Rus-Ukrayna savaşında iki farklı dünya algısı çarpışıyor

Timothy Snyder’in Putin’e dair birçok yorumu, dünyada sayıları artan, benzer karakterdeki liderlere teşmil edilebilir. Elbette her liderin entelektüel kapasitesi Putin’le karşılaştırılabilecek kadar yüksek olmayabilir, Putin gibi kitap okuma alışkanlığı, fikir üretme çabası olmayabilir ama benzer liderlerin zihinlerinde oluşturdukları “faux” bir tarih/ecdat tasavvuruna dayanarak hareket etmeleri, kendilerine ve oligarklarına biraz daha zenginlik ve güç devşirme projelerinin ötesinde bugüne ve yarına dair hiçbir projelerinin olmaması, adaletsizliği, fakirliği, belirsizliği, kanunsuzluğun artışını vs. bir problem olarak görmemeleri, bunlar yokmuş ya da önemsizmiş gibi davranmaları, kendilerini tarihe geçecek büyük bir dünya lideri olarak görme/gösterme çabaları, tamamen yalanlar üzerine kurulu bir anlatı ile kitleleri peşine takmayı başarmaları vs. gibi birçok paralellik göze çarpıyor.

*****

Salih Cenap BAYDAR

The New York Times gazetesinde Ezra Klein, 15 Mart 2022’de, Ukrayna üzerine 6 kitabın yazarı, Yale üniversitesi hocası, tarihçi Timothy Snyder ile röportaj yaptı. Fukuyama’nın, Spengler’in “tarihin sonu” tezlerinin zaman ve hadiselerle nasıl test edildiğinden, fikirlerin önemini yitirmesinden, Avrupa Birliği fikrinin geldiği noktadan, Putin’in tarih odaklı dünya algısına karşılık Zelensky ve Ukraynalıların yarın odaklı dünya algılarından, Ukrayna vatanseverliğinin tarihi köklere değil de bugün yaşanan çatışmalar çerçevesinde teşekkül etmesinden ve benzeri birçok konudan söz eden, bu derin, zihin açıcı, 72 dakikalık mülakattan bazı önemli satır başları şunlar:

“Kaçınılmazlık siyaseti” bazen ilerleme başlığı altında yer alan düşüncedir, bir çeşit dış gücün arzu ettiğimiz ve arzu ettiğimiz şeylerin gerçekten ortaya çıkacağını garanti edeceği fikridir. Mesela 1989’da komünizmin sona ermesinden sonra dünyada hiçbir alternatif kalmadığı düşüncesidir. Margaret Thatcher ya da Francis Fukuyama’ya gönderme yaparsak tarihin sonu gelmiştir. Daha büyük bir gücün, yani kapitalizmin, arzu ettiğimiz şeyi, yani demokrasiyi ve özgürlüğü ortaya çıkarması kaçınılmazdır. Bu yaygın fikir diğer her şeyi şekillendirmiştir ama bu fikrin şu anda içinde olduğumuz demokrasi ve özgürlük kriziyle çok ilgisi vardır.

…/…

Kaçınılmazlık siyasetinin yaptığı şey, size ilerleme hikâyesine uymayan gerçekleri göz ardı eden bir anlatı geliştirmeyi öğretmesidir. Yani kaçınılmazlık siyasetinde, dizginsiz kapitalizmin bir sonucu olarak büyük bir servet eşitsizliği varsa, kendimize bunun bu genel ilerlemenin gerekli bir maliyeti olduğunu söylemeyi öğretiriz. Kötü görünen şeyin aslında iyi olduğu bu diyalektik düşünce tarzını öğreniriz.

…/…

Genel trendin derinden derine bir şekilde bizim gittiğimiz istikamete doğru olduğunu hayal ediyoruz. Tabi sonra, son 15 yıldır nelerin olduğunu, dünyanın aslında demokrasiden çok bariz ve kolayca gözlemlenebilir bir şekilde uzaklaştığını fark edemiyoruz.

…/…

Kaçınılmazlık siyasetinin yaptığı şey, size değerler hakkında düşünmemeyi öğretmesidir.

Çünkü kaçınılmazlığın siyaseti, iyi olan ne varsa, görünmez bir el tarafından otomatik olarak getirildiğini garanti eder. Piyasa anne gibidir. Onun görünmez eliyle seninle ilgileneceğini bilirsin. Ve değerlerinin neler olduğunu, gerçekte ne arzuladığını düşünmek zorunda değilsindir. Bu alışkanlığını kaybetmişsindir? Daha iyi bir dünyanın ne olabileceğini anlamak için zihinsel jimnastik yapmaya gerek yoktur zira ne olursa olsun o daha iyi dünyaya doğru yolda olduğunu düşünürsün.

