel sorular belirli ama verilen cevaplar muhtelif, bunları yani felsefe öğretilmesinin zorluğu da ortada, o zaman felsefe tarihi verirken bir yöntem dahilinde sorunları müzakere ederek felsefe yapmanın imkanını araştırmak daha tutarlıdır. Bu kanaatten hareketle, Mevlüt Hoca, öncekiler ne ve nasıl yapmış ve filozof nitelemesini hak etmiş diyerek Gazzali ve Descartes okumaları yaptırır. ODTÜ felsefede yüksek lisans dersinde Metot Üzerine Konuşmasını” Teo Grunberg hocadan bir dönem okuduğunu belirterek, Gazzali’nin el-Munkız mine’d-Dalal isimli yöntem arayışı kitabını her dönem okutur ve analizini ister. En son kendisi İslam Bilgi Felsefesinde Kalbin Anlaması: Gazzali Örneği (Ankara, Araştırma yay.2005,2016) adlı eseriyle bu hesaplaşmayı yaptı.  Kişi sevdiği/dost ile beraberdir” ifadesinin gereği kimi dost olarak görüyorsa, onunladır; bunun için “kalbinize iyi bakın” der, her daim.  Çünkü ona göre, yazmak, hesap vermek demektir; En Sevgili’ye ulaşmak, kavuşmak için bu şarttır. 

Ekber Şah’ın Eklektik Din Tasavvuruna Karşı Sahih Din Tasavvurunu Tecdid Eden Vahdeti Şuhud Öğretisini Güncelleyen İmam Rabbani Türbesi

Bunun teminine vesile olacak öyle bir yöntem bulacaksınız ki, önce mevcut yapının korunaklığının tutarlılığını bizatihi binanın sahibine göstermenin peşindedir. Çünkü aslında bütün birikimimizle kurduğumuz binalar, kendimizin zindanlarıdır; buralarda kerameti kendinden menkul koğuş ağalığı yapmaktayız.  Bunu birisi söylerse, onurumuz kırılır, ama kendimiz aslında zaten bildiğimizi bir hatırlarsak sorun yok. Bunun için Sokrates’i kullanır, onun ters okumalarını, sorunların bilmediğimizi bilmemekten kaynaklandığını, felsefecinin işinin cevaplar üretmek yerine sadece ona hatırlatacak sorular sormak olduğunu söyleyen Sokrates’e mizahi bir dilde “patronum” der.  İlerleyen derslerde anlarız ki, düşünce tarihinin seçkin insanlarını yolda/ş olarak gördüğünü, o süreçte kaptan/patron olarak gördüğünü, önemli olanın yanlışa evet dememek üzerine kurulu bir fikir serancamı içindeyizdir. 

Döneminde son derece önemli bir konumda olan, temel İslami ilimler alanında uzman ve “Filozofların Maksatları“ adlı analitik bir metin hazırlayarak, Filozofların Tutarsızlığı diye oldukça sert bir eleştiri yazan Gazzali’nin meşşai filozoflara kafir diyerek ötekileştirmesinin tutarlılığını her dönem İslam Felsefesi dersi alanlara okutur. Acaba nasıl bu kadar yoğun öz eleştiri yapmış; nasıl bir yöntem geliştirmiş diyerek bu metnin tutarlılığını da İbn Rüşd’ün Faslu’l-Makal adlı eseriyle müzakere ettirir. Neticeyi kendiniz karar verin diyerek, seçenekleri çoğaltır. 

Hakikat arayışına dair bilgileri, kaynağını, sorgulamak, üstelik bunu yaparken mevcut toplumsal durumu, hakikat tasavvurlarını, dayandıklarını temel noktaları incelemek, bunları mümkün olduğunca sade bir dille ifade etmek üzerinde durmaktadır. Bireysel serüveninin nasıl böyle bu kadar geniş bir toplumsal karşılık bulduğuna dair iki metni merkeze alarak felsefe tarihinin en önemli sorunu olan felsefe din ilişkisini müzakere ettirir.

Bireysellikleri, öznel değerlendirmeleri, toplumsal ve nesnel kabullere nasıl dönüşüyor, yıllardır niçin okunur ısrarla bu küçük hacimli kitaplar, demenin bir anlamı yok; çünkü  “alem”e dair bu iç muhasebe ve mücadelelerinden dolayı onlara “alim” ve “filozof” sıfatını verir. Bu noktada son dönemlerde Türkiye’de filozof yetiştirilemediğini, söyleyerek, “haddimi bilmem gerek; ama felsefe hocası olarak onları okumak ve okutmak bile yetiyor” der. [2] Bu çerçevede, Gazzali’yi İslam düşüncesinin önündeki en büyük engel olarak gören Hüseyin Atay; bunun hiçbir tutarlılığı yok diyen Mehmet Bayrakdar’ın talebesi olmak, Süleyman Hayri Bolay, Hayrani Altıntaş’ın asistanlığını yapmak, Mahmut Esat Çoşan hocadan bitirme tezi almak ve talebesi olmak, Necati Öner ve Teo Grunberg’den eş zamanlı Mantık dersleri almak, Ahmet İnam’ın modern mantık derslerine devam etmekle onur duyduğunu söylediği bir felsefi duruşu da Çorum İlahiyat fakültesi talebelerine aktarıldığını bilmek, bizlere güven veriyor. Bu felsefeyi K.Jaspers’den hareketle insanlık birikiminin seçkin zihinleriyle yolda/ş olmak şeklindeki tanımı da bu birikimin sonucu olsa gerektir. 

