Rusça Kaynaklara Göre Turan Coğrafyasında (Kuzey) Kafkasya^[1]

“Bu Makale Rusça ve Birçok Dilden Türkçe’ye Yaptığı Tercümelerle Türk Tarihi ile Türkoloji Sahalarına Büyük Katkılar Sağlayan D. Ahsen BATUR’UN Aziz Hatırasına İthaf Edilmiştir”

Hilmi ÖZDEN^[2]

ÖZET

Kuzey Kafkasya hakkında çalışmalar yapan Rus veya Rus olmayan uluslardan bilim insanlarının Rusça yazılmış eserlerinde Türk araştırmacılar için çok kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Doğu Avrupa, Kuzey Kafkasya/Kafkasya, Türkistan, Sibirya coğrafyasında yapılan araştırmalar Kimmer, İskit, Sarmat, Alan, Hun vd. Türk kavimlerinin arkeolojik bulgularını gün yüzüne çıkarmaktadır. Günümüzde Kimmer, İskit, Sarmat, Alan, Hun vd. Bozkır kavimlerinin Türklükleri uygarlık tarihi içinde hak ettiği yeri almaktadır. Kuzey Kafkasya tarihine baktığımızda bu kavimlerin beşeri coğrafya ve Kafkasya kültürünü nasıl oluşturduğu yeni verilerle her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır. Bazı Rusça kaynaklarda görülen tarihî Türk halklarını ve uygarlıklarını farklı kavimlere bağlama düşüncesi de zamanla kaybolmaktadır. Çünkü gerek arkeolojik gerekse diğer alanlarda on binlerce çalışmanın yapıldığını gördüğümüz Rusça kaynaklar aksi bir düşüncenin gelişemeyeceğini göstermektedir. Bilimsel çalışmalar er veya geç hakikati ortaya koymak zorunluluğu taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı Kuzey Kafkasya’nın diğer Türk coğrafyaları ile arkeolojik araştırmalar ağırlıklı olmak üzere ilişkililerinin ortaya konmasını sağlamak ve bunun uygarlık tarihi açısından önemini vurgulamaktır.

Anahtar Kelimeler: Kuzey Kafkasya, Turan coğrafyası, Arkeoloji, Türk Uygarlığı

SUMMARY

IN TURAN GEOGRAPHY ACCORDING TO RUSSIAN SOURCES

NORTH CAUCASIA

There is very valuable information for Turkish researchers in the Russian texts of scientists from Russian or non-Russian nations working on the North Caucasus. These studies were in Eastern Europe, North Caucasus/Caucasia, Turkestan, Siberia, Cimmerian, Scythian, Sarmat, Alan, Hun, et al. It brings to light the archaeological findings of Turkish tribes. Today, Cimmerian, Scythian, Sarmatian, Alan, Hun et al the Turkishness of the steppe tribes take the place it deserves in the history of civilization. When we look at the history of the North Caucasus, it is better understood with new data how these tribes created human geography and Caucasian culture. The idea of ​​connecting historical Turkic peoples and civilizations to different tribes seen in some Russian sources also disappears over time. Because the Russian sources, which we see that tens of thousands of studies have been carried out in both archaeological and other fields, show that a contrary thought cannot develop. Scientific studies have to reveal the truth sooner or later. The aim of this study is to reveal the relations of the North Caucasus with other Turkish geographies, mainly by archaeological research, and to emphasize its importance in terms of the history of civilization.

Keywords: North Caucasus, Turan geography, Archeology, Turkish Civilization

РЕЗЮМЕ В ГЕОГРАФИИ ТУРАНА ПО РОССИЙСКИМ ИСТОЧНИКАМ СЕВЕРНЫЙ КАВКАЗ

Очень ценная информация для турецких исследователей содержится в русских текстах ученых из русских и нерусских народов, работающих на Северном Кавказе. Эти исследования проводились в Восточной Европе, Северном Кавказе, Туркестане, Сибири, Киммерийцах, Скифах, Сарматах, Аланах, Гуннах и др. Это проливает свет на археологические находки тюркских племен. Сегодня киммерийское, скифское, сарматское, аланское, гуннское и др. тюркство степных племен занимает достойное место в истории цивилизации. Когда мы смотрим на историю Северного Кавказа, то с новыми данными лучше понимаем, как эти племена создавали человеческую географию и кавказскую культуру. Идея соединения исторических тюркских народов и цивилизаций с разными племенами, встречающаяся в некоторых русских источниках, также со временем исчезает. Потому что русские источники, в которых мы видим, что проведены десятки тысяч исследований как в археологической, так и в других областях, показывают, что противоположное мышление развиваться не может. Научные исследования рано или поздно должны раскрыть правду. Целью данного исследования является выявление связей Северного Кавказа с другими тюркскими географиями, главным образом посредством археологических исследований, и подчеркивание его значения с точки зрения истории цивилизации.

Ключевые слова: Северный Кавказ, туранская география, археология, тюркская цивилизация.

GİRİŞ

İsa’nın Doğumundan Önce (D.Ö)^[3]. 2000 yıllarından itibaren Doğu Avrupa, Balkanlar, Karadeniz’in Kuzeyi ve Güneyi, Kuzey Kafkasya, Anadolu, Ön-Asya, Asya ve Sibirya coğrafyası Türk kavimlerinin uygarlıklar oluşturduğu alanlardır. Sümer Uygarlığından itibaren ele alınırsa bu tarih daha da eskilere kadar götürülmektedir. Hatta Erken Türk uygarlıkları incelendiğinde ise Avrupa’nın ilk sakinlerinin Turanî Halklar olduğu görülmektedir. Bununla birlikte bu çalışmada daha yakın bir tarih olarak Kimmer, İskit, Sarmat vb. Türk Kavimlerinin Kuzey Kafkasya ile bağlantılı olmak üzere bu geniş coğrafyada Rusça kaynaklardaki arkeolojik çalışmalara Türk araştırmacıların dikkati çekilecektir. Bu çalışmada üç Rus akademisyenine ait İngilizce makalede değerlendirilmiştir. Bunlar Nikolay Anatolievich Bokovenko’nun İklim Bağlamında Avrasya Bozkırının İlk Göçebelerinin Göçleri “Migrations of Early Nomads of the Eurasian Steppe in a Context of Climatic Changes”,Sergey Minyaev’in Hsiung nu Sanatında “Geometrik Stilin” Kökenleri “The Origins of the “Geometric Style” in Hsiung nu Art” ve Askold I. Ivantchik’in İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar, Arkaik Atina Grek Vazolarında ‘İskit’ Okçuları, “Scythian Archers on Archaic Attic Vases”başlıklı araştırmalarıdır.

Rusya ve şu an ona bağlı Türk Yurtlarında yapılan arkeolojik çalışmalar çok değerli bulguları ortaya çıkarmaktadır. Bilim insanları eğer ideolojik bir bakışla bu buluntuları değerlendirmiyorsa yorumları da dâhil aydınlatıcı bilgiler olmaktadır. Eğer okuyucu ideolojik yorumları gördüğü anda bunun değerlendirmesini karşılaştırmalı kaynaklarla ve şahsi birikimle yorumlamak zorundadır. Çünkü binlerce yıl Kuzey Kafkasya kültürüne ve uygarlığına katkıda bulunmuş antik dönem Türk kavimleri ile İsa’nın doğumundan sonra bu kavimlerin ardıllarını sürekli istilacı ve işgalci olarak yorumlamak okuyucular ve genç nesiller üzerinde tarihî şartlandırmalara sebep olmaktadır. Binlerce yıl iskân olmuş ve o coğrafyaya damgasını vurmuş Turanî halkların ancak yerliliklerinden bahsedilebilir. Diğer taraftan ideolojik Rus bakışı ile bilimsel Rus bakışını ayırmak gerekmektedir. İdeolojik Rus bakışı söz Rusların Kuzey Kafkasya’ya yerleşmelerine gelince hiç istila, işgal ve sömürgeleştirmeden bahsedilmemekte Ruslar adeta uygarlık getirmiş bir halk olarak gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu da eserlerin zaman zaman ilmî hüviyetine eksiklik getirmektedir. Buna rağmen arkeolojik bulgular ham olarak değerlendirdiğinde çok önemli ipuçları vermektir. Bu ipuçlarını değerlendirmekte Türk arkeologlar, tarihçiler, halkiyatçılara ve dilciler gibi sosyal bilimler ilim insanlarına düşmektedir.

Turan Coğrafyasında Kafkasya’da doğumdan önce (D.Ö) 2000 yıllarından Doğumdan önce (D.Ö) VIII. Yy’a kadar Kimmerler, D.Ö. VIII. Yydan D.Ö. II. Yyla kadar İskitler, bu yüzyıldan itibaren ise Sarmatlar görülmüştür. Esasında Sarmatlar’ın İskit ve Amazonlardan oluşan D.Ö. VI. yüzyılda “Suromatlar”  süreci bulunmaktadır. Ayrıca Sarmatların D.Ö.  VI. yüzyıldan önce Asya bozkırlarında yaşadığı ve Don Irmağı, Ural Dağları’nın güneyi, Avrupa ile Kuzey Kafkasya’ya geldikleri arkeolojik bulgulardan anlaşılmaktadır. Daha sonra doğumdan itibaren Alan, Hun, Bulgar, Sabir, Avar, Büyük Türk Kağanlığı (Göktürk) gibi Türk kavim veya devletleri Kuzey Kafkasya’da görülmektedir. Yedinci yüzyılda ise Hazar Türk Kağanlığının Kafkasya’da ortaya çıktığı bilinmektedir. XI. Yüzyıldan itibaren Kıpçaklar ve diğer Türk boyları bu coğrafyada kalıcı olmaya devam etmektedir. Kafkasya’da bugün tarihi aydınlatma açısından en büyük kaynaklar arkeolojik çalışmalarıdır. N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko’nun(Великая Н.Н., Дударев С.Л., Савенко С.Н.,) Kuzey Kafkasya’nın Etnogenezi ve Etnopolitik Tarihi (Antik Çağ, Orta Çağ, Modern Zamanlar) “Этногенез И Этнополитическая История Северного Кавказа (Древность, Средневековье, Новое Время”) isimli eserinde Kuzey Kafkasya coğrafyasındaki bu çalışmaların 18. yüzyılda ve daha erken bir dönemde (coğrafi betimlemelerde ve kartografik materyallerde bahsedilen) kazılar 19. yüzyılın ortalarında yapılmaya başlanmıştır denilmektedir. Sovyet ve Sovyet sonrası dönemde bir süre daha geniş ölçekte sürdürülmüştür. Arkeolojik materyaller, yalnızca çeşitli organizasyonel ve yasal biçimlerdeki özel koleksiyonların ve müzelerin mülkiyeti haline gelmemiştir. Aynı zamanda bu dönemlerin sayısız monografisine ve yayınına da bunlar yansımıştır. Kafkasya’nın yerli çalışmasında etnoarkeoloji isminde bitişik bir alan oluşturulmuştur. Arkeologların temel olarak belirli kompleksleri kültürel ve arkeolojik alanları terk eden insanlardan bahsetmemeleri tesadüf değildir. Bazı nesneler, ancak “arkeolojik kültürler”, “kültürel-tarihsel topluluklar”, “metakültürel belirli bir şekilde farklılık gösteren topluluklar”, “kültürel ve kronolojik ufuklar”, “anıt grupları”, “tür anıtlar …” vb. olarak belirli bir dizi ilgili malzeme özelliğinde (cenaze yapıları, seramikler, mücevher ve kostüm bileşimi) farklılık gösteren detaylar (askeri teçhizat, kült gereçleri vb.) ve bunların kombinasyonlarıdır. “Arkeolojik kültürü kavramının kendisi” uzun bir formülasyon ve sayısız araştırma geçmişine sahiptir bazen de önemli ölçüde farklı tanımları vardır^[4]. Kuzey Kafkasya materyalleri dâhil olmak üzere arkeolojik kültürü geliştirilmeye ve tartışılmaya devam etmektedir. Konumuzla ilgili en önemli sorun, “kültür” “etnik topluluk” ve “arkeolojik” oranının kurulmasıdır. Bu tartışmaların en genel metodolojik sonucu, arkeolojik kültürler ve bireysel halklar arasında doğrudan paralellikler kurmanın her zaman mümkün ve meşru olmaktan uzak olduğu inancıdır.

Aynı zamanda Batı Ukrayna ve Moldovaya’ya ait birçok benzer kültürel özellik karakterize edilmiş ancak farklı halklara ait olduğu söylenmiştir. Bu nedenle, maddi kültürün homojenliği, her zaman etnik bileşimin homojenliğinin kanıtı olarak hizmet etmemiştir. Çünkü maddi kültür nesneleri (araçlar, mücevherler, silahlar) ödünç alınmış oldukça hızlı yayılmış ve etno-üretim topluluklarının temsilcileri tarafından üretilmiştir. Bu nedenle, antik çağda belirli halkların yerleşim yerleri tahsis edilirken arkeoloji veriler mutlak olarak alınmasa da aşırılığa gitmeden kültürel özelliklerin sabitlenmesinde arkeolojik malzemelerin potansiyel olanakları, farklılaşan özellikler, antik toplulukların etnokültürel sürekliliğinin göstergeleri olarak da inkâr edilmemelidir. Arkeolojik araştırmalara paralel olarak yürütülen antropolojik araştırmalar, bölge sakinlerinin görünüşünü ve fiziksel özelliklerini karşılaştırmaya imkân vermektedir^[5]. Kafataslarının ve iskeletlerin özelliklerine göre, nüfusun bölgesel-etnik gruplarının ırk tipi, antropolojik çeşitleri ve özellikleri belirlenir. Bu veriler modern sakinlerin gelişiminde meydana gelen değişikliklerin tanımlamasına izin veren fizyonomi çeşitleri ve halkları yüzyıllar yahut binyıllar boyunca bölge tanımlanmak istense de antropolojik malzeme kitlesel değildir üstelik ırksal ve antropolojik tanımlar mutlak değildir ve tartışılmaktadır. Genellikle aynı antropolojik tipe ait ve aynı etnik topluluk içinde antropolojik olarak farklı tipler de bulunmaktadır. Son yıllarda (yaklaşık 20-25 yıldır) arkeoloji ve etnografya dâhil beşeri bilimlerde, genetik bireylerin ve insan topluluklarının kökenini incelemek için bazı yöntemleri şimdi genellikle tüm bilimsel ve metodolojik sıkıntılar ve eksiklikler için her derde deva olarak sunulmaktadır.  Hâlbuki oldukça pahalı ve organizasyonel olarak zor olan genetik analizler, uzun bir süre için küçük bir temsiliyete sahip olacaktır. N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko’nun bu tesbitlerine ilave olmak üzere genetik analizlerin teknolojik imkanları elinde bulunduran ve milletlere yön vermek isteyen devletlerin tekelindeki laboratuarlarda yapıldığı unutulmamalıdır. Bu analizler daha önce antropoloji çalışmalarında olduğu gibi çoğunlukla toplumların ayrıştırılması ve parçalanması için kullanılmaktadır.

