Prof.Dr. Ömer Lütfi BARKAN
İktisat tarihçisi (D. 1902, Edirne – Ö. 23 Ağustos 1979, İstanbul).
Eskizağralı İsmail Efendi ile Gülsüm Hanım’ın oğludur. İlköğrenimini Edirne Numune Mektebi’nde, ortaöğrenimini Edirne Muallim Mektebi’nde tamamlayıp, bir yıl da Orta Muallim Mektebi’nde okudu (1920). Edirne’de üç yıl kadar ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra, 1923’te İstanbul Yüksek Muallim Mektebi’ne girdi, daha sonra İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nü bitirdi. 1927’de gönderildiği Strasbourg Üniversitesi Edebiyat ve Hukuk fakültelerinde ikinci lisansını tamamlayıp, yurda dönüşünde Eskişehir Lisesi felsefe öğretmenliğine atandı (1931). Üniversite reformu (1933) sırasında doktora ve doçentlik tezi hazırlamadan doğrudan Edebiyat Fakültesi Türk İnkılâp Tarihi Kürsüsü doçentliğine getirildi. 1937’de İktisat Fakültesi İktisat Tarihi ve İktisadî Coğrafya Kürsüsü’ne nakledildi. Şubat 1939’da “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinde Toprak Meseleleri” konulu doçentlik tezini verdi; 1941’de profesörlüğe yükseltildi. 1950’de İktisat Tarihi Kürsüsü Başkanı oldu. 1950-52 yıllarında İktisat Fakültesi Dekanlığı yaptı. 1955’te, Türk İktisat Tarihi Enstitüsü’nü kurdu ve emekli oluncaya kadar müdürlüğünü yürüttüğü. Barkan, 1957 yılında ordinaryüs profesörlüğe yükseltildi.
Ömer Lütfı Barkan, 1939’da Hayriye Lisesi’nde felsefe öğretmenliği, 1940’tan başlayarak Hukuk Fakültesi’nde Türk Hukuk Tarihi ve Toprak Hukuku, Edebiyat Fakültesi’nde Türkiye Teşkilât Ve Müesseseleri Tarihi, 1963-72 yıllarında da İstanbul Özel İktisadî ve Ticarî İlimler Okulu’nda Genel İktisat Tarihi dersleri verdi… Yurtiçinde Türk Tarih Kurumu (1940) ve Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü üyeliklerinden başka UNESCO Türkiye Millî Komisyonu 5. ve 7. dönem genel kurul üyesiydi. 1955’te Strasbourg Üniversitesi tarafından kendisine “Şeref Doktoru” payesi verildi. Sırbistan İlimler Akademisi’ne de üye seçilen Barkan, 1967-73 yılları arasındaki dönemde Milletlerarası Şarkiyatçılar Birliği’ne bağlı Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Tetkikleri Komitesi Başkanlığı’na getirildi. 1973 yılında yaş sırını doldurduğundan emekliye ayrıldı. Vefatında İstanbul Edirnekapı Şehitliği’nde toprağa verildi.
Barkan, öncelikle Türkiye’de tarih anlayışı ve incelemelerine yenilik getirmiş bir bilim insanıdır. Daha çok Türk iktisat tarihi alanında yaptığı araştırmalarıyla dikkati çekmiş, “Tahrir defterleri” ilk kez onun tarafından sistematik bir biçimde incelenmiştir. Bunların tarımsal, toplumsal ve demografik (nüfus yapısı) bakımdan önemleri ortaya konmuştur. Osmanlı bütçeleri ve muhasebe bilânçoları gibi konular da yine ilk kez onun üzerine eğildiği konulardır. Barkan, son derece titiz çalışan bir bilim insanıydı. Bütün yazılarını üç dört kez yeniden yazarcasına elden geçirirdi. Aslında ham malzemeyi toplayıp işlemek gibi hususlarda kendisi fazla zaman harcamaz, bu işleri nezareti altında olmak üzere çalışma arkadaşlarına bırakırdı. O, işlenmiş malzemenin çözümleme ve yorumlanmasıyla ilgilenirdi. Bu titizliği dolayısıyla asistanlarının belli bir olgunluğa gelmeden yazı yazmalarına da izin vermezdi.
Barkan’ın incelemelerinin çoğu öncü niteliği taşıyan çalışmalardır. Araştırmaları daha çok XVI. yüzyıl üzerindedir. Kitap olarak yayımlanan eser sayısı çok fazla değildir. Ancak 1935 yılından itibaren “Siyasî İlimler”, “Siyasal Bilgiler Okulu”, “Ülkü”, “Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası”, “İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası”, “İktisat Fakültesi Mecmuası”, “Vakıflar Dergisi”, “Belleten” ve “Belgeler” gibi dergilerde yayımlanan yüzelliden fazla makalesi ayrıca önem taşır. Bu makalelerin çoğu kitap boyutundadır. Özellikle “İktisat Fakültesi Mecmuası”nın kimi sayılarında birbirini tamamlayıcı nitelikte birden fazla makalesini bulmak olanaklıdır. Aynı biçimde “TTK Belgeler”de ve “Vakıflar Dergisi”nde kitap oylumunda geniş makaleler yayımlamıştır. Ölümünden sonra makalelerinin toplu olarak yayımlanması girişiminde bulunulmuş, ancak bunların içinden toprak sorunuyla ilgili olanlar “Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler 1 (İstanbul 1980) adlı bir ciltte toplanabilmiştir.