Bu sadece başkasının değerlerinin seninkinden farklı olduğunu teslim etmeme hali değildir. Değerler diye bir şey olduğunu, değerlerin çoğul olabildiğini, farklı olabildiğini, itiraz edilebilir olduğunu tamamen unutmuşsundur. Ve böylece kendini, senin mantıklı diğer adamın mantıksız olduğu bir ikilemin ortasında bulmuşsundur.

Ama aslında, senin rasyonalite anlayışın tamamen anlamsızdır. Bu sadece araç-hedef mantığıdır. Ama hedefin, kendi hedefinin ne olduğunu bile tanımlayamazsın. Ve başka bir hedefin nasıl olabileceğini sorma alışkanlığını kaybetmişsindir.

…/…

Peki, bir ülke ya da bir uygarlık için fikirlerin gücüne inanmayı bırakmak ne anlama geliyor?

Sanırım fikirlere inanmaktan bahsetmiyoruz. Sanırım kötü fikirlere inanmaktan bahsediyoruz. Örneğin, fikirlerin önemli olmadığı fikri de bir fikirdir. Sadece aptalca, banal, yanlış bir fikir.

Burada sorun pek fikirlere inanmamamız değil. Tamamen savunulamaz olan bir dizi şeye inanmamız.

Zamanımızın çoğunu algoritmalarla meşgul olarak geçiriyoruz. Algoritmalar tamamen işlevsel ve biz insanlar olarak bu harika uyum yeteneğine sahibiz. Tavizler veriyoruz. ../.. Giderek makinelerin hayal edemeyeceği, umursamadığı, algoritmaların doğal olarak kayıtsız kaldığı türden şeyleri, sadakat, vatanseverlik, adalet gibi değerleri hayal etme yeteneğimizi kaybediyoruz.

Kötü fikirler üreten bir diğer temel faktör de eşitsizlik. Eşitsizlik ciddi konuşmalar yapmayı çok zorlaştırıyor çünkü kaynakları kontrol eden insanlar konuşmaları tekeline alıyor. Yani uzaya gitmeye, ölümsüzlüğü keşfetmeye dair ilgili inanılmaz aptalca fikirlerimiz var. Ama bunlar kaynaklarımızı, entelektüel kaynaklarımızı tüketiyor, ufkumuzu dolduruyor, böylece daha iyi konuşmalara yer kalmıyor.

İnsanlar gelecekten giderek daha fazla korktukça, yeni fikir maceralarına atılmaktan daha fazla korkuyorlar. Ama öte yandan, fikir üretmede tutuklaştıkça, geleceği bugünden ya da bugünün bir tür felakete uğramış versiyonundan başka bir şey olarak hayal etmek bizim için zorlaşıyor.

…/…

Bence, 1970, 1950 ya da 1890’a kıyasla bugün farklı olan şey, insanların farklı gelecekleri hayal etme yeteneğine sahip görünmemeleri, olduğumuz yerde ya da olduğumuz yerle o eski zamanlar arasında sıkışıp kalmış gibi görünmemiz ve sahip olduklarımızın her an elimizden alınıvereceği tehdidi.

…/…

Daha önce böyle bir şey olmamıştı. Ve bence bu da olağanüstü ilginç çünkü modernitenin en temel sorununu ele alıyor: İmparatorluklar sonrası ne yapmalı. Amerika Birleşik Devletleri de dahil olmak üzere Avrupalı güçlerin dünyanın büyük bir kısmı üzerinde fiziksel veya başka türlü kontrol elde ettiği 500 yıllık bir dönem yaşadık. Şimdi bir tür imparatorluk sonrası dönemdeyiz. Ama bundan sonra ne yapacağız sorusunun cevabını kimse gerçekten bilmiyor.

Bazı sağ görüşlü politikacıların önerdiği gibi sanki ulus devletmişsin ve herkesten ayrıymışsın gibi davranabilirsin. Ama aslında diğer ülkelerle bir irtibat olmak zorunda ve Avrupalılar bunun ne olduğunu herkesten önce anladılar: egemenliği bir havuzda toplamak zorundasın. Devletini güçlendirmek için bazı kısımlarını vermen gerekir ve bu inanılmaz derecede ilginç.