Etnogenetik yapılardaki farklılıkların üstesinden gelmek ve halkların kökeni ve etnik evrimi hakkında tek doğru cevapları bulmak imkânsızdır. Ayrıca herhangi bir bilimsel alan gibi, özellikle de sadece XX. Yüzyıl ortalarında ortaya çıkan arkeogenetik (veya paleogenetik) ve tarihsel genocoğrafya ile sorunlu durumlar (dişi DNA’sının hesaplanmasındaki zorluk, genetik sürüklenme, haplogrupların karmaşık bileşimi ve vb.) gibi gerçekler de gelecekte de araştırıcıları çok uğraştıracaktır. Ek olarak, uzmanlar zaten etnoloji ve paleogenetiğin benzer ancak farklı genellemelere sahip olduğunu beyan etmektedir. Çalışma alanları ve nesneleri: etnoloji için – “etnik gruplar”, paleogenetik için – “nüfuslar” söz konusudur. Yeni bir araştırma yönünün tanıtımının başlamasının metodolojik sonucu olarak gen yapısının karmaşıklığı ve çok bileşenli doğası nedeniyle, antik çağlardan günümüze doğrudan doğruya gelen bir biyoetnogenez hatlarının olmaması da incelenen tüm insanlarda görülmektedir. Dilsel veriler ise önemli bir kaynaktır. Dillerin akrabalığına işaret edilerek aynı dili konuşanların yakınlığına ve akrabalığına bu durum tanıklık edebilmektedir. Bölge halklarının etnik tarihinin karmaşılığı, ortaçağ doğu yazılarına yansıyan verilerde nüfusun aşırı dilsel çeşitliliğinde kendini göstermektedir^[6]. Kafkasya “diller dağı” olarak adlandırılır. İlgili diller yakınlık derecesine göre ailelere, dallara, gruplara, alt gruplara ayrılır. Akrabalık, ana söz varlığı ve gramer yapısı tarafından kurulur. Kullanılan malzemeler dilin tarihinin izini sürmek ve onu etnos tarihinin üzerine yerleştirmek için tüm bağlantılarıyla ve eski biçimlerin eşzamanlı yeniden inşasıyla yaşayan diller anlaşılmaya çalışılır. Aynı zamanda dilsel karşılaştırmaların ancak eşzaman düzeyde ve materyalde nesnel veriler sağlayabildiği göz önünde bulundurulmalıdır. Çalışmalar birincil kavramları analiz eder: bir kişi ve vücudu, rakamlara kadar, zamirler, akrabalık terimleri, kozmik astral nesneler ve doğal olguların yanı sıra anlayış; etnik oluşum, sosyal, aile ilişkileri bölgesinin özel ortamını yansıtan maddi kültür alanından bağlar. Sözlükteki eşleşmeler, ortak bir katmanı ayırmanıza izin verir. Farklı halkların dilinde ve glottokronoloji^[7] yöntemlerini kullanarak kelime özellikleri temelinde bir zamanlar birleşik dil topluluklarının çöküşünün ve yenilerinin oluşumunun gerçekleştiği yaklaşık zamanı belirler. Dilbilim verileri ayrıca, kelime dağarcığı bölgesinin sakinlerinin dili üzerindeki etkisini belirlemeyi de mümkün kılmaktadır. Diller arasında özel bir yerde geçmiş halkların birbirine kelime ödünçlemesi, derecesi ve sonuçları değerlendirilir. İlk yerleşimciler ve belirli bir bölgede yaşayan insanlar tarafından verilen isimleri saklayan yer adları (hidronimler dâhil) çoğu zaman coğrafi nesneler (dağlar, nehirler, vb.) önemli rol oynar. Yer adları, yaşayan etnik grubun dilinden türetilemezse, kendilerinde böyle bir hatıra bırakan ataları, etnik grupları aramak gerekir. Bu tür kaynakları bir bütün olarak tanımlarken, tek tek belirleme alanında şunu vurgulamak önemlidir. Dilsel gruplarla ilgili birçok kavram vardır ve bunlara yaklaşımlar birçok tartışmalı konuyu içerir. Ayrıca, dillerin akrabalığı, her zaman kültürlerin akrabalığının ve konuşmacılarının kanıtı değildir. Yani Macarca bir Fin-Ugor veya Ural-Altay dil grubuna aittir. Ama bu halklar maddi ve manevi kültür olarak çok farklı tarihsel yollardan geçmişlerdir.

Her milletin kendi menşei (kökeni) ile ilgili kendi gelenekleri ve efsaneleri vardır. Bu folklor materyalleri, özellikle etnik grupların kendi adları ve ikamet ettikleri topraklarda, insanların hafızasının derinliğini değerlendirmemize izin verir. Genellikle başka kaynaklarda paralellikler bulurlar. Bununla birlikte, folklor kaynaklarının yüzyıllar boyunca değiştiği, giderek daha fazla mitolojik bir karakter kazandığı ve eklendiği de akılda tutulmalıdır. Antik döneme ait D. Ö 6. yüzyıldan itibaren Grek, Doğu Roma ile ortaçağ Arap, Fars, Türk vb. yazılı kaynakların Doğu Avrupa, Batı ve Kuzey Kafkasya ile ilgili verileri mevcuttur. Kafkasya’dan uzakta yaşayan eski ve diğer yazarlara ait erken bilgiler genel olarak önemlidir, ancak belirli halkların yerelleştirilmesinde yanlışlıklar içermektedir^[8].

Etnografik veriler, etnik tarihin sorunlarının çözümünde özel bir ilgi ve öneme sahiptir. Sovyet Devrimi öncesi dönemde Kuzey Kafkasya halklarının gelenekleri ve ritüelleri gibi maddi kültürleri hakkında toplanan genel ve özel bilgiler unutulmaya yüz tutmuş unsurları ayırt etmeyi, arkeolojik ve diğer malzemelerle paralellikler çizmeyi mümkün kılmıştır. Eldeki tüm kaynaklar, bölgedeki en “kadim” ve en “yerli” insanlarını bulma girişimlerinin başarısızlığa mahkûm olduğunun iddia edilmesine neden olmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın her halkının etnik sisteminde (her şeyden önce dil, maddi ve manevi kültür dâhil), eski otokton ile birlikte unsurlar Hint-İran, Türk, Orta Doğu, Transkafkas ve diğer kültürleri göstermektedir. Nesnel bir kaynak temelinde, büyük atalardan birinin mirasını “özelleştirme” girişimleri de aynı şekilde sonuçsuz kalmaktadır (bunlara Sümerler, Hititler, Urartular veya Alanlar denir). Kafkasya ile ilgili çeşitli kaynak ve bilimlerden elde edilen veriler, insanlar ne kadar yaşlıysa, ataları ne kadar fazlaysa, birçok çağın katmanlarının bulunduğu genotiplerinin, dillerinin, maddi ve manevi kültürlerinin o kadar zengin olduğunu göstermektedir^[9].

En eski zamanlardan beri Kuzey Kafkasya nüfusunun çeşitli gruplarının tarihi, Avrasya kıtasının bu bölümünün doğal ve coğrafi özellikleri ile yakından bağlantılı ve büyük ölçüde onlar tarafından belirlenmiştir. Tarihsel gelişimin ilk aşamalarında bu bağımlılık daha güçlü ve daha belirleyicidir. Karadeniz ile Azak ve Hazar Denizleri arasındaki Kafkas kıstağı, aynı zamanda birbirinden ayrılır ve Avrupa ile Asya’yı birbirine bağlar. Bu nedenle, Kafkasya ile ilgili yaygın ve haklı figüratif tanımlar: Avrupa ve Asya arasında “yol”, “kapı”, “köprü”dür. Yahut “Asya’ya Açılan Kapı” olarak isimlendirilir. Kafkasya Antik Yunan oyun yazarı Avrupa trajedisinin babası olan Aeschylus (D. Ö 6. yüzyılın sonu – D. Ö 5. yüzyılın ortası), Kafkasya’yı “İskitlerin yolu” olarak adlandırmıştır. Bu mecâzi ifade, İskitlerin kuzey bozkır kabilelerinin gerçekten Asya’ya geziler yaptıkları gerçeğiyle bağlantılıdır. Kafkasya’nın doğal ve iklimsel özellikleri faklıdır. Denizlerin kıyı şeridinin önemli ölçüde değiştiği dikkat çekicidir. Bu özellikle deniz seviyesindeki küçük dalgalanma döngüsü bir insan neslinin yaşam beklentisi ile ilişkili olan Hazar Denizi için geçerlidir. Geleneksel olarak Rusya’da sınıflamaya göre göre, Kafkasya üç büyük bölümden oluşur: Ön-Kafkasya(Kuzey Kafkasya), Büyük Kafkasya ve Transkafkasya (Güney Kafkasya)’ dır. Doğal olarak Kuzey Kafkasya, Güneydoğu Avrupa’ya, Transkafkasya ise Batı veya Batı Asya’ya eğilimlidir. Ana Kafkas sırtı ayrıca iki iklim bölgesini de sınırlar: ılıman ve subtropikal, ayrıca, Kuzey Kafkasya ılıman bölgeye, Güney Kafkasya – subtropikal bölgeye aittir. Büyük-Kafkasya, temas bölgelerinin antik ve ortaçağ nüfusu için aşılmaz bir sınır değildir. Ancak kuzey yamaçları nesnel olarak kıtanın Avrupa kısmıyla daha yakından bağlantılıdır^[10].

Son yıllarda Kafkasya’nın doğal-coğrafi, jeopolitik, tarihsel-etnografik ve diğer kıstaslar temelinde yapısal bölünmesi Etnografik İnceleme araştırmalarının sayfalarında tartışılmaktadır. Tartışma noktaları esas olarak Güney Kafkasya veya Transkafkasya ile ilgilidir. Ancak Kuzey Kafkasya’nın coğrafi ve modern yönetim anlayışının örtüşmediği unutulmamalıdır. Coğrafi grafiksel olarak, Taman Yarımadası’nın güneydoğusundaki Krasnodar Bölgesi’nin Karadeniz kısmı adalar Transkafkasya’ya aittir ve Kuzey-Doğu Azerbaycan’ın Hazar şeridi Büyük Kafkas Sıradağlarının kuzey mahmuzlarına aittir. Kuzey Kafkasya’nın coğrafi sınırları içinde bölge, Rostov bölgesinin (Levobe-Aşağı Don’un kesimi) ve Kuma-Manych eğiminin güneyinde Kalmıkya Cumhuriyeti bölgenin coğrafi tanımına vurgu yapar. Ancak Kuzey Kafkasya etnografik, arkeolojik ve diğer tarihi ve kültürel materyalleri göz önüne alındığında, köklü idari-bölgesel yaklaşım nesnel olarak dikkate alınır. İleriki adımlar bölgenin tarihi, belirli bölgelerde, örneğin, Dağıstan’da değişen siyasi kuruluşlar ve idari birimler vardır. Siyasi duruma bağlı olarak ana hatları ve isimleri değişir. Kuzey Kafkasya’nın toplam alanı, tüm Kafkasya’nın %62,5’i olan yaklaşık 250 bin kilometrekaredir. Kuma-Manych eğiminin güneyinde yer alan Kafkasya sınırlarına, Stavropol Yaylası dahildir – merkezde, Kuban-Priazovskaya (Prikubanskaya) – batıda ve Hazar ovaları – doğudadır. Güneydoğuda, Predkavian- Kazyem ve Ana Kafkas Sıradağlarının mahmuzlarının etek bölgesi Tersko-Sunzhenskaya Ovası tarafından işgal edilir. Alçak Tersky ve Sunzhensky sırtları dahil Stavropol Yaylası, Doğu Avrupa Ovası’nın güney ucudur ve aynı zamanda, Kafkas Sıradağlarının yan meridyen çıkıntısı olan ana masiften ayrılmıştır. Sadece Terek ile Kuban arasında bir su havzası değildir. Banya, Kuban-Priazovsky ve Hazar ovaları, aynı zamanda dünya kabuğunun kabartma bölümünün küresel sistemine de atıfta bulunur. Tepe kıvrımlı bir yapıya sahiptir ve birkaç yüksek irtifa oluşumundan teşekkül eder (Stavropol, güney uçlarında keskin uçurumlar ve kuzeyde hafif bir düşüş olan Prikalausky yükseklikleri, vb.)  Aynı zamanda Kafkasya’nın en yüksek noktasını ve tüm Doğu Avrupa Ovası – Strizhament Dağı’nı (832 m) içerir. Kafkasya’nın güneyinde, Büyük Kafkasya’nın eteklerinde birbiri ardına geçişler vardır. Diğer taraftan Prikubanskaya, Mineralovodskaya, Kabardinskaya, Kuzey Osetya, Skye,  Çeçenistana eğimli ovalar bulunur. Dağlar bölgenin fiziki-coğrafi ve doğal koşullarının çeşitliliğini paylaşırlar^[11]. Yerel iklime sahip birçok bölgeyi Kafkasya dağları coğrafyayı yerel iklim özelliklerine sahip birçok bölgeye bölerler. Özel bir flora ve fauna çeşitliliği ortaya çıkar. Karadeniz kıyısındaki Anapa şehri bölgesinden Apşeron Yarımadası’na kadar yaklaşık 1.500 km boyunca uzanan Hazar Denizi’ndeki adalar, orta kısımdaki Büyük Kafkasya, 160- 180 km genişliğe ulaşır ve bunların% 60’ından fazlası kuzey yamacına düşer. Kuzey Kafkasya’nın kendisi de üç bölgeye: orta, kuzeybatı ve kuzeydoğu olarak ayrılmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın merkezi bölgeleri arkeolojik ve tarihi literatürde genellikle “Merkezi” olarak adlandırılır. Coğrafi açıdan Orta Kafkas’da Kazbek, her iki yanında bitişik eğimli ovalar ile Kafkas Sıradağları’nın dağlık bölgesinin orta ve en yüksek bölümünü içerir. Büyük Kafkasya’nın kuzey yamacı, eksen hattının sırtını çevreleyen birkaç paralel sırttan oluşur: Yanal veya Peredovoi, Skalisty, Pastbishchny ve çok sayıda asimetrik tepeler bulunur. Bolşoy ve Bokovoy sırtlarında, Büyük Soçi bölgesinden başlayıp dağlık Dağıstan’ın orta kısmına kadar sürekli karlı zirveler vardır. Bunların en yükseği Kafkasya’nın merkezinde, yaklaşık 10’u aşmaktadır. 5.000 m Orta kısımdaki yan sırt, ana Havzadan daha yüksektir. Kazbek’in Doğusunda Ana Kafkas Sıradağları’nın yüksekliği azalmaktadır, ancak Dağıstan’ın çoğunda, karmaşık, oldukça parçalanmış kabartma tamamen “Dağlar Ülkesi” ismine tekabül etmektedir.