Osmanlı Devleti’nin XV. ve XVI. yüzyıllardaki fiyat hareketlerini de inceleyen Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı Devletinin nüfusuyla ilgili belgeleri ilk kez tarayıp ortaya çıkarmış, Osmanlı tarihî demografi araştırmalarının da öncülüğünü yapmıştır. Osmanlıların fethettiği toprakların iskânıyla ilgili vakıf, temlik, sürgün gibi kurumların fonksiyonlarını araştırarak Osmanlı tarihi demografisine kaynaklık edecek belgelerin zenginliğine dikkatleri çekti. Osmanlı ekonomisi ve nüfusuyla ilgili araştırmalarını son kitabı “Hüdâvendigâr Livâsı Tahrir Defteri”ne kadar sürdürdü. “Süleymaniye Camisi ve İmareti İnşaatına Ait Muhasebe Defterleri” adlı iki ciltlik eserinde inşaatla ilgili teknik ve malî bilgilerin yanı sıra XVI. yüzyılda inşaat işçilerinin sosyal hayatlarını, Müslüman ve Hıristiyan işçilerle ilgili çok değerli bilgileri ortaya çıkardı.
Ticaret ve ticaret yolları konusunda yazdığı makalelerde Osmanlı Devleti’nin yükseliş ve çöküşünde uluslararası ticaret ve ekonomik ilişkilerin oynadığı rolün önemine işaret etti. Batıda kapitalizmin gelişmesi ile Doğu-Batı arasındaki ticaretin uğradığı değişikliğin, Osmanlı Devleti’nin ticarî hayatındaki zanaatların ve küçük üretimin çökmesindeki etkisini gösteren belgeleri ortaya çıkardı ve yorumladı. Osmanlı arşivini çok iyi bilen Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı belgelerini iktisat tarihi açısından araştırıp değerlendirdi. Osmanlı ekonomisine ait çok sayıda belgeyi gün ışığına çıkardı. Bu çalışmalar; Türkiye’de ekonomi tarihinin kurulmasında, ayrıca dünyada Osmanlı ekonomi tarihine ilginin artmasında önemli rol oynadı. Barkan, eserlerini çeşitli arşiv belgelerinin yorumuna dayandırmıştır. Öğrenciliği yıllarında elde ettiği hukuk, toplumbilim, edebiyat ve tarih bilgilerinden yararlanırken, din bilgileri ve şerî hukuk bilimindeki eksikliği nedeniyle, bu alandaki yorumları tarafsız (objektif) olamamıştır. Osmanlı hukuk ve yönetim sisteminin kaynağının şer’î hukuk olmadığını söylemesi ise uzun yıllar sürecek olan tartışmalara yol açmıştır.
Barkan, önce arazi yasaları üzerinde sistemli bir biçimde durmuş, bunların içerikleriyle Osmanlı iktisat ve yönetim tarihi açısından önemini ortaya koymuştur.
Barkan’ın Türk hukuk ve iktisat tarihinin çeşitli konularına ait birbirinden değerli Türkçe makalelerinden kimilerinin Fransızca ve İngilizce çevirileri Avrupa’da şarkiyatla ilgili çeşitli dergilerde yayımlanmıştır. Ayrıca, kendi alanıyla ilgili kimi kitapların tanıtım ve değerlendirmesini de yapmıştır.
1957’de ordinaryüs profesör ve Strasbourg Üniversitesinden şeref doktoru payelerini almış olan ve Uluslararası Oryantalistler Birliğinin Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Tarih Komitesi başkanlığını altı yıl (1973-79) sürdürmüş olan Barkan, Ömer Lütfi Barkan, 1967’de Belgrat Bilimler Akademisine muhabir üye seçildi. Osmanlı dönemi iktisadî araştırmalarıyla tanınmıştır. “Hüdavendigar Livası Sayım Defteri Mukaddimesi” adlı incelemesiyle 1978 Sedat Simavi Vakfı Bilim Ödülünü kazanmıştır.
“Türkiye’de tarih araştırmalarının arzu edilen yere gelmesi ve dünya tarihçiliğinde yer edinebilmesi için çalışan ve bunu sağlayabilmek için eski anlayıştan kurtulmak gerektiğini ifade eden Barkan, Osmanlı sosyal tarihinin öğrenilmesi hususunda çok büyük görevler üstlenmiştir.” (Mustafa Yahya Coşkun)
BAŞLICA ESERLERİ:
Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnâmesi {Tanzimat 1, s. 321-421, İstanbul 1940), 15 ve 16. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukûkî ve Mâlî Esasları I: Kânunlar (1945), İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (Ekrem Hakkı Ayverdi ile, 1946), İktisat Târihi Ders Notları (1962), Hüdâvendigâr Livâsı Tahrir Defteri (1970), Süleymaniye Camisi ve İmareti İnşaatına Ait Muhasebe Defterleri (2 cilt, 1972, 1979), Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler 1 (İstanbul 1980), Kolonizatör Türk Dervişleri (1993).
KAYNAKÇA:
Lütfi Güçer / “Barkan ile Aydınlanan Tarih” (Milliyet, 30 Eylül 1979), Murat Çizakça / “Bir Büyük Hocayı Yitirdik” (Cumhuriyet, 31 Ağustos 1979), Mahmut H. Şakiroğlu / “Ord. Prof. Ömer Lûtfi Barkan: 1902-1979 (TTK Belleten, XLfV/173, 1980), M. Orhan Bayrak / Osmanlı Tarihi Yazarları (1982), Halil Sahillioğlu / Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan (İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası Özel Sayısı, 1985), Mübahat S. Kütükoğlu / “Ömer Lütfi Barkan” (TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 5, 1992), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) – Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) – Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
——————————————–
Kaynak:
https://www.biyografya.com/biyografi/11964