…/…

Vikingler Hıristiyanlığı kabul ettiler, devletleri veraset sorunları ve Moğollarca parçalandı, bir hukuk dili ve bir kanuna kavuştukları Litvanya Büyük Dükalığı’na katıldılar, Polonya’nın bir parçası oldular, daha da geniş bir Polonya Litvanya Topluluğu’nun bir parçası olarak gerçekten yıpratıcı ve ilginç bir Reformasyon ve Rönesans süreci yaşadılar.

Kiev ve Moskova arasında herhangi bir temas gerçekleşene kadar Kiev’in etrafındaki toprakların 1000 yıllık tarihi var. 1000 yıl, bu uzun bir süre ve böylece bir çeşit organik bağlantının olması tarihsel olarak hiç mantıklı değil. Ancak tarihçilerin bakabileceği ve ilginç bulabileceği bir tür efsanevi süreç vardır, bu da şöyle bir şeydir.

Polonya’nın savaşı kaybetmesinden sonra 17. Asırda Kiev ve Moskova nihayet irtibatlandı. Kiev’deki rahipler Moskova’daki rahiplere 1000 yılı civarında bir vaftizle ilgili bir şeyler olduğunu söylediler. Bu da Ukrayna ve Rusya’nın daha büyük bir birliğin parçası olduğu anlamına geliyordu.

Vaftiz edilen kişi, köle tüccarlarından oluşan ve “Rus” olarak bilinen bir klandan gelen bir Viking savaş lorduydu. “Rus” kelimesi, 9. Ya da 10. asırda Hristiyanlığı kabul eden köleci Viking kabilesinin adından geliyordu.

Bunu yapan kişi muhtemelen, modern Rusça’da Vladimir ve modern Ukrayna’da Volodymyr olarak anılan Valdemarr’dı. Ukraynalı rahipler, 700 yıl sonra mitolojileştirdikleri Viking savaş lordunun hikayesini kullanarak Rus rahipleri Ukrayna ve Rusya’nın birlikte olduğuna ikna etmeye çalıştılar çünkü genişleyen Rus imparatorluğunda kendi yerlerini korumaya çalışıyorlardı.

Peki Putin ne yapıyor, -işte burası işin mistik tarafı- tarihi sadece bir tür parçalanmış birlik gibi görüyor, bu arada onun kendi sözü bu. Geçen yılın Temmuz ayında “Rusya ve Ukrayna’nın Tarihi Birliği Üzerine” adını verdiğimiz çok uzun ve başlığından itibaren her cümlesi yanlış olan bir makale yazdı. Ama bu makale, onun geçmişi kaybolup gitmiş bir birlik gibi gördüğünü ortaya koyuyordu. Putin bu birliğe uymayan şeyleri hemen suni diye reddediyor. Ona göre bir şey Ukrayna’nın Rusya’nın bir parçası olmadığını gösteriyorsa, bu gerçekten geçmiş değildir, yapay bir şeydir, ortadan kaldırılmalıdır.

…/…

Ukraynalıların gerçekten Rusya’nın bir parçası olmak istedikleri gerçeğine ulaşmak için bu şeylerin ortadan kaldırılması gerekir. Farkında olmayabilirler ama elitlerinden kurtulur kurtulmaz, devletlerinden kurtulur kurtulmaz bunların hepsinin farkına varacaklardır. Bu temel birlik fikri oldukça ilginç ama aynı zamanda korkunç bir politik iması da var. Teknik olarak konuşursak, totaliter bir ima bu. Politikanın amacı sadece gerçekleri görmezden gelmek değildir, aynı zamanda siyasetin olması gerekenler vizyonunun gerektirdiklerini canlandırma noktasında engel teşkil eden tüm gerçekleri yok etmektir.

…/…

Felsefe ve etik ancak başka bir insanın bakış açısını gerçekten düşünüyorsak gerçekten mümkün olur.

Putin’in (ve etkilendiği düşünürlerin) felsefesi tamamen zıt bir konumdan, diğer insanları hiç düşünmediğiniz bir pozisyondan başlıyor. Ahlakı hiç düşünmüyorsunuz. Dünyada önemli olan tek şey Tanrı’dır. Tanrı için önemli olan da bizi bu çürümüş dünya ile baş başa bırakmış olmasıdır ve bu dünyayı onarmanın, iyileştirmenin, tüm parçaları bir araya getirmenin tek yolu belli bir tür Rusya’nın olmasıdır.