Dağıstan’ın güneydoğuda güçlü bir şekilde daralmış alçakta yatan Hazar kısmı, dağlardan keskin bir şekilde farklıdır. Bu alanlar Hazar ovasının devamı niteliğindedir. Derbent bölgesinde, antik yolların geçtiği ve geniş olduğu dar bir geçit oluşturur. Orta Çağ’ın sonuna kadar var olan düğüm savunma ve kontrol kompleksleridir. Kafkas Sıradağları’nın kuzey yamacında, üç bölgeye ayrılmış bir dağ silsilesi derin enine nehir geçitleri tarafından kesilen alçak dağ, orta dağ ve yüksek dağ ve vadileri oluşturur. Bu nedenle, en yüksek bölümler de dâhil olmak üzere tüm bölgelerin dağlık kabartması olarak adlandırılamaz. Sadece dağ değil aynı zamanda dağ-vadi coğrafik yükseklik ve derinlikleri mevcuttur. Kuzey Kafkasya’nın en büyük nehirleri Kuban ve Terek’tir. Orta Kafkasya’nın en yüksek zirvelerinin mahmuzlarında bulunur ve onu kuzeybatı ve güneydoğudan ayırır. Bölgenin nehir geçitleri dağ geçitlerine dönüşür. Daryal geçidi, Mamison, Marukh, Klukhor, Sanchar ve diğerleri gibi yüzyıllar ve binlerce yıl boyunca değişim, ticaret ve kültürel temas yollarında kilit noktalar olarak insanların geçişine imkân verdiler^[12]. Ayrıca yerel öneme sahip birçok geçiş yolu vardır. Bunlar çeşitli tarihsel evrelerde dönemsel olarak meydana gelen iklim değişiklikleri, özellikle dağlardaki kar hattının yükselmesine ve geçitlerin geçilebilirliğinin sağlar. Kuzey Kafkasya sınırları içinde hali hazırda adlandırılan kabartma-bölgesel oluşumlara ek olarak, farklı ölçeklerde çok sayıda yerel toprak ve peyzaj kompleksi vardır, örneğin: Taman Yarımadası, büyük havzalara sahip Trans-Kuban bölgesi, Orta Kuban’ın sol kolları, Tersko-Kum ve Tersko-Sulak interfluves vb. bunlardan bazılarıdır. Tarihi ve arkeolojik olarak bazı özellikler ayrıca idari-doğal birimleri de içerir (Güney-Doğu Çeçenya, Fiziksel coğrafi oluşumların sınırları ile belirsiz bir şekilde ilişkili olan İnguşetya, vb.). Kuzey Kafkasya’daki en büyük nehrin havzası – Kuban, doğal koşullarda önemli ölçüde farklılık gösteren Yukarı, Orta ve Aşağı Kuban’a ayrılmıştır. Terek’in rotası da benzer bir prensibe göre bölünmüştür. Aynı yaklaşım bölgenin orta akarsularında da uygulanmaktadır. Orta Kafkasya’nın nispeten uzun nehirleri sığ Yegorlyk’tir. Orta Kuzeybatı kesiminden kaynaklanan Kuma Nehri, Kafkasya ve kuzeydoğuya Kuzey Dağıstan’ın kurak yarı çöl bölgelerine gitmektedir. Uzmanlar göre, eski zamanlarda, Orta ve Kuzey-Doğu Kafkasya’nın önemli ölçüde daha güçlü bir nehir arteri, bugün bataklık ve yeraltı alanlarını – Kura’yı kurutarak parçalanmış küçük bir arterdir. Dağıstan’ın en büyük nehirleri arasında Terek ve Kuma’ya ek olarak, Sulak ve Samur bulunmaktadır. Başka nehir kompleksleri de vardır. Bölgede az sayıda büyük doğal göl bulunmaktadır. Hali hazırda adlandırılan Kuma-Manych eğimindeki göl sistemine ek olarak, Batı Kafkasya’da haliç rezervuarları vardır. Tuz gölleri Hazar Denizi kıyılarında bulunur. Bunlar Abşeron Yarımadası’na kadar gitmektedir. Muhtemelen Hazar’ın periyodik ihlalleriyle ilişkilidirler. Dağlarda nispeten küçük, ancak genellikle derin göller vardır. Rezervuarların bir kısmı, dağ nehirlerinin heyelanlarla barajlanmasıyla oluşturulmuştur. Kuzey Kafkasya’nın iklim koşulları çeşitlidir. Genel olarak, bölge ılıman bölgeye aittir. Kafkasya’da iklimin ayırıcı işlevleri Stavropol Yaylası tarafından gerçekleştirilir. Batıya doğru Kafkasya, Akdeniz’in ikliminden etkilenir ve bu nedenle ılıman karasal ve daha az kuru bir iklim hüküm sürer. Batı Stavropol Yaylası’nın yamaçları daha iyi nemlenir. Doğu yarı çöl bölgelerinde iklim özellikle kurudur. Dağ kabartması dikey bölgelilik ile karakterizedir. Burada bulunan alanlarda 2000 m’nin üzerinde, iklim alpin nemli bir karakter kazanır. Yükseklik ile dönüşüm yoğunlaşır. Büyük Kafkasya kuzeyden gelen soğuk rüzgârı geciktirir. Bitki örtüsünün doğası gereği, Kafkasya özel bir tür çeşitliliği ile ayırt edilir, arkaiklerin korunması ve nadir formlar bulunur. Yirminci yüzyılın toplu çiftçiliğinden önce Batı Kafkasya, tüy şekli bozkır otlarıyla kaplıdır. Hazar ovasının kuzeydoğusu ise kuru bozkırlar ve yarı bozkır alanlarla kaplıdır^[13].

Kuban ve Terek deltalarında taşkın yataklarla nemli çayırlar ve çimenli bataklıklar vardır. Haliçlerin eteklerinde, solonchak çayırları, Stavropol Yaylası’nın bazı bölgelerinde yaprak döken ormanlar (meşe, gürgen, nadiren kayın) bulunmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın etekleri bozkır, bugün çoğu sürülmüş ve suni ekinler tarafından işgal edilmiştir. Birkaç meşe ormanı korunmuştur. Orman kuşağının alt kısmındaki dağlık bölgede, orta kayın ağacında sapsız meşe hâkimdir. Bu tür ormanların en büyük masifleri Kuzeybatı Kafkasya’da bulunur. Köknar-ladin ormanları 1200–1250 m kotlarından yayılmıştır. Sağlam ormanlar yükselir Deniz seviyesinden 2000–2100 m. bölgenin orta kesiminde, Elbrus’un yüksekliği üzerinde 1500 m seviyesine kadar çayır bozkırları vardır ve – subalpin ve alpin çayırları bulunur. Geniş vadileri ve nehirlerin boğazlarını yapraklı çam ve huş ormanlarının küçük alanları işgal eder. 3000–3500 m yükseklikte, alpin çayırları kaybolur ve bu sınırın üzerinde, kayalarda ve sazlıklarda yalnızca belirli çiçek ve diken türleri büyür. Dağıstan, bitki örtüsünün özgünlüğü ve kurak bir iklime özgü türlerin dağılımı ile ayırt edilir. Kıyı ova bölgesinde pelin solonchak türleri vardır. Meşe ormanları ile diğer geniş yapraklı türler yer yer eteklerinde yetişir. Dağlık çayır bozkırları, Dağlık veya İç Dağıstan’da hâkimdir. Güney yamaçlarda, hafif çalılık ormanları ve küçük ağaç formları yaygındır. Küçük orman alanları dağ oluşumlarının kuzey yamaçlarında Tarihi ve kültürel açıdan önemli çam ve huş ağacı bulunur. Başka bir açıdan Dağıstan’daki yabani tahıl bitkisi türlerinin dağılımıdır ve bölgede tarımın erken gelişimi için bu durum için elverişli bir koşul olarak hizmet etmiştir. Kuzey-Doğu Kafkasya’nın yüksek dağlık bölgeleri de subalpin ve alpin bitki örtüsü ile kaplıdır. Yerelin özelliklerini önemli ölçüde etkileyen bir diğer önemli doğal faktör tarihçesi, çeşitli minerallerin bölgede bulunmasıdır. Kuzey Kafkasya’nın büyük zenginlikleri – petrol ve gaz oldukça geç keşfedilmiş ve geliştirilmeye başlanmıştır. 19. ve 20. yüzyılın başında, petrolün Abşeron Yarımadası’nda yanıcı bir malzeme olarak kullanılması çok erken bir tarihte eski çağlarda bilinmektedir. Biraz daha erken, ama aynı zamanda modern zamanlarda, taş özellikle Yukarı Kuban bölgesinde önemli yatakları bilinen kömür mevcuttur. Bazı demir dışı metallerin ve demirin işlenmesinin ortaya çıkması ve gelişmesi için belirleyici bir rol insanlık tarihinin aşamaları ile çeşitli ekonomik ve kültürel bağların kurulmasının yanı sıra bölgede çeşitli cevher yataklarının varlığı önemlidir. Kuzey Kafkasya yapı malzemeleri, mineral ve termal sular ve diğer mineral türleri açısından zengindir^[14].

Kafkasya’nın modern görünümünün oluşumu, uzun ve karmaşık bir jeolojik tarihin sonucudur. Yaklaşık 10 milyon yıl önce başlayan Kafkasya’nın modern rölyefinin oluşumu, bölgede insanların yaşadığı dönemde tamamlanmıştır. Erken Pliyosen’in sonunda (700-600 bin yıl önce) iklim tekrar değişmiştir. Soğumanın başladığı koşullarda, dağların tepeleri buzla kaplanmıştır. Büyük Kafkasya en az iki büyük buzullaşma yaşamıştır. Miyosen’deki üçüncü döneminin sonunda bile, volkanik aktivitenin bir sonucu olarak dağlar oluşmuştur. Bu ve sonraki zamanlarda, Elbrus ve Kazbek de dâhil olmak üzere çok sayıda başka volkan aktiftir. Ve gelecekte, periyodik olarak volkanizma salgınları meydana gelmiş, önemli bir değişiklik olarak deniz seviyesinin yükselmesi ve diğer önemli peyzaj ve iklim değişiklikleri ortaya çıkmıştır. Sonraki tüm tarih, arka planlarına karşı gerçekleşmiştir. Genel olarak, araştırmacılar, yalnızca en yüksek olanlar hariç, tüm Kuzey Kafkasya’da Keskin soğuma dönemlerinde ortak dağ bölgeleri ve orta dağlar, olumlu doğal ve eko- insan yaşamı ve kültürün gelişimi için mantıksal ön koşullar ve koşulları düşünmüştür. Bunlar aynı zamanda, insanların göçlerine yol açmıştır. Yahut diğer nüfus grupları ve arkeolojik kültürlerin ve kültürel ve tarihi alanların değişmesi ve büyümesi sonucu topluluklar oluşmuştur. Ancak doğal ve çevresel koşulların sürekli olduğu vurgulanmaktadır. Bu koşulların bölgedeki insan topluluklarının gelişimi üzerinde önemli ve yalnızca olumlu değil, aynı zamanda olumsuz ve yıkıcı bir etkisi de olduğudur. Kuzey Kafkasya’da depremler, yerkabuğunun yükselmesi ve çökmesi, heyelanlar vb. şeklinde yoğun tektonik hareketler halen devam etmektedir. Başka doğal dönüşümler de vardır. İklim değişikliği nedeniyle, dağlardaki düşük kar örtüsü ve buzullar periyodik olarak dalgalanmış, nehirler daha fazla akmaya başlamış veya tam tersine, bozkırlar küçülmüş ve tükenmiş, bozkırlar nemlenmiş veya kurumuş, ormanların sınırları ve yoğunluğu değişmiştir. Ayrıca yerel doğal süreçler, depremler de dâhil olmak üzere fırtınalar, sel vb. afetler vardır. Kuzey Kafkasya tarihinin çeşitli aşamalarındaki birçok çarpıcı kültürel olgunun gelişmedeki krizler ve kaybolması veya dönüştürülmesi, artık çoğu zaman ekolojik nitelikteki sorunlarla açıklanmaktadır. Doğal süreçlerin bölgelerindeki nüfus gruplarının geçim kaynakları üzerindeki ciddi etkisinin örnekleri daha sonraki dönemlerde de yer almıştır^[15].

ANTİK ÇAĞDAN HAZARLARA KUZEY KAFKASYA

Antik çağa gelmeden tarih öncesinde yaşanan çağlar klasik sınıflamaya göre farklı isimler ile anılmıştır. Buna göre Tarih Öncesi Çağlar beş ana başlığa ayrılmıştır. Bu çağlar sırasıyla şunlardır;  – Paleolitik Çağ (D. Ö 2.000.000 – D. Ö 10000),  – Mezolitik Çağ (D. Ö 10.000 – D. Ö 8000),  – Neolitik Çağ (D. Ö 8000 – D. Ö 5500),  – Kalkolitik Çağ (Taş –Bakır Çağı D. Ö 5500 – D. Ö 3000),  – Maden Çağları’dır( Bakır Çağı, Tunç Çağı, Demir Çağı, ) (D. Ö 3000 – D. Ö 1200).  Paleolitik Çağ (D. Ö 2.000.000 – D. Ö 10000):   En uzun süren çağ olduğu söylenmektedir. Bu çağın Buzul Çağı olarak değerlendirildiği de olmuştur. İnsanlık tarihi bu çağda çok yavaş gelişmeye başlamıştır. İlkel insanların yaşadığı bu çağda hayvanlar yakalanıp öldürülmüş ve bitkiler toplanmıştır. Çağın sonuna doğru ateş bulunduğu belirtilmiştir. Mezolitik Çağ (D. Ö 10.000 – D. Ö 8000):  Paleolitik çağa benzer özellikleri olan bu çağda çakmak taşından yapılmış aletlere rastlanmıştır. İnsanların yaşam mağaralarda devam etmiştir. Neolitik Çağ (D. Ö 8000 – D. Ö 5500):  Bu dönemde insanlar üretici yaşama geçmeye başlamıştır. Yerleşik yaşama geçilerek köyler kurulmaya başlanmıştır. Ayrıca hayvan türleri evcilleştirilmiştir.  ​​​​​​Fakat son yıllardaki bulgular bu sıralama da değişiklik yapılması gerektiğini de göstermektedir. Göbeklitepe ve çevresindeki diğer tepelerde veriler yeni teorilere neden olmaktadır. İnanç sistemi bu çağda gelişmiştir.  Kalkolitik Çağ (Taş – Bakır Çağı D. Ö 5500 – D. Ö 3000):   Bu çağın en önemli özelliği hem tarih öncesi devirleri hem de yazılı tarih dönemlerini içermesidir. Maden Çağları (D. Ö 3000 – D.Ö 1200) Bakır Çağı, Tunç Çağı, Demir Çağı’dır. Fakat her geçen gün yeni bulgular ve ilmî araştırmalarla Paleolitik Çağ’dan başlayan bu sınıflamanın değişeceği unutulmamalıdır. Şimdilik bu değişikliklerden bahsedilmeden Rusça kaynaklarda bu tasnifi kullandığından bu makalenin metni içinde bu çerceveye bağlı kalınacaktır. Tarih öncesi “Turan Coğrafyasında Kuzey Kafkasya” metninin ana konusu olmadığı için buna fazla değinilmiyecektir.

D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе)’nın, Kuzey Kafkasya Tarihi “История Северного Кавказа”, başlıklı çalışmasında Kafkasya’da ilk zamanlarda bakırdan eşyalar yapıldığını vurgulamaktadır. Daha sonra ise tunç ve demir eşyalar geliştirilmiştir. Kuzey Kafkasya’daki Tunç Çağı, yalnızca söz konusu bölge ile değil, aynı zamanda Küçük Asya, Transkafkasya ve Avrasya bozkırlarının komşu topluluklarıyla ayrılmaz bir şekilde bağlantılı olan birçok arkeolojik kültürün maddi ve manevi dünyasına yansımıştır. Art arda değişimi esas olarak sosyo-ekonomik ilişkilerin sistemik dönüşümü tarafından belirlenen üç kronolojik döneme ayrılmıştır. Erken Tunç Çağı geleneksel olarak D.Ö. 3. binyıla, Orta Tunç Çağı’nı – D.Ö.  2. binyıla, Geç Tunç Çağı – D.Ö. 2.-1. binyılın başına kadar ifade eder. Tanımlanan ilk dönem çerçevesinde, 1897’de bulunan Maykop yakınlarındaki ünlü Veselovsky höyüğü, toplam yüksekliği yaklaşık 11 metredir. Seçilen kültürel topluluğa ait diğer arkeolojik anıtlar, Meshoko, Yaseneva Polyana, Skala’nın büyük yerleşimleridir. Uzun yıllar süren araştırmalar sonucunda elde edilen kapsamlı materyal, Maykop kültürünün kabile birliklerinin ekonomik faaliyetlerini, sosyal ilişkilerini ve manevi yaşamını doğru bir şekilde temsil etmeyi mümkün kılmıştır. Söz konusu kabilelerin başlıca ekonomik uğraşları, iyi gelişmiş metal işleme ve çömlek üretimi ile desteklenen sığır yetiştiriciliği ve ilkel çapa çiftçiliğidir. Maykop kültürünün çok sayıda taşıyıcısı, esas olarak sığır, koyun, domuz ve at yetiştirmiştir. Yerel ustalar, büyük bronz kazanlar, kulak yanlısı baltalar (bu tür baltalar bir delikten bir şaft üzerine giyilirdi), düz keski biçimli aletler, yivli keskiler, çeşitli bıçaklar ve hançerler yaptılar^[16]. Aletlerin, av ve askeri silahlarım (ok uçları, deliciler, orak uçları) taş ve kemik hammaddelerinden yapılmaya, en iyi Neolitik örnekler düzeyinde işlenmeye devam etmiştir. Maykop kültürünün iyi pişmiş seramikleri arasında ince duvarlı çömlekler, testiler ve çömlekçi çarkında yapılmış ve çeşitli süslemelere sahip kâseler bulunur. Arkeolojik araştırmanın bir parçası olarak, yeni bir malzeme üretim dalı olan dokumanın tutarlı gelişimini gösteren parça parça keten kumaşlar ve kil kıvrımlar mevcuttur.