Yol ve Yoldaşlık

Mevlüt Uyanık Hocamızın Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesindeki Araştırma Görevlisi görevliliği sırasında aynı zamanda ODTÜ felsefe bölümünde yüksek lisans derslerini alması da yönteminde önemli rol oynamıştır. Ahmet İnam hocamızın Fakültemize davet ederek bir seminer verdirdiğinde Set Theory 2 dersinden dolayı bırakması üzerinde de durulmuştu. 1995 yılında şuan Hitit Üniversitesine bağlı olan Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesine Yrd. Doç. Dr. Olarak atanınca, başka felsefe hocası olmadığı için diğer felsefe derslerine girmesi de yöntemini oluşturmasına ve Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak ismini verdiği projesine katkısı olmuştur. Hocamızın, ilahiyatta felsefe okumanın -en azından Çorum İlahiyatta- hüküm cümlelerini peş peşe sıralamak olmadığını, bunların dış dünyada tekabülleri, yaşanabilirlikleri olduğunu ve aksaklıkları anlamlandırmak gerektiğini söylemesiyle ilk şok yaşanmıştır. Aslında en güzeli beylik cümlelerle meseleleri halletmektir ama hocanın söylemi soğuk duşu ilk gün aldırır adama!

Bu yöntem gereği,  cevaplar hoca/rehber tarafından verilmez, ona doğru sorular sorarak, alternatiflerini çoğaltarak, bunlardan en uygun olanı seçmesine vesile olunur. Bu gerçekleşirse, bulunan cevap ve ona uygun yapılan eylem içselleştirilmiş olur. Eğer din, dünyada refah ve ahrette felahı sağlayacak ilkelerin bütünüyse, Hz. Adem’den itibaren bu bilgiler farklı zaman ve mekanlarda farklı dil ve kültürlere farklı seçkin insanlar (nebi/rasül) vesilesiyle hayata geçirilmeye çalışılmışsa, insanlığın birikiminin ilahiyat fakültelerinde eleştirel bir şekilde okutulması şarttır. Bu anlamda madem bütün bilgilerin kaynağı ilahidir ve bütün nesnelerin bilgisi ve bu bilgilerin tutarlı bir şekilde çıkarsanması için gerekli öncüller Allah tarafından verilmiştir, o zaman bize düşen tutarlı sorularla o bilgileri hatırlatmaktır, yani bilginin sahibi insandır ve ona sahip kılacak şekilde o bilgi o kişide doğurtulmalıdır.

Sokratesci söylem gereği, burada hikmet yoldaşlığı edecek kişi, sadece bir ebe konumundadır, vesiledir. Bu bilme yönteminin alt yapısını kişinin kendini bilmesi oluşturur. Kendini bilmek, Tanrı ve evreni bilmenin en önemli adımı olduğu için yine insandan hareketle, yani hem tümdengelim hem de tümevarım yöntemini aynı anda kullanarak, ondaki temel –tümel ilkelerin idrakine varmasına vesile olunabilir. Tikelde, yani kişi de, tümeli yakalamaya vesile olan bir yöntem takip edilirse,  Batı’da Sokrates ile başlayan, bizde tasavvufi ekollerde yansımasını bulan “men arefe nefsehu fekad arefe rabbehu” ilkesi içselleştirilebilir.

Bu hususlar fakültede bitirme tezi olarak verilerek, son nebinin mesajındaki temel ilkelerin felsefi arka planları keşf ettirilmeye çalışılır. Felsefi düşüncesini ve bilgisel zeminini bu anlayıştan alan bir fikriyatın hayatın içine dair söyleyecekleri de olacaktır elbet! Bu; felsefi bilgiyi teknik, tekdüze ve sıradan bir edinim olmaktan çıkarıp, uygulanabilir, canlı ve dinamik bir hale getirmekteydi. Yani bir taraftan bilginin kaynağının ilahi boyutun, diğer taraftan beşeri boyutunu inceleyerek, BİR ve TEK OLAN’ın bilgilendirmelerine dikkat ederek, onun dışındaki bütün bilgilenmelere eleştirel bakabilmeyi öncelemek, ilahiyat fakültelerinde öğretilen çoban sürü metaforu ve itaat kültürünün dışına çıkabilmek, ancak felsefeyi bir yaşam biçimi olarak görmekten geçer. Buradaki hareket noktasını da, yanlışa evet dememek şeklindeki felsefe tanımı gereği sivil itaatsizlik okumalarında buluruz. Özellikle Nurettin Topçu’nun “İsyan Ahlakı”ndan etkilenerek, “itaatsiz itaatkâr” şeklinde geliştirdiği kavramsallaştırma hayatın içinde anlamını buluyordu.