Peki ya Rusya’nın o doğru türde Rusya olduğunu nereden bileceğiz? Kendi içinde herhangi bir parçalanmanın olmadığı Rusya doğru Rusya’dır. Başka bir deyişle, oy sayma, insanların farklı görüşlere sahip olması gibi karışık işlerin hiçbirinin olmadığı, sadece tek bir liderin açık kararları ve eylemleri sayesinde, bu birliği bir ulus ölçeğinde yarattığı, görevi dünyaya bir tür birlik getirmek olan Rusya.

…/…

Bu fikir, dünyanın harap olduğu ve bu nedenle, bir tür iyileşme ve birlik oluşturmak için karizmatik şiddet eylemlerine ihtiyacımız olduğu öncülünden başlıyor. Farklı fikirlerin dünyası bu. Eskiden daha iyi bildiğimiz bir fikir dünyası. Yani, bu daha önceki sorularına geri dönüyor ve belki de birimizin söylemesi gereken bir şey söylüyor.

…/…

Putin’in Ukrayna konusundaki tavrı jeopolitik olarak motive ediliyor olamaz. Çünkü jeopolitik olarak konuşursak, yaptığı tek şey ülkesini Çin’in kölesi haline daha hızlı ve daha hızlı itmek. Yaptıklarının ana jeopolitik sonucu budur.

…/…

Ukrayna ile ilgili ilginç şeylerden biri, onların en azından çoğunun çoğu zaman bu tür bir hikayeye başvurmamasıdır ki bunu çok cesaret verici buluyorum. Çünkü eğer dünyada sahip olduğumuz şey homojenleştirici hikâyelerin düellosu olsaydı bu her şeyden önce çok sıkıcı ama aynı zamanda inanılmaz derecede çelişkili olurdu. Hal böyleyken, Ukraynalıların yaptığı şey, açıkça ifade edilmese de imparatorluk sonrası Sovyet sonrası durumla bir tür çöküntü ile uğraşıyor olmalarıdır.

Ukraynalılar hakkında ilginç olan şu: Millet olmak onlar için geçmişin açık bir hikâyesi ile ilgili değil, daha çok geleceğe yönelik eylemlerle ilgili bir şey.

…/…

Bir Fransız tarihçinin dediği gibi, bir ulus günlük halk oylamasıdır. Mesele geçmişin düzenlenmesi, bütün mavi kitaplarının bir rafta, kırmızı kitaplarının farklı bir rafta olmasıyla ilgili değildir. Mesele, varlık sebebi geçmiş değil gelecek olan bir birliktelik olarak her gün ne yaptığınızdır.

…/…

John Lewis’in sözü: Demokrasi bir hâl değil, bir pratiktir.

…/…

Bu, mistik bir gerçeklik ile daha önce bahsettiğimiz deneyimsel gerçeklik arasındaki farkla ilişkili. Çünkü Putin şunu söylüyor: Bu insanlar Rus ama onlar bunu bilmiyor, onlar bilmiyor ve bunu bilmeleri gerekiyor. Ve bu da şu soruyu akla getiriyor: Bunun için ne tür bir şiddete, ne tür uzun ve korkunç bir işgale ihtiyaç duyulacak? Ukraynalı olduğunu düşünen on milyonlarca insanı Ruslara dönüştürmek için neler yapmak gerekecek?

…/…

Bence Rus ulusal kimliği son derece karışık ve Ukrayna’ya olan ihtiyacı bir tür kestirme yol olarak, tüm bu sorunları çözmenin bir yolu olarak görebilirsiniz. Çünkü bu aptalca bir benzetme ama “hayatımdaki tek sorun başka birine sahip olmamam” diyebilirsiniz. Ama bunu söyleyen herkes muhtemelen yanlıştır. Ve Putin’in söylediği şey – eğer tüm felsefi şeyleri çok basit bir teklife indirgersek, Rusya’nın Ukrayna’sız kendisi olmayacağı.

Ama başka birilerine, başka bir ülkeye şiddetle saldırmadan ve onları asimile etmeden kendiniz olma yeteneğine sahip değilseniz, asıl sorun sizde olabilir. Asıl sorun dünyayı nasıl gördüğünüz, dünyada nasıl yaşadığınız olabilir. Bu yüzden Rus ulusal kimliğinde ciddi bir sorun olduğunu düşünüyorum. Ve bu sadece bir adam için ya da Rus toplumu için psikolojik bir sorun değil. Bu tüm dünya için politik bir sorun.