Maykop kültürünün kabile birlikleri, bozkır ve dağ bölgelerinin komşu topluluklarının yanı sıra Transkafkasya ve Küçük Asya ile aktif bağlarını sürdürmüştür. Mezar bulguları, sadece yerel ustalar tarafından değil, aynı zamanda aktif bir ticaret alışverişi kapsamında değerlendirilen bölgeye getirilen çeşitli boncuklar, küpeler, altın, gümüş, akik ve turkuazdan yapılmış kapları içermektedir. Cenaze törenlerinin de Batı Asya ve Avrasya bozkırlarında kullanılan benzer törenlerle çok sayıda paralelliği vardır. Modern araştırmacılar, yüksek düzeyde bir ekonomik gelişme ve aktif ticaret değişiminin, proto-devlet kurumlarının (örneğin, kabile liderleri) uzun oluşumu için bir tür temele dönüşen tutarlı mülkiyet ve sosyal farklılaşma oluşumunu belirlediğine inanmaktadır. Toplumsal tabakalaşma, mezar yapılarının farklı ölçekleri ve bulguların içeriğinin yanı sıra, bazı Maykop yerleşimlerinin devasa taş çitlerinin bir tür koruma görevi gördüğü artan sayıda kabileler arası çatışmalar tarafından açıkça gösterilmektedir^[17]. D.V. Canopy (Д.В. навес)& A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе) Kuzey Kafkasya Tarihi’nde “История Северного Кавказа” ve birçok kaynakta ifade edilen sosyal tabakalaşma hususu Rus yahut yerli yazarların ideolojik bakışlarının arkeolojik bulguları yorumlamalarına sebep olmaktadır. XXI. Yyda bile Kuzey Kafkasya gündeminde canlı tutulmaya çalışılan sosyal tabakalaşma iddiası binlerce yıl önceki bazı sosyal hadiselerin, savaş sonuçlarının hiç değişmeden bugüne taşınma gerekçeleri olmaktadır. Böyle bir uslup bilimsel bir metodla çelişkiler arz etmektedir. Savaşlarda hayatlarını kaybetmiş savaşçıların defin işlemlerinde öldürdükleri düşman askerleri ile birlikte gömülmelerinin gömülme geleneği yanlış sınıflı toplum yorumlarına sebep olmuştur. Antik Çağ Türklerini eski Yunan, Roma, Asur vb. halklarla kıyaslıyarak değerlendirmek yanlıştır. Atlı Bozkır Göçebe Türk Halkları ve yerleşik Türkler Asya coğrafyasında öldürdükleri düşmanlar için balballar diktiği hatırlanırsa düşmanlarla gömülme savaşlardaki güç kült sembolü olarak görülmelidir. Bu gelenek Kafkasya dâhil Tüm Turan coğrafyasında bulunmaktadır.

Diğer taraftan astral kültler, söz konusu dönemin yerel sakinlerinin manevi dünyasına hâkimdir (özellikle gök cisimlerine özel saygı doğa, Güneş ve Ay), antropomorfik yaratıkların (doğurganlık tanrıları) ve totem hayvanlarının geleneksel hürmetiyle tamamlanmıştır. Erken Tunç Çağı’nda Kuzey-Doğu Kafkasya’da, önde gelen pozisyonlar, genetik olarak Transkafkasya kökenlerine dayanan Kür-Aras kültürünün kabile toplulukları tarafından işgal edilmiştir. O dönemde, bu kültür Dağıstan’da, Çeçenya, İnguşetya ve Kuzey Osetya’nın eteklerinde ve yaylalarında yayılmıştır. Kür-Aras kültürü ile ilgili en ünlü yerleşim yerleri, doğal tepeler, nehir burunları ve sarp dağ yamaçları üzerinde yer alan Serzhenyurt, Mekegi ve Galgalatlı’dır. Yerel konutlar sadece temel taş bloklardan değil, kil karışımı ile kaplanmış ahşap yapılardan inşa edilmiştir. Kür-Aras kültürünün kabile birliklerinin ekonomik faaliyeti, tahıl ürünlerine yönelik oldukça yoğun tarımın entegre gelişimine dayanmıştır. Tarlalar hem geleneksel çapalarla hem de ilkel pulluklarla işlenmiştir. Ekilen alanların sistematik kıtlığı, sonraki tarihsel dönemlerin bölgesel ekonomisinde önemli bir rol oynayan teraslı çiftçiliğin tutarlı bir şekilde gelişmesine yol açmıştır. Hasat aletleri sadece çakmaktaşı uçlu tahta oraklar değil, aynı zamanda benzer metal aletlerdir. Kür-Aras kültürünün dikkate alınan yerleşimlerinde ilk kez büyük arpa-buğday tane çukurları ortaya çıkıyor, bu da harman tahtası kullanılarak kesilmiş başakların yüksek verim ve yüksek kalitede işlenmesini göstermiştir. Yerel sığır yetiştiriciliği sadece ahır şeklinde değil, aynı zamanda dağ meralarının mevsimsel olarak kullanılmasıyla ilişkili bir yaylacılık modeli çerçevesinde de gelişmiştir. Sığırlar sadece et ve süt üretimi için değil, aynı zamanda basit arabalar için çekiş gücü olarak da kullanılmıştır^[18].

Kür-Aras kültürünün dikkate alınan yerleşimlerinde, yerel hammaddeler kullanılarak bronz ve çanak çömlek üretimi aktif olarak gelişmiştir. Modern araştırmacılar, yerel ustalar tarafından yapılan baltaların, çeşitli hançerlerin ve mızrak uçlarının farkındadır. Seramik ürünler elle kalıplanarak yapılmış ve daha sonra özel fırınlarda pişirilmiştir. Yerel seramiklerin ana grubu, ince işçilik ve çeşitli süslemelerle öne çıkan çeşitli sofra ve mutfak gereçlerinden oluşmaktadır. Bu bölgedeki sosyal süreçler, Maykop kültürünün Boy birliklerinin karakteristiği olan benzer sosyal olgularla neredeyse aynıdır. Mülk farklılaşması, güç fonksiyonlarını yoğunlaştırarak bireysel ailelerin kademeli olarak ayrılmasını belirler.

D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе)’nin belirttiği farklılaşma Türklerde aile ocağının miras olarak çocuklar arasında paylaştırılmanın doğal bir sonucudur^[19].Dinî fikirlerde öncü rol, doğurganlık, ocak, ateş ve güneş kavramları ile ilişkili geleneksel tarım kültleri tarafından oynanmıştır. Kuzey Kafkasya’daki Orta Tunç Çağı’nın büyük ölçekli dönemi, geleneksel olarak birkaç büyük arkeolojik kültürle ilişkilendirilir: Kuzey Kafkas Dolmen, Yeraltı mezarlığı, Koban, Kayakent-Khorochoev kültürleridir. Ekonomik faaliyetin ana dalları, teknik biçimleri bölgesel doğal ve iklim koşulları tarafından belirlenen geleneksel tarım ve sığır yetiştiriciliği olarak kalmıştır. Bronz metalurjisi, balta, bıçak, hançer, keser ve toka çeşitlerinin öne çıktığı çeşitli ürünlerle toplumsal ihtiyaçları karşılamıştır. Söz konusu dönemde, gerçek varlığı özel arkeolojik buluntularla (döküm kalıpları, özel potalar, taş harçlar) doğrulanan özel metal işleme atölyeleri ortaya çıkmıştır^[20].

Çanak çömleklerde, çeşitli süslemelere sahip çeşitli tiplerde (çömlekler, tabaklar, kaseler) iyi şekillendirilmiş kaplar göze çarpmaktadır. Bununla birlikte, Kayakent-Khorochoev kültürü çerçevesinde, özellikle cilalı kadehlerin ve ince duvarlı kaselerin günlük yaşamdan kademeli olarak kaybolmasıyla ilişkili olarak, seramik ürünlerin belirli bir basitleştirilmesine dikkat çekilebilir. Modern araştırmacılar, incelenen dönem boyunca, önceki ekonomik gelişme oranlarında belirli bir düşüş ve buna eşlik eden mülk farklılaşması ile ilişkili olarak sosyal ilişkilerin belirli bir korunmasının da olduğuna inanmaktadır. Dini fikirler önemli değişikliklere uğramaz ve yerel sanat, aksine karmaşık görüntülerin (binicili atlar, evcil sahneler, hayvan sembolleri) ve taş stellerin tutarlı görünümü ile ilişkili yeni sanatsal biçimler geliştirir. Zihinsel klişeleri yansıtan özel bir maddi kültür türü, ünlü megalitik yapı geleneğini (harçla değil bir birine geçmeli megalitik taştan yapılmış yapılar) gösteren Kuzey Kafkas dolmenleridir(Fotoğraf. 1) (Harita. 1)( Fotoğraf. 2)^[21].

Fotoğraf. 1. Azanta Köyünde  – Kafkasya’daki en yüksek dolmen, yükseklik – 3,4 metre^[22]

Harita. 1. Batı Kafkasya’da Dolmen Yayılım Haritası^[23]

Fotoğraf. 2. Orta Tunç Çağı dolmen kültürü ile ilgili Kuzey Kafkasya Dolmenleri MÖ 2. binyılın 3. – ikinci yarısının ilk yarısının megalitik mezarları.^[24].

Dolmenler eski uygarlıkların çağdaşlarıdır^[25]. Anadolu ve Avrupa dâhil yeryüzünün birçok coğrafyada görülmektedir. Mezar eşyası setlerinin belirli bir standardizasyonu ve göreceli benzerlik ile birlikte Kuzey Kafkasya kültürel ve tarihi topluluğunun yerel oluşumlarının temsilcilerinin mezar höyüklerindeki mezar yapıları, Kabardey-Pyatigorsk tipi taş baltalar gibi statü öğeleri ve bir dizi başka öğe de yaygındır. Orta ve Geç Tunç Çağı döneminde, bozkır nüfusunun dağlarla ilgili büyük sosyal “ilerlemesi” ve dağlardaki etno-sosyal çevrenin göreceli korunumunu açıklamaktadır. Bunun nedeni, hareketli bozkırların daha fazla temas halinde olması, Avrasya’nın gelişmiş uygarlıklarına erişimi olması, daha erken ve daha hızlı militarize olması ve askeri-politik alana çekilmesidir. Ancak dağlarda bile periyodik olarak özel sosyo-kültürel olgular ortaya çıkmıştır. Geç Tunç Çağı’nda Kafkasya’nın en parlak kültürlerinden biri olan Koban’ın yaratıcıları önemli bir sosyal potansiyele sahiptir. Orta Kafkasya dağlarında iklimsel, ekonomik ve ekonomik değişimler ile demografik değişimlerin etkisiyle D. Ö II binyılın yarısı Kültürün bileşenleri ve taşıyıcıları, merkezin mekânlarına yayılmıştır. Kuzey Kafkasya kültürünün bir parçası, doğuya Güneydoğu Çeçenya ve Dağıstan sınırlarına taşınmıştır. Bu bağlamda, yakın zamanda keşfedilen bir grup erken dönem olgularına dikkat çekilmektedir. Bunlar orta dağ bölgesinde organize bir yerleşim düzenine sahip Bansky taş yerleşimleridir. Sosyo-ruhsal anlamda örgütlenmiş toplulukların yeniden yerleşimi ve önce dağlarda yerleşim alanlarını geliştirmeleri, ardından iklimsel olarak daha uygun dağlar arası ve yamaç vadilerini tercihleri söz konusudur. Ancak kaynaklar, Koban kültürünün oluşum ve erken gelişim döneminde, ağırlıklı olarak cinsiyet ve yaş ve sosyo-fonksiyonel (kaster ustaları, hizmetçiler)dir. Kabile topluluklarının toplumsal farklılaşma belirtilerinden ziyade, kült vb. farklılıklardır. Daha önce de belirtildiği gibi, Geç Tunç Çağı’ndan “Kimmer” gelişim aşamasına geçiş sırasında, başlangıçta binyıl gibi zamanda hayvan yetitiricilerin göçebe ve yarı göçebe kabileleri, sosyal ortamda pastoral kabilelerin ortamından ortaya çıkışıdır. Askeri işlerin önemli bir yer işgal ettiği alan politiktir. Yakın ve daha uzak gelişmiş ülkelerle çeşitli üretim dallarının ve dış temasların büyümesi bölgeler, atlıların sosyal tabakasının tahsisine ve sadece göçebe değil, aynı zamanda yerleşik kabilelerin süvari müfrezelerinin ortaya çıkmasına, toplumun sosyal tabakalaşmasının hızlanmasına, mülkiyete ve sosyal farklılaşmaya (elit mezarlar, atlı savaşçıların mezarları) katkıda bulunmuştur. Atlı savaşçıların ve araba sürücülerinin ayrılması, askeri temas faaliyetinin yoğunlaşmasında hem bir sonuç hem de bir faktördür. Aynı zamanda, bir binicilik kalıntılarının gömülmesinin varlığı veya atlar, daha sık – at koşum takımı, Kuzey’in otokton kabilelerinin kanıtı değildir. Süvari, Kafkas bölgesinin bir kolu olarak değil, daha çok sosyal bir gösterge işlevi görür. Belirli bireylerin bağımlı ve bağımlı konumlarının yeni işaretleri ve gruplar. E. I. Krupnov köleliğin ve yerliliğin özelliklerinden bahsetmiştir^[26]. E. I. Krupnov, arkeolojik materyaller ve arkaik etnografik veri katmanları temelinde, Geç Tunç ve Erken Demir Çağlarında bölge nüfusu arasındaki kölelik ve ataerkil köleliğin özelliklerini tartışmıştır. Çağların başında ve D. Ö 1. binyılın 1. yarısında siyasi oluşumların sınırları içinde daha aktif toplumsal süreçler ve değişimler meydana gelmiştir. Bunlar Güneydoğudaki (Kafkas Albanyası) ve kuzeybatıdaki (Bosporan Krallığı) kıyı bölgelerinde bölgeleridir. Bu dönemde mübadele ve ticaret ilişkileri, Kuzeybatı, Orta ve Kuzeydoğu Kafkasya’nın denizlerden daha uzak bölgelerinin ve yerel toplumların sosyal evriminde ana faktörlerden biri haline gelmiştir. Bu bağlamda, L. I. Lavrov, eski zamanlarda zaten Kuzey Kafkasya’daki bazı halkların bir “sınıf öncesi” değil, “erken sınıf toplumu” olduğunu öne sürmüştür. Karadeniz bölgesinde köle sahibi bir “Sind Krallığı”nın varlığını kabul eden araştırmacılar, bu gelişmenin köle sahibi olma aşaması başta Çerkesler olmak üzere bölgedeki bazı halklara geçişinden yana söz ettilerse de bu görüş tartışmalıdır. Son çalışmalardan birinde Sindica tarihine göre Sindh devletinin varlığı bile sorgulanmaktadır, çünkü Sind devleti hakkında güvenilir bilgi veren çok az kaynak vardır^[27].

Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi’nin yayınladığı, Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A. Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya^[28] “Северный Кавказ в истории России” isimli esere göre ise: Kuzey Kafkasya Tunç Çağı, Dolmen, Koban, Kuban, ve Kuzey Kafkas kültürleri ile temsil edilmektedir. Kayakent-Khorochoevskaya kültürünün taşıyıcıları da Doğu Kafkasya topraklarında yaşıyordu. Tunç Çağı’nda bile Kuzey Kafkasya Halklarının belirli bir kültürel birliğinin şekillenmeye başladığı belirtilmelidir. Bu kültürleri yaratan boyların çoğu, maddi ve manevi kültürün genel biçimlerini belirleyen bölgenin bugünkü çeşitli halklarının atalarıdır. Kuzey Kafkasya’nın Demir Çağı’ndaki nüfusu, eski uygarlıkların etkisiyle kuzey komşularından daha hızlı gelişmiştir. Bu konu ele alınırken, D.Ö. 7. yüzyılda burada ortaya çıkan halkların yerel boylar üzerinde ne gibi etkileri olduğu da gösterilmelidir. Bu dönemde Kafkasya’nın nüfusu hakkında sadece arkeolojik kaynaklardan değil, aynı zamanda antik tarihçilerin – Herodot, Strabon ve diğerlerinin raporlarından da bilgi alınmasını belirtmek gerekir^[29]. Çünkü İskit ve Sarmat boyları Kafkasya tarihinde özel bir rol oynamıştır. Bu göçebe kabileler, Kuzey Kafkasya’nın yerleşik halklarının kültürünü önemli ölçüde etkilemiştir. Kuban, Stavropol topraklarında bulunan İskit kültürünün anıtları, dünya kültürel önemi olan anıtlar arasındadır. Aynı zamanda bu topraklarda medeniyet merkezleri ortaya çıkmış böylece Kafkasya’da yaşayan halklar arasında devlet olmanın ilk ortaya çıkışı gerçekleşmiştir. Eski halkların kültürüne ve sosyal organizasyonuna, proto-Kafkas topluluğunun etnogenezinin sorunlarına özellikle dikkat edilmelidir. Konunun önemi, her mikro-milliyetçi çevrenin kendi münhasırlıklarına ilişkin fikirleri Kafkas halklarının bilincine sokmaya çalışması gerçeğinde yatmaktadır. Durumun istikrarı için “prestijli” atalar aramaktadırlar bu nedenle Kuzey Kafkasya, bölgesinin gerçek antik tarihini bilmek önemlidir^[30].