3. İtaatkâr İtaatsiz: İsyan Ahlakı

İtaat kültürü toplumsal hayatımızın içinde kuşatıcı bir rol üstlenmiş vaziyettedir. Bununla birlikte felsefeyi bir yaşam biçimi olarak görenlerin toplumdaki aykırı ve farklı görülen tutumları hep dikkat çekici olmuştur. Mevlüt Uyanık hocamız bu noktada farklılık ve aykırılık arasındaki ince ayrıntıya dikkat çeker ve farklılığın ilahi nizamın gereği olduğunu, aykırılığın ise ilahi nizamı bozduğunu vurgular. Bu nedenle farklılıklarımızın bir gök kuşağı oluşturduğunu bunların aykırılığa dönüştüren çatışmalardan kaçınarak eşiğe ulaşmanın gerekliliğini vurgular. Bu da ilahi nizama tâbî, ama her türlü zulme ve haksızlığa karşı uyanık ve itaatsiz bir felsefi duruşun da temel nüvelerini oluşturmuştur.

Bunun felsefi temellerini şiddetten uzak bir şekilde, haksızlıklara karşı direnebilmeyi gerektiren Sivil İtaatsizlik kavramında bulur. Bunu da Sokrates yerine doğrudan ilahiyat fakültesi gençlerine hitap edecek Hasan Basri ile temellendirir. Böylece İslam düşüncesini teşekkül döneminden itibaren yanlışa evet demeyen güzel insanlarla bizleri yoldaş eder. Ardından Ebu Hanife’nin siyasi duruşunu bu çerçevede bizlerle müzakere eder. Bunların güncel temellendirmesini ise Nurettin Topçu’nun İsyan Ahlakı ve Aksiyon Felsefesi üzerine kurar.Nurettin Topçu’nun fikirlerini, Batı’da aldığı felsefi eğitimi, Anadolu’nun birikimiyle yeniden okumayı deneyip, odasına dergah’tan mülhem “tükan” demesi de felsefe tarihine karşı bizlerde ayrı bir aşinalık oluşturdu. Günboyu açık olan “tükan”a girdiğinizde Topçu’nun bir karakalem ile yapılmış portresi sizleri karşıları.

Buna göre, bütün insanların ittifak edebilecekleri “hayatın anlamı” diye bir olamayacağına göre, farklı kültürlerin hayata farklı anlamlar vermeleri de doğaldır. Bu anlamı bir başkasına dayatmanın bir anlamdı da yoktur.[3] Bu nedenle hocamızın yöntemi farklılıkların zenginlik olarak görüldüğü, ancak farklılıkların bir ayrılık ve aykırılık unsuru olmaması için de bunların adalet ve nezaket ölçüsünde nasıl ifade edileceğinin üzerinde durur. Bu nedenledir ki “hakkı ve sabrı tavsiye edenler” emri gereği hakkın ve hakikatin yanında yer almak temel unsurdur. Burada dikkat çeken yönde kişinin geçici bir takım unsurlar için asli olan, insani olan yönünü kaybetmemesidir. Haksızlık kimden gelirse, gelsin ona hayır diyebilmektir. İnsan yanlışa evet demedikçe, bile bile kötülüklere destek olmadıkça aslında asli vazifesini yapmaya da yaklaşmış olacaktır.

Bu nedenle hocamıza göre birlikte yola çıkmak ve yoldaşlık bu noktada çok önemlidir. Bu da bir takım ilkeleri ve değerleri kendinde barındırmayı gerektirir. Felsefe sahasında çalışacak kişide olması gereken iki erdem söz konusudur. Hocamızın İbn Sina’dan hareketle yaptığı temellendirmeye göre, kişi öncelikle öğrendiklerini hayata aktarabilecek bir karaktere sahip olmalı buna ilave olarak da öğrendikleri arasında ilişkiler kurup sonuç çıkarabilecek bir zeka kabiliyetine sahip olmalıdır. Bu ikisi felsefe çalışan, bu yolda yoldaşlık eden kişilerde olmazsa olmazlardandır. Bu, kişinin ilmiyle amil olmasının da temel hareket noktasını göstermektedir.

Üsküp Mihraplı Köprü

4.  Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak: Felsefe ve Tarih Topluluğu