…/…

Eğer olağanüstü bir servet eşitsizliğinin ötesinde bir de hukuk devleti olmakta da sıfır noktasındaysanız konvansiyonel anlamda iç politikanız olamaz. Peki, neyiniz olabilir? Retorik gelişme/büyüme söylemleriniz olabilir. Birlik hayalleri görebilirsiniz. Gösterişli törenleriniz olabilir. Yurt dışında savaşlar yapabilirsiniz. Size kalan budur.

…/…

[Putin konuşmalarında] her şeye sahte bir güvence verir gibi inanılmaz bir ton ekliyor. Yani, barda yanında oturan ve her şeyi bilen kişinin tonu var. Ve eğer bölmeye çalışırsan, seni durdurmak isteyecektir. Öyle bir adam.

…/…

Ukraynalılar bize bir şey verdiyse, o da zamandır. Savaş alanında kaldıkları her gün bize işlerin nasıl olabileceğini düşünebileceğimiz bir hafta, bir ay, bir yıl kazandırıyormuş gibi hissediyorum. Ya da tam tersini söylersek, Zelensky’nin kaçtığını ve devletin çöktüğünü hayal edelim. Şu anda nasıl boğucu, entelektüel ve ahlaki açıdan dar, içi boş bir dünyada olurduk… Şu anda ne konuşuyor olurduk? Şükürler olsun ki bir şeyler yapıyorlar, böylece bize daha büyük düşünme şansı vermiş oluyorlar.

****

Synder’in dediklerinden şunu çıkardım:

Rus-Ukrayna savaşında iki faklı dünya algısı çarpışıyor:

1. Putin’in dünyayı, “geçmiş” üzerinden anlamlandırdığı algı

Rus medeniyeti köklü ve büyük bir medeniyettir. Ukrayna tarihi olarak Rus toprağıdır. Ukraynalıların Rusça konuşması onların özünde Rus olduklarını gösterir. Rusya’nın dünya çapında bir liderin yönetiminde şanlı günlerine dönmesi için bölücü/çatlak seslerin kesilmesi, öyle oy vermekmiş, adaletmiş, denetimmiş, hür basınmış, demokrasiymiş, kuvvetler ayrılığıymış türünden “lüzumsuz” gevezeliklerin sonlandırılması, tüm Rus halkının ulu önderleri arkasında tek yürek olarak saf tutması gereklidir.

2. Zelensky’nin dünyayı “bugün ve yarın” üzerinden anlamlandırdığı algı

Geçmiş geçmişte kaldı. Bizim bakmamız, düşünmemiz, önemsememiz gereken bugün ve yarınımızdır. Tarihte kim ne yapmış olursa olsun bugün ülkemizde gelir adaletsizliği, haksızlıklar, hukuksuzluklar, zorbalıklar var. Ekonomi çökerken zenginler daha zengin, fakirler daha fakir oluyor. Başarabilen yurtdışına kaçıyor. Bütün bunlara mâni olmazsak Ukrayna diye bir ülke kalmayacak. Bununla mücadele için Batı Avrupa değerlerine yönelmemiz işe yarayacaksa yönelelim. Çünkü Rus yönetiminin bugün ne kendi içinde ne Ukrayna’da bir adaleti tesis etme, hukuk düzeni kurma projesi yok.

Biz Türkler olarak tarih üzerine o kadar çok hamasete maruz kaldık ki artık gına geldi. Bizim bugünümüzü ve yarınımızı kurmamız lazım. Bunu yaparken yeni bir değerler sistemi üretmemiz lazım. Herkes çocuğunun ne iş yapacağı, hayata nasıl tutunacağı endişesini taşıyor. Bu insanlar “ceddimiz şunu yaptı”, “yok aslında onu yapmadı bunu yaptı” tartışmalarından usanmış durumdalar ve şu soruyu soruyorlar:

“Ceddimiz ne yaptıysa yaptı, şimdi biz ne yapacağız?”

Mevlâna’nın dediği gibi:

Dünle beraber gitti cancağızım

Ne kadar söz varsa düne ait

Şimdi yeni şeyler söylemek lazım.

——————————————————————-

Kaynak:

https://www.fikircografyasi.com/makale/rus-ukrayna-savasinda-iki-farkli-dunya-algisi-carpisiyor