Yu.A. Prokopenko(Ю.А. Прокопенко)& V.V. Vasilenko(В.В. Василенко)’nun Kuzey Kafkasya Halklarının Kültür Tarihinden “Из Истории Культуры Народов Северного Кавказа” isimli çalışmasında antik tarih için şu an bilinen Kuzey Kafkasya tarihinin Kimmerlerden itibaren gün yüzüne çıkarılması gerekmekte olduğu ifade edilmektedir. Çünkü Kimmerlerin Karadeniz Kuzeyi ve Kuzey Kafkasyanın bugünkü arkeolojik araştırmalarında ortaya çıkan eserleri antik çağa ışık tutmaktadır. Haç biçimli saplı kamalar gibi silahların kökeni konusunda bir fikir birliği olmasa da Terenozhkin’e göre Kimmerler ve sonraki atlı bozkır halklarında kullanılmaya devam etmiştir. Arkeologların çoğu, özellikle Stavropol şehri civarında bulunanlara benzer şekilde, kamaların erken formlarıyla ilgili olarak bu bakış açısını desteklemektedir. Özellikle, bir dizi araştırmacı (S.L. Dudarev, S.F. Makhortykh, V.V. Erlikh ve diğerleri), erken iki metal karışımlı kama grubunun tasarımının bozkır örneklerinden etkilendiğine inanmaktadır(Şekil. 1)^[31].

Şekil. 1. 2000 – 2007 yılları arasında, Stavropol şehrine bitişik bir yerde, batı ve güney çevresinde üç kronolojik döneme ait ilginç silah ve at koşum takımları tesadüfen keşfedildi: D. Ö. IX – VIII yüzyıllar, D. Ö. VI yüzyıl, D. Ö. IV – başlangıç, D. Ö. 2. yüzyıl.

Nehrin sol kıyısında bulunan bir toprak mezarlığının ganimet yığınında iyi korunmuş bir bimetal (çift metal: iki ayrı madenden oluşmuştur ama alaşım olmayıp, metallerin veya iki farklı metal alaşımının kimyasal değil de fiziksel olarak biraraya getirildiği haldir) hançer İskit öncesi döneme aittir. Buchinka (bölgesel psikoloji ve nöroloji hastanenin 1 km batısında – şehrin batı banliyöleri) bölgesinde bulunan hançer, mantar şeklinde bir kulplu ve düz bir artı işaretli bronz katı döküm (çapraz şekilli) bir tutamağa sahiptir; V.I. sınıflandırmasına göre B alt grubu, bölüm I, tip II’ye aittir. Ürün boyutları: toplam uzunluk – 28,8 cm; sap uzunluğu – 10.4 cm; bıçak uzunluğu – 14,4 cm (kaybedilen nokta); artı uzunluğu – 10,5 cm; artı genişliği – 1,1 – 0,9 cm; artı profil genişliği – 0,4 cm; tutamak genişliği (artı işaretlerinde) – 1,4 cm; tutamak genişliği (üstte) – 1,6 cm; sapın profil genişliği – 0,5 – 0,7 cm; üst genişlik – 2,4 cm; tepenin profil genişliği (yüksekliği) – 0,8 cm; artı işaretlerinde bıçak genişliği – 2,8 cm; bıçağın ortasında – 2,4 cm keskin tarafı tarafındaki artı işareti hafif bir içbükeyliğe sahiptir. Artı işaretlerinin kanatlarının genişletilmiş kenarlarına daha yakın yuvarlak delikler vardır. Çift kenarlı demir bıçak ortalama güvenliktedir. Ortada uzunlamasına bir kabartma, basık bir kaburga izlenir. Bu tür kılıçlar ve hançerler, Koban kültürünün batı versiyonunun anıtlarında bilinmektedir. Özellikle, benzer bir kılıç Kislovodsk’taki Mobilya fabrikasının mezarlığındaki 6 numaralı mezarda kaydedilmiştir. Ayrıca, doğu varyantının topraklarında (Serzhen-Yurtovsky ve Zandaksky 2 mezar alanları) benzer hançerler bulunmuştur. Aynı türden hançerler, proto-Meot kültürünün anıtlarında (Nikolaevsky mezarı, Chernyshov çiftliği yakınında mezar) sunulmaktadır^[32]

Stavropol’ün batı çevresindeki bu keşif, Koban kültürünün batı varyantının en kuzeyindeki İskit öncesi yerleşimlerin yelpazesini genişletmiştir. Bunlar arasında Grushevskoe yerleşimi (alt katman), Strizhament kenti yakınlarındaki bir yerleşim, muhtemelen Türk^[33] yerleşimi (alt katman), Grusheva vadisindeki 1 numaralı mezarlık, 2 numaralı Türk yerleşimi yer almaktadır.  Yukarıda belirtilen hançer, Stavropol civarında İskit öncesi dönemin ve ortalarına kadar uzanan en eski silah buluntularıdır. D.Ö. 8. yüzyıl Örneğin, Türk yerleşiminin 2 numaralı mezarlığının 11 numaralı ünlü askeri mezarında, bronz ve kemik iki bıçaklı ok uçları, bronz bir düz uç, demir mızrak ucu, demir balta ve bir dizi bronz bit kavisli bir bıçağı olan üç halkalı bronz yanak parçaları, Novocherkassk tipi kompleksler kronolojik olarak daha sonraki askeri setler olarak tanımlanmıştır (DÖ VIII – VII yüzyılın başlarında) Bimetalik hançere ek olarak, M.Ö. VI-IV yy. – başlangıç. 2. yüzyıla kadar uzanan bir dizi öğe bulunmaktadır. Bunların arasında, nehir bölgesinde bulunan artı işareti olmayan bir kılıç parçası (Şekil 2, 2) belirtilmektedir. Çıngıraklı yılanlar, muhtemelen, aynı adı taşıyan kript mezarlığının topraklarında vardır. Ürün boyutları: korunmuş uzunluk – 32 cm; tahmini uzunluk – 50 – 60 cm; tutamak uzunluğu – 10,5 cm; bıçak genişliği – 4,2 cm Bıçaktan tutamağa geçiş geniş bir açıdadır. Kol, kenara doğru hafifçe incelir. Kulp eksiktir (kayıptır). Büyük ihtimalle bu kılıç, M.Ö. 4. – 3. yüzyıllara dayanan Sindo-Meotian tipinin kılıçlarına atfedilmelidir. Eşzamanlı mahzen mezarlarının (Koba-Başi kriptası; Türk yerleşimine ait 2 No’lu mezar, sk. 3) malzemelerinde de benzer kılıçlar kaydedilmiştir. Kuban bölgesinde – Necherziy köyü yakınlarındaki 30 No’lu höyükte, kulpsuz benzer bir kılıcın bulunduğuna dikkat edilmelidir (yakınında çubuk şeklinde kulplu Sindo-Meot görünümünde iki kılıç parçası vardır) (Şekil. 2)^[34].

Şekil. 2. Kırık Kılıç Parçaları

Bulunan eşyaların geri kalanı at koşum takımı parçalarıdır. Kulübenin bitişiğindeki bölgede bronz bir koçbaşının bulunması özellikle dikkat çekicidir. Dubok (Stavropol – Grushevoy – karayolunun sağında – Stavropol’un güneybatı eteklerinde). Boyutları: uzunluk – 2,7 cm; çap 0.6 cm. Bir koç başının görüntüsü, karakteristik bir ikonografik özellik içerir – başın tepesindeki birbirine yakın iki noktadan çıkan, daha sonra başın yüzeyinde yanlara doğru ayrılan, gözleri aşağıdan çerçeveleyen ve önden geçen U-şekilli boynuzlar ön kısmın üzerinde dikey olarak çıkıntı yapan gözler bulunur (yükseklik – 0,5 cm). Hayvanın gagası namlu şeklinde uzun ve hafif eğimlidir. Yuvarlak burun delikleri kabartmalıdır. Ağız konturu bir kabartma rulo ile sınırlanmıştır (Şekil. 3). Belirtilen işaretlere bakılırsa, bu görüntü koç ve koç kuşu görüntüleri arasında bir ara formdur. Bu tür şekiller D.Ö. 7. – 6. yüzyılların İskit arkaik dönemi için tipiktir. Ancak, 7. komplekslerinde hem koçbaşı hem de koç kuşu ile birlikte sadece kemikten yanak parçaları sunulmuştur^[35].

Şekil. 3.  İskit Hayvan Figürleri

Bir koçbaşı şeklinde sonları olan benzer bronz üç halkalı yanak parçaları D.Ö 6. yy anıtlarında kayıtlıdır. D.Ö (Faskau höyüğü-Galiat-; mezar Nartan, höyük 13; Goverdovsky çiftliği yakınında höyük 1 – A.A. Nekhaev tarafından yapılan kazılar) D.Ö. IV – 2. yüzyıl bir bey’e ait çok sayıda at koşum takımı buluntuları vardır. Yuzhny otogarının güneydoğusunda, eski Stavropol-Tatarka karayolunun doğusunda, bir ormanda (muhtemelen kazılar sonucu terk edilmiş) bronz bir levha alınlık bulunmuştur. Sınıflandırmaya göre II. alt bölüme (haddeleme veya dövme yoluyla elde edilen bir bronz levhadan oyulmuş kaş plakaları), tip I’e aittir. Bu plakanın karmaşık bir konfigürasyonu vardır – bir daireye bağlı bir yamuk nesnenin üst kısmı daire şeklinde tasarlanmış, alt kısmı bir yelpaze gibi genişlemektedir. Kenarlar içbükeydir. Trapez levhanın alt kenarı yuvarlatılmıştır. Plakanın arka tarafında bir kemer klipsi vardır (kayıp – iki delik korunmuştur). Üst kenarda perçinli bir halka vardır (üst kısım eksiktir). Plakanın uzunluğu 33,1 cm, sacın kalınlığı 0,3 – 0,5 mm’dir. Kaş bandı, beş yapraklı bir rozet şeklinde kesiklerle şekillendirilmiş bir üst yuvarlak parçaya sahiptir. Yamuk kısmın yuvarlak kısma geçiş noktalarındaki çıkıntıların yanı sıra, alında yuvarlak bezeme ve ortasında konik bir çıkıntı ile süslenmiş, beş yapraklı yuvarlak kısım da altı kabartma daire ile süslenmiştir. Dairesel bir desenle süslenmişlerdir; içte, dairelerin ortasında, umbon şeklindeki çıkıntılar takip edilerek damgalanmıştır. Dairelerin kabartması, ön taraftaki dairelerin sınırlarını derinleştirerek ve dairelerin yüzeyini içeriden takip ederek sağlanmıştır. Belirtilen Stavropol kaş bandına en yakın benzetme Kuban bölgesinde bulunan Novolabinsk yerleşiminin toprak mezarlığındaki 50 mezar höyüğünde bir örnektir. Görünüşe göre, Kuban bölgesinin toprakları ile aynı anda, Orta Kafkasya’da da bu tür kafa bandı çeşitleri ortaya çıkmıştır. Özellikle bu tip levhalar, Kon’un kurgan kompleksleri ve kript mezarlıklarının envanterinin karakteristiğidir. D.Ö. IV – başlangıç. 2. yüzyıl  arasıdır^[36].

Başka bir minyatür demir at bandı (nanosnik?) Nehrin yukarı kesimlerindeki mezar mezarlığından çok uzakta olmayan bir yerde tesadüfen keşfedilmiştir. Buchinka (Stavropol şehrinin batı çevresi)’da bu ögeler sınıflandırmaya göre II. alt bölüme (alınlar (nasnoniks), uzun üçgen kalkanlara sahip, yuvarlak bir halkaya dönüşen ve kanca şeklinde bir kulp ile biten), tip I’e aittir. Boyutlar: toplam uzunluk – 6,2 cm; döngüde kalkan genişliği – 0,6 cm; kenardaki kalkanın genişliği 1,4 cm’dir. Bu saç bandının (nanosnik?) ilmek şeklinde bir kulbu vardır. Bu tür burunlar D.Ö. 4. – 2. yüzyıllarda kullanılmıştır.  Bir öğe bozkır Stavropol’den (Kavminvod bölgesinin kuzeyindeki bir bölge) gelmiştir. Nanosnik boyut olarak farklılık gösterir (uzunluk 11.8 cm). Kıvrık ilmek benzeri kısım, yuvarlak bir ilmek üzerine oturan uzun gagalı bir kuş kafası şeklindedir. Lamel kısım, uzun bir üçgen şeklinde yapılıdır^[37]. Yukarıda belirtilenlere neredeyse tam bir benzetme, Volchiy Ruchey No. 2 (Stavropol şehrinin güney eteklerinde) mezarlığının 2 No’lu kriptinin yırtıcı çöplüklerinden kaynaklanan nasosnik’tir. Birkaç yıl önce, nehirdeki kripta mezarlığı alanında bulunmuştur. Buchinka’da, ayrıca, bir avcının (kurt?) kafasının bir kontur görüntüsü şeklinde düzleştirilmiş kavisli bir kısmı olan, benzersiz bir demir çubuk şeklinde mezmur (merkezde sekizlik bir kalınlaşma ve iki delik ile) ve kıvrık bir alt çene bulunmuştur. Konu, sınıflandırmama göre bölüm II, bölüm II, alt bölüm I, tip II’ye aittir (R.M. Munchaev’e göre kranklanmış, V.B. Vinogradov’a göre L şeklinde, V.I. Kozenkova’ya göre VII tipi). Bükülmüş kısım süslemelidir. Yuvarlak bir göz gösterilir. Üst ve alt çeneler iki kuşbaşı ile süslenmiştir. Yırtıcıların çenelerinin tasarımı ve toynaklıların başının kuş (griffin^[38]) kafaları şeklindeki alt kısmı aslan, D.Ö 4. yy’ın hayvan stilinin bir tekniğidir. Bu stil Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz bölgesi (G. Kislovodsk çevresi; mezar Nartan-2, höyük 1; Kuzhorskaya istasyonu; Solokha). Yanak parçalarının basitleştirilmiş şemasına bakılırsa, büyük ihtimalle D. Ö 3. yüzyıla kadar uzanmaktadır.

Gremuchka mezarlığı alanında (Stavropol şehrinin güney eteklerinde), haç şeklinde yanaklara sahip bir dizi halkalı demir parça bulunmuştur. Bu tür yanaklar bölüm I’e (haç biçimli yanak parçaları), tip I’e (demir haç biçimli yanak parçaları), sınıflandırmama göre seçenek 1’e – balta şeklinde çıkıntılara sahip küçük bir haç biçimindeki katı yanak parçalarına aittir. Üst yüzeylerinde sivri uçlar (tip II, I. I. Marchenko’ya göre seçenek 1a). Büyük oranda, haç şeklinde yanaklara sahip uçlar, ağırlaştırıcı haç biçimli ataşmanlara sahip bitlerden gelir. Erken dönem haç biçimli yanak parçaları (ışınların yüzeyinde sivri uçlu) Ulyap’ta bulunan bir parçayı içerir. Kazıların araştırmacıları bu kompleksi D.Ö 4. yy’a tarihlendirmiştir. D.Ö. 4. yy. mezarlarında Ulyap’ın seramik kapları ile benzerlik bulunmamasına dayanmaktadır. Ve aynı zamanda, D.Ö. III. Yüzyılın komplekslerinden bir dizi formun onlara yakınlığı vardır. Marchenko, D.Ö. II. anıtı 3. yüzyıla bağlamıştır. Yazarın haklı olarak belirttiği gibi, çapraz parçalar üzerindeki sivri uçların varlığına göre, Ulyap’tan gelen uçlar, ağırlaştırıcı haç biçimli ataşmanlara sahip uçlar ile haç biçimli yanak parçalarına sahip uçlar arasında bir orta konum işgal eder. Ona göre, çaprazlarda sivri uçlu yanaklıkların varlığının süresi D. Ö 3. yüzyılın ilk üççeyreği ile sınırlı olmalıdır. Ancak Tenginsky toprak gömme zemininin (mezar 140) malzemelerine bakılırsa, haçların kollarında sivri uçlu haç biçimli yanaklar D.Ö 2. yüzyılın başlarına kadar kullanılmaktadır. Görünüşe göre bu dönemde – D.Ö. III – erken. D.Ö 2. yüzyıl bir metamorfoz vardır – tehdit edici eklerin haç biçimli yanaklara dönüşümüdür. Bu sonuç yani kavisli kenarlı korkutucu haç biçimli ekler ve düz haçlı yanak parçaları D.Ö 3. yy’ın dizgin takımlarında kullanım eşzamanlılığını açıklamayı mümkün kılmaktadır. Kuban bölgesinin toprakları ile eş zamanlı olarak, Orta Kafkasya’da’da haç şeklinde yanak parçaları yayılmıştır. Gremuchka mezarlığına ek olarak, ikinci bir örnek Deve Dağı’nın doğu zirvesinin güneydoğu eteğinde bir mahzende bulunmuştur. İkinci durumda, uçlara sahip uçlara bir dizi iki delikli demir yanak parçasının eşlik ettiği belirtilmelidir (Şekil.4.). Belki de bu durumda, haç biçimindeki psalia’nın yeni versiyonu dizginlerin ana bağlantı elemanı olarak henüz kurulmamıştır. Görünüşe göre alışkanlıktan, haç biçimli olanlarla birlikte, iki delikli yanaklıkların eski versiyonları kullanılmaya devam etmiştir^[39]. 

Şekil. 4. İki Delikli Demir Yanak Parçası

Erken ve Orta Tunç Çağı’nın başında Dağıstan ve Dağlık Çeçenya dağlarında, büyük ihtimalle daha organize ve sosyal olarak daha gelişmiş sınıflara ait olan toplu mezarların ve diğer mezarların ortaya çıkması özellikle sosyal öneme sahiptir. Ekonomik ve sosyal ilişkilerde, bozkır kültürlerinin temsilcileri ile Kuzey-Batı ve Orta Kafkasya’nın daha büyük topraklarındaki sakinler ve Hazar kültürlerinin temsilcileri Dağıstan’da, son aşamasında akrabalarının cenaze töreninde gözle görülür farklılıklar göstermektedir. Novosvobodnenskaya mezarlarındaki tekerlekli araba kalıntılarının özellikle erken buluntuları ile bağlantılı olarak kültür veya Maykop-ovosvobodnenskaya topluluğu, arabaların Kuzey Kafkasya’da ortaya çıkma ve buradan Orta Doğu ve Avrupa’ya yayılma olasılığı hakkında soru soruldu, ancak böyle bir yorum sorun tartışılıyor bunlar yeraltı mezarlığının yerel varyantlarının tarihsel ve kültürel topraklarında değişen derecelerde dağıtıldılar. Topluluk ve bölgenin doğusunda (Utamış ve diğerleri) tekerlekli ulaşımın ortaya çıkması ve bölgedeki önemli bir sosyal değişimin ve geçiş sürecinin bir yansıması olarak düşünülmelidir. Bu durum bölgenin nüfusunu niteliksel olarak yeni bir devlete dönüştürmüştür. Bu en gelişmiş yerel toplulukların olduğu varsayılabilir. Dış etkiyi hisseden ve içinde yabancı bileşenler bulunan aşiret ilişkileri, uzun, çok aşamalı bir toplumsal yaşam sürecinin oluşumu ve başlangıcı tabakalaşma, farklılaşma ve tabakalaşma ataerkil kabile toplumlarında zaten belirli bağımlılık biçimlerinin olduğu tespit edilmiştir. Mülkiyetten ve kişisel özgürlükten yoksun bağımlı insanlar, her şeyden önce yabancı ve yabancı tutsaklar arasındadır. Sosyal konumları kölelere yakındır. “ataerkil kölelik” kullanılır ve ataerkil köle kategorisi öne çıkar ancak, bu olgunun bölgedeki ölçeğini yeniden üretmek zordur, çünkü bu dönem için gerçek arkeolojik materyaller tek bilgi kaynağıdır. Aşağılık ve bağımlılık belirtileri şunları içerir: Önde gelen envanter dışı veya düşük envanterli mezarlara eşlik eden, cenaze törenindeki itaat göstergeleri kompleksler, özel olarak öldürülen insanların ritüel cenazeleri, kafatasları veya insan iskeletlerinin diğer bireysel parçalarıdır. Bu tür olaylar bölgede tarihsel gelişimin farklı aşamalarında meydana gelmiş, ancak sosyal ilişkilerin düzeyi ve doğası hakkında geniş genellemeler ve sonuçlar çıkarmak için kayıtlı vakalar nadirdir^[40].

Erken Tunç Çağı’nın sonunda Maykop kültüründen sonra, sosyal evrimin ilerici süreçleri yavaşladı, ancak devam etmiştir. Zor bir sorun, ünlü dolmen kültürünün taşıyıcılarının durumu D. Ö III-II binyılda Batı Kafkasya’da yaygındır. Büyük ve yapısal olarak karmaşık anıtsal taş mezarların inşası ve bunlara eşlik eden hesaplar, platformlar, taş höyükler vb. çok emek gerektirerek ustalar ve birçok insan tarafından hazırlanmıştır^[41]. Kuzey Kafkas İskitlerinin sosyal gelişimi sorunu tartışmalıdır. 19. yüzyıldan başlayarak bazı bilim adamları, oldukça gelişmiş ve farklı olmasına rağmen, İskitlerin sosyal sistemini sınıf öncesi kabile olarak kabul ettiler. M İ. Rostovtsev, İskit toplumunu “askeri-feodal” olarak adlandıran ilk kişidir, Yani İskitler arasında askerler “özel bir sınıftır”.^[42] İskitler arasında “nüfusun özel bir askeri sınıfının, özel bir askeri örgütlü aristokrasinin” varlığını kurmuştur. Rusyadaki daha sonraki araştırmacılar da, askeri aristokrasinin varlığını ve ayrıcalıklı konumunu kabul etmekte hemfikirdir. Özel bir yönüde, bu sosyal tabakanın sadece erkekleri değil, aynı zamanda “Amazonlar” gibi asil kadın savaşçıların mezarlarına yansıyan buluntuları da içerdiği gerçeğiyle ilgilidir. İskit toplumunda, yoksul topluluk üyeleri de dâhil olmak üzere bağımlı insanların da olduğu genel olarak kabul edilir ve çoğunlukla bunlar mahkumlar arasından gelen kölelerdir. Ancak toplumsal ilişkilerin doğası ve genel düzeyi, halen İskitler’de belirsiz bir şekilde yorumlanmıştır. 1930’ların ortalarından itibaren egemen Rus tarihçiliğinde, köle sahipliğinin onaylanması konusundaki konum İskit sistemi herkes tarafından desteklenmemiştir. Hukuk tarihçisi S.V. Yuşkov 1940’larda İskit devletinde üç yol arasında bir çatışma olduğu görüşünü dile getirmiş: ataerkil, köle sahibi ve feodallerdir. Bunlar arasında, gelişme sürecinde, kadınlar feodal sistemi kazanacaktır. M İ. Artamonov, farklılaşmış İskit toplumunun henüz sınıf düzeyine ulaşmadığı ve askeri kaldığı düşüncesine geri dönmüştür. İskit toplumu demokratiktir ve kölelik çoğunlukla yerel kalmış ve üretimde önemli bir rol oynamamamıştır. B.N. Grakov ve öğrencileri, D. Ö. 7. yüzyılın 1. yarısında bunu tahmin etmektedir. Bir İskit kabile birliği, ilgili tek etnikli kabilelerin birlik olarak ortaya çıkmıştır. D.Ö 5. yüzyılın sonuna kadar tarıma dayalı göçebe unsurlar vardır. D. Ö. 5. yüzyılın sonundan 4. yüzyılın başlarından itibaren İskit toplumu askeri-demokratikti, ancak yönetici kraliyet gücünün özelliklerine sahiptir. İskit ve Yunan dünyaları arasında bir ara devlet köle sahibi bir devlet ortaya çıkmıştır. 1970’lerin başında V.A. Ilinskaya ve A.I. Terenozhkin, İskit toplumunun erken sınıf ataerkil-feodal bir toplum olduğu görüşünü dile getirmiştir. Aynı zamanda, A.M. Khazanov’a göre İskit devleti ve toplumu erken az gelişmiş sınıf yapıları olan bir toplumdur.  Herhangi bir sınıfın geri dönüşü olmayan baskınlığı söz konusu değildir. Daha sonra E.P. Bunyatyan, İskit toplumunu bir mülk veya mülk sınıflı toplumu olarak tanımlamıştır. Daha kabul edilebilir bir terim olarak F.Kh. Gutnov için İskitler tabakalı bir toplumdur”. Son derece ilginç bir sosyal olgu, kadınların Sauromatian ve Sarmatya toplumundaki önemli konumunu vurgulamıştır. Eski yazarlar, “Savromat halkının bir kadın tarafından yönetildiğine” dikkat çekmiştir. Onlara göre “Sauromatlar… hanımlarına her konuda itaat ederler…”. Sauromatyalı kadınların ata bindiği, dövüştüğü, ok attığı ve fırlattığı bildirilmiştir. Savaşta kızlar, üç düşmanı öldürmeden evlenemezdiler. Evli kadınlar sadece acil durumlarda savaşlara katılmışlardır. Kocalarıyla birlikte ya da onlarsız ava çıkarlar ve erkeklerle aynı kıyafetleri giymişlerdir. Bununla bağlantılı olarak, arkeolojik açıdan Güneydoğu Avrupa’daki Amazonların (Fotoğraf. 3.)  mevcudiyetinde ve derecesinde bunlar sorunlu meseledir^[43].

Fotoğraf. 3. Bir Amazon Kadın Savaşçı, Antik Grek resmi (Kırmızı Figürlü Vazo)

Zengin kadınların çeşitli bozkır topluluklarında varlığı ve dağılım derecesi silahlı definler ve dini faaliyetlerde ifade edilmiştir. Unutulmamalıdır ki, “kadın savaşçılar” Kuzey Kafkasya’da da bulunmuştur. Antik yazarlardan Strabon vd. Amazonları özellikle Kafkasya’da göstermeleri tesadüf değildir. Erken bir aşamada bir dizi kitle hareketi ve yeniden yerleşimin yanı sıra sosyo-politik eylemler sonucunda Kafkasya ve güney Rus bozkırlarındaki İskitlerin yerini alan yoğun Sarmat kabileleri sosyal gelişme düzeyinde hızlı gelişmiş Bu yazılı kaynakların verileri ve arkeolojik olarak kaydedilmiş gerçeklerle kanıtlanmıştır^[44].

Sarmat kabile adının temelinin aor- Aors’un Sarmat kabile adının temelinin, Oset dilinde sabitlenmiş ve “beyaz” anlamına gelen ors (urs) terimi olduğu varsayılmaktadır. Etnik isimlerdeki “beyaz” ve “hafif” sıfatları, kural olarak, özgür, “asil” bir kabileyi veya ona bağlı “Kara-Halk” ile ilgili olarak bir kabilenin bir kısmını belirtir. N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko’nun bu ifadesi Türk tarihindeki “ak budun-kara budun” sosyal tanımı ışığında değerlendirilmelidir. Ak Tatar- Kara Tatar, Ak-Tork-Kara-Tork (Ak-Çerkes-Kara-Çerkes) vb. bunlardan bir kaçıdır. Türklerde yöneten yönetilen açısından mutlak sınırlar yoktur liyakata göre geçişlidir. Metehan’ın babası Kara-budunda iken Hun devletinin başına geçebilmiştir. Bundan, Aorsların kabile adının sosyal bir çağrışımı olduğu ve Sarmatyalı-Alanların diğer Sarmat kabilelerine göre baskın bir konuma sahip olan bölümünü belirlemeye hizmet ettiği sonucuna varılabilir. Sonuç olarak, Batlamyus’un Alanorlarının kabile adı, büyük olasılıkla “Ak-Alanlar”, lehçe anlamına gelebilir. Bir varyasyonu başka bir Sarmat kabilesinin adıdır – aynı sosyal çağrışımla “parlak Alanlar” anlamına gelen “Roksolany” bu anlama gelir. Aynı zamanda, bilim adamları bunun D.Ö. IV-I yüzyıllarda olduğunu belirtiyorlar. Kuzey Kafkasya’nın orta ve kuzeydoğu bölgelerinin çoğunun yerel nüfusu arasında, sosyal tabakalaşma henüz önemli ölçüde ulaşmamıştır. Sosyal farklılıklar ve düzeyi yumuşatılmıştır. Kuzey Kafkasya Alanları’nın erken dönemdeki sosyal yapısına ilişkin bilgiler az ve parça parçadır. Ancak mevcut malzeme temelinde Alan toplumunun yapısı hakkında bir fikir edinilebilir. Sosyal hiyerarşinin tepesinde askeri-klan aristokrasisi vardı, çünkü Alanların ilk zamanlarda sık görülen Transkafkasya’nın zengin tarım bölgelerinde ve Roma İmparatorluğu sınırlarında askeri birlikleri vardır. Bu Alan toplumunun sosyal evriminde önemli bir faktördür. Alan soylularının zenginliği, Kuzey Kafkasya’daki mezarlık alanlarındaki buluntularla değerlendirilebilir. Elit gömülerde bulunan mezar eşyalarının bolluğu ve çeşitliliği başta Boğaziçi (Bosfor-Bosforos^[45]) ve Transkafkasya menşeli olmak üzere çoğunlukla yabancı değerli eşya ve mücevherlerle de doludur. Alan atlılarının ana silahları uzun kılıçlar, mızraklar, kement, oklar, yayalar, koruyucu metal deri veya kemik pullu veya zincir zırhlardır. Ana kuvvet ve Alan ordusunun çoğu süvaridir. Ağır silahlarla birlikte süvari – esas olarak soylularının temsilcilerinden oluşan tamamen korunaklı zırlı atlılar (katafraktlar) (Şekil.5.), Sarmatyalılar ve Alanlar da daha çok sayıda hafif silahlı süvari oluşumuna sahiptir. Alanlar arasında yaya ordusu popüler ve sosyal açıdan önemli değildir çünkü yardımcı işlevleri yerine getirirler. Kitlesel savunma sırasında esas olarak topluluk milisleri şeklinde kuruludur.  Kişisel niteliğe örnek olarak D. Ö son yüzyılların mezar höyük komplekslerinde bulunan bireysel kafataslarının gömülmesi gösterilebilir. Kuzey Osetya – Alan bölgesinin düz kısmında ve diğer bazı bölgelerinde kafatasları çeşitli dönemlere ait gömülerde belgelenmiştir. Ancak bunlar özellikle ana Kafkas sıradağları’nın hem dağlık eteklerinde hem de düz bölgelerde, mezarlarda her iki tarafta Tunç Çağı ve Erken Demir Çağı’na aittir.^[46] . 

Şekil.5. Sarmatlarda tamamen korunaklı zırlı atlılar (katafrakteri)

Kafatasları, çeşitli görüş ve kült uygulamaları yansıtmasının yanı sıra öldürülen savaş esirlerine ait olabilir. Benzer olaylar D. Ö 1. binyılın 1. yarısına ait mezarlar Dağıstan ve Çeçenistan sınırları içinde gözlenir. Bu gerçekler ve bazı bireylerin diğerlerine tabi olduğunun diğer göstergeleri (definlerin doğasına eşlik eden, çömelmiş kadın iskeletleri, erkekleri gerilmiş, doğal olmayan pozlarda iskeletin tek tek parçaları ve kemikleri, nadiren el bağlama belirtileri ile mezarlara yerleştirme şekilleridir.^[47] Bölge toplumları bir bütün olarak köleliği bir oluşum olarak atladılar ancak yerli üretimde ev hizmetçiliği olarak belirli bir rol oynamıştır. Uzun bir süre 19. yüzyıl ortalarına kadar tutsak satışı ve köle ticareti Kuzey Kafkasya’da yaygın olmuş ve belirli ölçülerde farklılıklar göstermiştir. Tarihsel olarak Erken Demir Çağı ve Orta Çağ başlarında kademeli bir geçiş eğilimi vardır. Yerel toplumlarda orta, erken  dönem devletler aracılığıyla daha yüksek bir feodal gelişme aşamasına ve özel çeşitlerde “göçebe feodalizm” “dağ feodalizmi” görülmüştür. Aynı zamanda pro-Kuzey Kafkasya nüfusu arasında eski çağda erken sınıflı bir toplumun oluşum tamamlanmamıştır. Kuzeyde feodalizmin doğuşu Kafkasya da sorunlu alanlar arasındadır ve daha fazla çalışma gerektirmektedir. Kafkas bilim adamlarının çoğu, V-VI. yüzyıllarda bölge nüfusu arasındaki feodal ilişkilerin oluşumunu kabul etmektedir. Dağıstan’ın sosyal olarak daha gelişmiş toplulukları ve Kuzey-Batı Kafkasya’daki Çerkesler bölgesi Hazar toplumu olarak feodal yapısı VII-VIII yüzyıllarda  tanımlanmıştır. VIII-IX yüzyıllarda ise feodalizmin ilk belirtileri erken ortaçağ Alanları arasında bulunur. Yine de tüm bu toplumlardaki sosyal gelişme, açıklanamayan birçok sorunla ilişkilendirilmiştir. Dağıstan nüfusunun feodal ilişkilerin oluşumu ve evrimi yolu boyunca gelişiminin karakteristik özelliklerinden biri, Kuzeydoğu Kafkasya’nın çeşitli bölgelerinde, yakın yerel yakınlıklarıyla birlikte sosyal süreçlerin eşitsizliğidir. Yukarıda sözü edilen ve diğer erken dönem siyasi yapılar, erken feodal oluşumun kendine özgü merkezleridir^[48] Gerçek şu ki, böyle bir durumda, çeşitli etnik grupların etkileşimi sadece her biri için farklı oran ve yoğunlukta değil, çoğu zaman farklı yönlerde gerçekleşmiştir. Bu bağlamda, etnogenezin tüm yönleri – dildeki, temel kültürdeki, fiziksel tipteki, kendi adını da içeren etnik bilinçteki değişikliklere farklı şekilde yaklaşılmalıdır. Bölgede siyaset kurumları öncesi çömlek yapılarının oluşumunun başlangıcı, Tunç Çağı’nın en gelişmiş kültürlerinin (Maikop, Dolmen, Koban, vb.) pek çok aşamada değil, yerleşik toplumlarda olduğu kadar hareketli (kırsal, yarı göçebe ve göçebe) toplumlarda da görülmesidir. Maykop kültürünün taşıyıcılarının sosyolojik düzeyi hakkında çok şey söylenmiştir. Ayrıntılara girmeden, önde gelen bir uzman Korenevsky, “proto-uygarlık” terimi ve kavramının yazarıdır. Bir uygarlığın veya devletin eş anlamlı olarak kabul edilen arkeolojik olarak sabit işaretlerini göz önünde bulundurarak, I.M. Dyakonov, bunların en önemlilerinden biri olan sözlü-heceli yazının ortaya çıkışına odaklanmaktadır. Bu açıdan Maykop seramikleri üzerindeki işaretleri inceleyen S.N. Nevsky, onları yerelde değişen derecelerde dağıtılan işaret sisteminin bir yansıması olarak tanımlar. Kronolojik varyantlar ve erken Maykop versiyonunda baskın oldukları sonucuna varmıştır. Diğer önemli buluntulara (mühürler vb.) ve Maykop-Novosvobodnaya topluluğunun yerleşimlerinin yapısına dayanarak, bu topluluğu bir “yerleşik-göçebe köy modeli” olarak tanımlamaya yönlendirir. Tunç Çağı’nın sonraki aşamalarının toplumları daha düşük gelişme seviyeleri gösterdiği ve gerçek bir uygarlığa dönüşmediği söylense de bu isabetli bir görüş değildir. Son zamanlarda, bazı araştırmacılar tartışmıştır. Geç Tunç bozkır kültürünün taşıyıcılarının (muhtemelen etnokültürel diğer açılardan, yayılımı Kafkasya’nın bazı bölgelerini (Kuban bölgesi, Hazar ovaları) de içeren eski halklar, yüksek düzeyde siyasi kurumlar öncesi ve hatta erken siyasi örgütlenmeye (kültürün birleşmesi, büyük ölçekli madencilik, seramik üzerine işaret yazıları) ulaşmıştır. Sosyo-politik evrimde önemli bir aşama olan binicilik ve iki tekerlekli savaş arabaları gibi seri araçlar için atların kullanımının yaygınlaşması hâlâ tartışılmaktadır. Biniciliğin ortaya çıkışı ve rölyef açısından pek de uygun olmayan bir bölgeye savaş arabalarının girmesi yaygınlaşması Erken Demir Çağı’na ve Kimmerler’in geçişi ile ilişkili olduğunu hatırlanmalıdır. Tunç Çağı’nda Berikey mezarlığındaki taş kutunun duvarındaki ve antik dönemden kalma kaya oymaları arasındaki görüntülere bakılırsa iki tekerlekli arabaların Berikey mezarlığındaki bir taş kutunun duvarındaki görüntülere ve Dağız’daki Buynaksk kasabası yakınlarındaki Manas-aul’dan kaya oymaları arasında iki tekerlekli arabaların kullanıldığı anlaşılmaktadır^[49].

Bununla birlikte, binicilik için bir atın gelişimi, D. Ö 2.-1. binyılın başına kadar uzanan daha sonraki bir olaydır. Uzmanlar (E.E. Kuzmina, M.N. Pogrebova) tarafından, atlı kabilelerinin^[50] Kafkaslar üzerinden Batı Asya’ya, İran Yaylalarına, yansıyan at kültünün yayılmasının eşlik ettiği hareketle ilişkilidir. D.Ö. VIII-VII yüzyıllarda uygulamalı sanat (atlar ve binicilere ait şekiller), bir atın bir biniciyle birlikte gömülmesi, son olarak, ilk göçebe kabilelerin hareketleri ile Batı Asya geleneğine göre araştırmacılar tarafından kurulan savaş arabası taşımacılığının Kafkasya’nın batı ve orta kısımlarda görülmesi, sürekli olarak Kimmerlerinin geçişi veya yerleşimi ile ilgilidir. Bu ulaşım, özellikle Adigey’de ve diğer bölgelerdede, özel araba koşum takımı parçalarıyla tanımlanır. Kafkas Maden Suları bölgesinde 1990’ların başında, V.R. Ehrlich, savaş arabalarının uygulanabilirliğinin geniş bir alan için yerel araziye pek uygun olmadığını öne sürmüştür.  Bu fikir diğer bilim adamlarında da bulunmaktadır. Ancak bazı araştırmacılar, savaş arabalarını yerde kullanmanın hiç de sakıncalı olmadığını belirtmişlerdir. Örneğin Urartu ve Asur arabaları Transkafkasya’da bu tür ulaşım için çok engebeli arazi koşullarında kullanılmıştır. Fakat hem “Kimmer” bozkırlarında hem de Kafkasya’daki ovalık alanlarda savaş arabaları, zayıf manevra kabiliyetleri nedeniyle pek çarpıcı bir güç oluşturmamıştır. Çünkü keskin bir dönüş sırasında devrildiler. Bu nedenle bozkırlardaki ana askeri güç süvari iken, Kafkasyalılar arasında da ağırlıklı olarak süvaridir. Bölgenin orta ve batı kesimlerinde İskit öncesi dönem mezarlarında at koşum takımının bulunması, süvarilerin yerel halk tarafından bir tür ordu olarak kullanıldığını henüz göstermemektedir. Dizginli at mezarlarda, özellikle binicilik silahları (yaylar, oklar, kesici bıçaklı silahlar) nadirdir. At sürmek daha ziyade, bir teslim aracı olarak, soylu bir savaşçının savaş alanında prestijli bir şekilde ayrılışı olarak hizmet etmiştir, ardından kabile birliğini korumak için atından inmiştir. Bozkır insanlarının Kuzey Kafkasya’nın yerleşik kabileleriyle ilişkileri farklı şekillerde gelişmiştir. Barışçıl etkileşim dönemleri genellikle askeri müdahaleler tarafından kesintiye uğramıştır. Bu arada at yetiştiriciliği, Orta ve Kuzey-Doğu Kafkasya dağlarında da yayılmıştır (yerleşim yerlerinden gelen malzemeler, atların ve atların mezarlıklarına eşlik eden heykelcikler ve resimler). Bölgede bir ilkin sadece öncesi değil, aynı zamanda erken devlet aşamasına geldiğine dair bir görüş vardır. Kaynaklar “İskit krallığı” onlara bağlı iyi organize edilmiş ve silahlı hareketli askeri oluşumlar ve onlara bağlı yerleşik ve yarı yerleşik gruplar hakkında bilgi vermektedir. Kırım’da gelişmiş ve geç İskit döneminde bu ad altında özel bir erken siyasi teşkilat kurulmuştur. Ancak bilim adamları uzun zamandır erken “İskit krallığı” sorununu tartışımaktadır. Kafkasya, İskitlerin sosyo-politik tarihinde önemli bir yer işgal etmiştir. Çünkü askeri birlikleri, Transkafkasya, Asur, Mısır’dan askeri birlikler savaşlar sırasında dağların etrafındaki bölgeden ve geçitlerden geçtiler ve İskitlerin kuzey yamacının eteklerinde oyalandılar. İskitlerin olduğu yönünde bir görüş ileri sürülmüştür. İskitler Kuzey Kafkasya’da geçici olarak kalmamış aynı zamanda Transkafkasya için bir akınlarda kullanmışlar ve Ön-Asya ve Asya’daki savaşları için daimi ikamet bölgeleri de oluşturmuşlardır^[51].

 N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko’ya göre İskitlerin yerel Kafkas öncesi nüfusla ilişkisi açık değildir. Öncelik aşamada, büyük olasılıkla, ağırlıklı olarak düşmandılar. İskitler, yerel kabileleri fethetmiş ve bu türden sonraki oluşumlara neden olmuştur (Hun devleti, Hazar Kağanlığı, vb.). Bununla bağlantılı olarak Koban yerleşimlerinde yapay tahkimatlar ortaya çıkmış barınak yerleşimleri kurulmuştur. Askeri çatışmalar genellikle yerel toplumların İskit askeri müfrezelerinin gücüne ve onların gücüne tabi olmasına yol açmıştır. Hâlbuki Kimmer; İskit Sarmat, Alan, Hun, Hazar, Kıpçak vb. Türk Kavimleri biri birleriyle savaşmıştır. Birbirlerinin hem düşmanı hem de devamları olmuşlardır.  Bu durum Asya, Ön Asya, Türk Kavim, boy ve devletlerinin tarihsel gerçeğidir. V.B. Kovalevskaya Koban zanaatkârlarının bir kısmı ve muhtemelen savaşçıları, bazı arkeolojik materyallerle teyit edilen İskitlerin Transkafkasya seferlerini belirtir.  V.B. Kovalevskaya “emeğin ayrılığı” hakkında İskit savaşçıları ve Koban ustaları arasında etnik simbiyoz ve biri ile diğeri arasındaki eşitsiz birliktelik koşullarından bahseder. D.Ö 7.-6. yüzyıl sonlarında karışık bir kültürün izlerini taşıyan mezarlık alanları bırakan nüfusun yerel grupları ile bozkırlar arasındaki daha yakın ilişkiler de tespit edilmiştir. D.Ö.  7. yüzyılın 1. yarısında erken elit kurgan kompleksleri Stavropol Bölgesi’nde ve Kabardey-Balkar’da (Aleksandrovskoe köyü yakınlarındaki Krasnoye Znamya, s. Novozavedennoe, poz. Nartan) görülmüştür. Buna dayanarak, ilk “İskit krallığının” (“Ish- Kuza” Asur kaynaklarında), sosyal farklılaşmaya ve etnik itaate dayalı bu yerel gruplar Kuzey Karadeniz bölgesinde veya Azerbaycan’da değil, Doğu Karadeniz’de oluşmuş olabilir. M.I. Rostovtsev Kafkasya Kuban bölgesinde ilk “İskit krallığını” tanımlayan olmuştur. “İskit krallığının”, Kafkasya’nın orta bölgelerini erken elit höyüklerinide içerebileceği varsayılmıştır^[52]. Bu politik varlığın spesifik konumu ve sınırları henüz belirlenmemiş olsa da, bu dönemde Kuzey Kafkasya bölgesini tek bir sosyo-politik alanda birleştirmeye yönelik ilk girişimlerden birinin yapıldığı varsayılabilir. Bundan önce, gelişen Maykop kültürü bu tür eğilimler kendilerini ancak belirli dönemler içinde gösterebilmiştir. Rus tarihçiliğinde “İskit krallığının” doğası ve gelişim düzeyi farklı şekillerde tanımlanmıştır. Resmileşmiş bir güç, bir göçebe devleti vb. denmiştir. M.I. Artamonov’un 1940-1970’lerin sonlarında, siyasi olarak yeterince gelişmediği ve hatta Kırım’da bile “barbar tipi” bir devlet olduğu görüşü kabul görmüştür. Günümüz Rus tarihçiliği de “İskit krallığının” temelde askeri-göçebe erken bir tür siyasi oluşum olduğunu yazmaktadır. Rus tarihçilere göre böyle bir “krallığın” kesin egemenliği uzun sürmemiştir. Zaten D. Ö. VI-V yüzyıllarda tamamen dağ etekleri ve ova bölgesinin çok sayıdaki Koban yerleşiminde hayat yeniden canlanmıştır. Gelişmiş barışçıl ilişkiler ve değişim ile kültürel bağlar artmıştır. Kültürlerini belirli bir şekilde değiştiren Orta ve Kuzey-Doğu Kafkasya’nın yerel nüfusu, yeni bir ekonomik ve kültürel yükseliş yaşamıştır. Mezar höyüklerinin açılmasında İskit heykelinin devrilmesinde ve yerli mezar ve ev yapılarında yapı malzemesi ikincil kullanımında ifade edilen “İskit karşıtı duygular” da ortaya çıkmıştır. D. Ö 1. binyılın 2. yarısında Politogenez süreci, Kuzey Kafkasya’nın batı ve doğusundaki kıyı bölgelerini, dış temaslara ve etkilere açık bırakmıştır. D. Ö. 5. yüzyılda Boğaziçi krallığı ve “Sind Krallığı” gibi diğer bazı oluşumlar ortaya çıkar (geç D. Ö.  VI – erken 4. yüzyıl). Taman Yarımadası’nda ve bölgenin batı ve orta bölgelerini etkileyen Kuzey-Batı Karadeniz bölgesinde İskit döneminde Orta ve Aşağı Trans-Kuban’a yerleşen Meot kabileleri, o dönemde Kuzey-Batı Kafkasya’da meydana gelen aktif sosyo-politik süreçlere dâhil oldular. Ekonomik kalkınma ve derin sosyal farklılaşma D. Ö. IV. Yüzyılda Meot toplumu olup olmadığı kendi devletlerini kurmanın eşiğine gelip gelmediği tartışılmaktadır. Meotlardan bahseden Strabon, onların tiranlara veya krallara itaat eden “asa sahipleri” olduğunu söylemiştir. Ama yine de Meot krallığı bir dizi nesnel ve öznel neden ve koşulun bir araya gelmesi nedeniyle işe yaramamış; Boğaziçi krallığının rekabetçi bir siyasi sistemin ortaya çıkışını görme konusundaki isteksizliği paylaşılmıştır. Meotlar bu ortamda kısmen ona bağımlıdır. Ayrıca yüzyılın sonunda Meotlar, Siraks’larca saldırıya uğramıştır. Bu yöndeki içsel değişiklikler, tam olarak oluşturulmuş geri dönüşü olmayan yapılar kazanmamıştır. Boğaziçi krallığı, D. Ö. 4.-3. yüzyıllarda zirveye ulaşmıştır. Ancak D. Ö 1. binyılın sonunda etkisi giderek azalmaktadır. Ülke ekonomik ve mali sorunlar yaşayacak, sosyal çelişkiler tırmanacak, köle ve diğer bağımlıların ayaklanması patlak verecektir^[53]. Bu çalkantılardan sonra Boğaziçi krallığı yeniden güçlenememiştir. D. Ö. 1. yüzyıl boyunca ya Part Türk Hanedanlığından Pontus kralı IV. Mithridates’e ya da Roma’ya bağımlı hale gelmiştir. III yüzyılın ortalarında. Got kabileler tarafından basılmış, bunun sonucunda birçok küçük ve büyük yerleşim yerleri ile şehirler yıkılmıştır. Bu yerleşimlerden Myrmekia, Nymphaeum, Gorgippia, Tanais’te hayat durmuştur. Hun orduları ve onlara tabi kavimler, 4. yüzyılın son çeyreğinde Boğaziçi krallığını işgal etmişler ve bir miktar hasara neden olmuşlardır. O zaman hayatta kalan devlet, sonunda VI. Yüzyılda yıkılmıştır. Sovyet tarihçiliğinde, genellikle Boğaziçi krallığının Hun istilası sonucunda yıkıldığına inanılmıştır. Ancak, XX –XXI.  Araştırmaları Hun ordularının istilasının Avrupa Boğazı’nın doğu kesimindeki şehirlere ve yerleşim yerlerine zarar vermediğini göstermiştir. Hunlar, Taman Yarımadası’nın kuzeyindeki bir dizi yerleşimi yok etmiş ancak ana şehirlere dokunmamış ve hayat durmamıştır. Uzmanların vurguladığı gibi, Panticapaeum, Tiritak, Kitey, Kimmerik, Fangoria, Germonasse, Kepach ve diğerlerinde Hun kabileleri yerleşik nüfusla değiş tokuşa dayalı bir alışverişle ilgilendiler. Asya Boğazı ancak 6. yüzyılın başlarında büyük yıkılmlara maruz kalmıştır. Bu durun Hunların lider Grod’a karşı ayaklanmasıdır. Boğaz’ın bağımsız bir devlet olarak tarihi 6. yüzyılda Bizans İmparatorluğu’na dâhil edilmesi ile sona ermiştir. Dağıstan’ın güney ve güneybatısındaki nüfus, 4.-3. yüzyıllarda yeni bölgelerine yönelmiştir. D. Ö. erken ve daha sonra kuzey sınırları olan Kafkas Albanyası’nın bir parçası haline gelen siyasi oluşumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu devletin güçlendirilmesi döneminde, Dağıstan’dan Sulak Nehri’ne bileşimi bölgeyi içermiştir. Bu nedenle, Kafkas Albanyasındaki en fazla kabilenin olduğuna inanmak için her neden vardır. Albanya Dağıstan topraklarını ele geçirmiş ve oldukça gelişmiş bir devletin belirtilerine sahip olmuştur. Özellikler: karmaşık sosyal yapı, idari-bölgesel yapı, siyasi güç kral, tek bir ekonomi ve para sistemi, ülkenin merkezi hükümetinin tanrıları tarafından yönetilen tanrıların panteonu olan Zerdüştlüğün yayılmasıdır. Bu devlet sayesinde Doğu medeniyetlerinin etkisi Kuzey Kafkasya yayılmıştır^[54].

Ancak, Doğu’nun diğer erken devlet oluşumları gibi, çeşitli alanlarda ve körelmiş sosyal olgularda eşitsiz gelişmeyi sürdürdü. Kafkasya’daki siyasi ve etno-sosyal durum bir kez daha D. Ö.3.–2. yüzyıllar Rus tarihçiliğine göre İranca konuşan, temelde Sarmatyalıların yeni ve güçlü bir kabile birliğinin temsilcilerinin bölgedeki görünümü ile bağlantılı olarak önemli ölçüde değişmiştir. N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko’nun İskit ve Sarmatların İranca konuştuklarını ısrarla vurgulamalarına rağmen günümüzde Sarmatların İskitlerin devamı bir Türk Halkı olduğu bilinmektedir. D. Ö. VI-V yüzyıllarda bile Güney Urallardan batıya, Don’a ve sağ kıyısına kadar göçebe göçleri vardır ve dolaylı ve doğrudan Kafkasya’yı etkilemişlerdir. Aşağı Volga’nın Savromatları ve Volga-Don müdahalesi de bu hareketlerde yer almıştır. İlk başta Ural göçebelerinin Savromatlarla ve Savromatların kendilerinin Doğu İskitlerle olan ilişkileri çoğunlukla barışçıldır. Ama zaten D.Ö IV yüzyılda bu karakter- Batıya olan göçler ve çeşitli nedenlerle değişmektedir. Farklı iklim dalgalanmaları ile bozkır bölgesinde artan kuraklık, Trans-Ural göçebelerin baskısı ve Güney’deki nüfus patlaması Urallar toplumun militarizasyonuna yol açmıştır. Ural göçebeleri üzerinde olumsuz etki D. Ö. 4.-3. yüzyılın sonlarında da patlak vermiştir. Kuzeydeki Grek kolonilerindeki krizler Olbia’dan Volga bölgesine ticaret yolunun işleyişini etkileyen deniz alanlarıdır. D. Ö IV. yüzyılın sonunda ekonomik ve siyasi bağlar sisteminde önemli bir rol oynayan İskitlerin gücü azalmaktadır.  Aynı zamanda doğuda, Urallar ve Kuzey Kazakistan göçebeleri ile Orta Asya’nın tarım merkezleri arasındaki geleneksel bağlarda Makedon fetihleri ​​ve müteakip gelişmeler sonucunda bölgedeki siyasi olaylarda bir kopuş vardır. Kitlesel göçün başlangıcı, D.Ö 4. yüzyılın ortalarına veya D.Ö 4.-3. yüzyılın başlarına kadar uzanır. Ancak bazı araştırmacılar bu süreçlerin tezahürünü D. Ö. 4. yüzyılın 1. yarısına bağlar.  Savaşçı Sarmatyalılar ilk olarak Manych’in aşağı kesimlerinde ortaya çıktılar ve Kuban’a doğru ilerlediler. Daha sonra Sauromatian etkisinin ve varlığının devam ettiği Kafkasya’nın diğer bölgelerine yayılmaya başladılar. Daha önce Kafkasya’da siyasi ve sosyo-kültürel ilişkilere hâkim ve zaten yerel nüfusla karışmış olan İskitler ve Kuzey Karadeniz bölgesindeki şehir devletlerinin güçlü Helen etkisine tabi olan Kuzey Kafkasya ve Stavropol’ün batı bölgelerinde, esas olarak Kırım’da zorlandılar. Dağların ve dağların nüfusu, ova bölgesinde büyük ölçüde İskit etnik gruplarıyla karışık, yeni bir savaşçı bozkır komşusu ile çeşitli temaslara girmek zorunda kaldığını Sarmatyalılar çağın başında birkaç yüzyıl boyunca gergin bir ilişki içinde oldular. Özellikle yeni gelenlerin hücumları D. Ö. 4. yüzyılın 2. yarısında Elizavetovsky yerleşiminde bir tahkimatın ortaya çıkmasıyla kanıtlanmıştır. Önceki Meot mezarlarının sayısının silahlarla artması ve bölgede müstahkem yerleşimlerin Kuban’da ortaya çıkması bunu göstermiştir. Meotlularla çatışmaların yoğunlaşması, Meotian toprak mezarlıklarının, “kraliyet” mezar höyüklerinin ve tahkimatlarının işleyişinin durmasına yol açmıştır. Bazı tarihçilere göre, göçebeler başarılı olmuştur. Meot soylularını ortadan kaldırarak yok etmek ve yerel topluma önderlik etme D. Ö. 3. yüzyılın 1. üçte birinin sonundan itibarenSarmatyalılar aittir^[55].

D.Ö 3. yüzyılın üçte birinin sonundan itibaren Sarmatyalılar uzun menzilli askeri baskınlar düzenler. Görünüşe göre, Kuban bölgesinden Sarmatyalılar Transkafkasya’da akınlar yaparlar. Yazılı kaynaklar, Sirakyalılar, Aorslar ve diğer Sarmat kabilelerinin liderleri ve “kralları”, binlerce atlıdan oluşan büyük oluşumlar (örneğin Strabon’a göre, Sirakyalılar arasında – 20.000 ve hatta Aorslar arasında – 200.000), askeri seferler (uzaktan dâhil gelişmiş ülkeler), “topraklar” ve yerleşim bölgeleri, şehirler, ticaret yolları vardır. Sarmat boy birliklerinden, örneğin bilindiği gibi, boy örgütlerine göre sosyal ve manevi yapıların daha yüksek bir aşaması olan Sirak birliğinden bahsedilebilir. Boğaz’a komşu olan Sirakiler de kendi “krallıklarını” yarattılar. Ama siyasi oluşumların doğası hakkında Kafkasya’daki Sarmatya zamanına ilişkin belirli bir veri yoktur. Ve genel olarak, bilim adamları, Kuzey Kafkasya’nın Orta kesiminin düz ve etek bölgelerinin nüfusu arasında, D. Ö. 3.–1. İskit zamanına göre; aynı zamanda, D. Ö 1. binyılın başında Dağıstan’ın düzlük Hazar bölgelerinde. “Dağlar Ülkesi” nüfusunun karmaşık ve çeşitli cenaze törenine ve özellikle erken kentin oluşumuna yansıyan sosyo-ekonomik yaşamda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Kafkasya’da sosyo-politik süreçlerin hızlanmasında yeni bir aşama, Erken Alanlar’ın tarihsel arenasındaki olguları olan bir dönemle ilişkilendirilmiştir. Yazılı kaynaklar Alanların Bölgesi, yöneticileri, çocukları ve akrabaları, askeri liderler, Alan tercümanları hakkında bilgi vermektedir. Boğaziçi, uluslararası ilişkiler, varlıklı insanlar ve daha fazlası Alanların Ön-Kazak bölgesinde ortaya çıkışı bir dizi önemli askeri olayla belirlenmiştir. Ciddi bir askeri-politik güç olan Alanlar sadece siyasi olaylarda aktif rol almıştır. Tacitus’un ayrıntılı anlatımı ile Alanlar, Azak Denizi’nden Tuna bölgesine, aynı zamanda Transkafkasya’da ve Batı Asya’da D.S. 40’ların ortalarından 1. yüzyıla halen Aorsian birliğinin bir parçası iken, Boğaziçi krallığındaki siyasi olaylara, Mithridates savaşlarına, Roma ile Partlar arasındaki Ermenya^[56] coğrafyasındaki mücadelesine dâhil oldular ve Kuzey Kafkasya topraklarından Transkafkasya’ya askeri akınlar gerçekleştirdiler. Pontus lideri Mithridates’in Evnon’a teslim olmayı tercih ettiği kabilenin Aorsi olduğu konusunda hiçbir şüpheye yer bırakmamamıştır. Tacitus, Pliny ve Solin’in bilgileri D.Ö. yüz yıllarda Aors kabilesi sadece Kafkasya’nın orta bölgelerini işgal etmekle kalmamış, aynı zamanda Sarmatya Kapıları’na bitişik dağlara, yani Daryal Geçidine ilerlemiştir. Mithridates’in Roma’da bahsettiği tals-tuals ile Aorsi bölgesi, Daryal Geçidinin yakınında bulunabilir. Aynı dönemde, muhtemelen Alanlar, Aorian birliğinden tarihi ve siyasi arenaya girdiler. İlk başta, Alanlar Roma’nın tarafını tutmuştur. Ancak gelecekte, Alanların sınırları yakınında Roma İmparatorluğunun artan faaliyeti hakkında İmparator Nero’ya karşı bir askeri sefer yapmak niyetindedirler. D. Ö. 67 yılında Alan Birlikler Daryal Boğazı’na gönderilmiş, ancak geri gönderilmeleri gerektiği halde durmamışlardır. Alanların Transkafkasya’daki bir sonraki büyük istilası D. Ö 72’ye kadar uzanmaktadır. Bu olay hem Yunan-Latin hem de eski Ermenistan ve eski Gürcü kaynaklarına yansımıştır. Flavius ​​​​Josephus, Media-Atropatena’yı (Part Türk devletinin bir parçası olan modern Azerbaycan’ın bir parçası) ve Partia’nın diğer bölgelerini işgal etmeyi planlayan Alanların, her şeyden önce, kontrol eden İberyalılarla müzakerelere girdiğini yazmaktadır.  Daryal Boğazı’ndan geçiş, onların rızası ve desteği ile Alanlar İber krallığının topraklarından geçti ve Part devletinin sınırlarını işgal ettiler. 5. yüzyıl Khorensky’li Musa isimli Ermenistanlı bir yazara göre Alanlar bu istilada harekete geçti. Kuzey Kafkas yaylalarıyla ittifak kurup ve İberya’nın yarısını kendi taraflarına çekmiştir. Alanların Ermenistan’ı işgali, Ermeni prensi Artaşes’in Alan prensesi Satinik ile evlenmesiyle sona ermiştir. “Kartlis Tskhov- Reba”, Ovs (Alanlar) ile müttefik olan Kuzey Kafkasya yaylalarından Djiks, Durdzuks ve Didoi, yani Adige ve Vaynah-Dağıstan halklarının ataları ve “Pachaniks” (Peçenekler)le ittifak yapılmıştır. Böylece Alanlar, Part devletinin Transkafkasya ve Küçük Asya’daki çıkarlarını gerçekten tehdit etmiştir. Alanların Transkafkasya’daki bir sonraki büyük istilası 135 yılına kadar uzanmıştır. Bu sefer de Alanlar İberyalılarla anlaşarak hareket etmiştir. Kafkas Albanyasına ve Medya’ya büyük zararlar verdiler, Ermenistan ve Kapadokya’ya birkaç baskın düzenlediler, ancak daha sonra Part kralı II. Vologez’in hediyelerinden memnun olarak geri çekildiler. Roma topraklarını da tehdit ettiler. Genellikle İberyalılarla müttefik olan Ovs-Alanlar, Gürcistan topraklarını da işgal etmiştir. Alanların Transkafkasya’daki büyük istilalarının sonuncusu, 4. yüzyılın ortaları Ermeni kaynaklarına göre, II. Hüsrev döneminde ordunun bir parçası olarak Alanlar, Kafkasya’nın bir dizi dağ kabilesini içeren Kut kralı Sanesan, Ermenistan’ı ele geçirip ve neredeyse bir yıl boyunca elinde tutmuştur. Vagharshapat kenti yakınlarındaki savaşta işgalci ordu yenilip ve hükümdar Sanesan öldürülmüştür. D.S. birinci yüzyılların Orta ve Kuzey-Doğu Kafkasya’nın eteklerindeki anıtlarla ilgili son zamanlarda genelleştirilmiş arkeolojik veriler özellikle önemli hale gelmiştir. Erken Alan Çağının’nın sosyo-kültürel seviyesinin oldukça yüksek olduğunu belirtilmektedir^[57].

Daha sonra kendi “kralları” veya “liderleri”, çeşitli sosyal statüdeki atlılar, diğer soylular ve yetkililer, aralarında devasa tahkimat kompleksleri, sık sık zengin mezarların bulunduğu geniş mezar alanları vb. V.B. Vinogradov kaydetmiştir. II. Yüzyılda Alanlar Sarmatya ve dağ kabilelerine boyun eğdirip; birliğin büyük idari ve zanaat merkezlerine sahip güçlü bir kabileler konfederasyonu yaratmıştır. Sarmatyalılarla karşılaştırıldığında, ilk Alanların daha yüksek sosyo-ekonomik gelişimi hakkında S.A. Yatsenko’da diyor ki “Son yıllarda, araştırmacılar bu olguyu anlamada önemli ilerleme kaydettiler ve belirtilen zamanda erken Alanların daha yüksek bir sosyal yapıya ve organizasyona sahip olduğu versiyonunu doğruladılar”. Son zamanlarda, “proto-devlet” veya ortaya çıkan erken devlet olarak adlandırılan düzen, pratik olarak tüm Kuzey Kafkasya boyunca erken Alanların Aşağı Don anıtları grubu ve Kuban’daki Altın Mezarlığın mezar höyükleri ile korelasyonu açıklığa kavuşturulmuştur. “Alanların”ın Aşağı Don merkezi, D. S 1. yarıda – D. S 3. yüzyılın ortalarında Orta Kafkasya’dan gelen insanların yayılması sırasında harap olmuştur.  Sonuçta, Orta Kafkasya, Aşağı Don için bir “metropol” haline gelmiştir. Aynı zamanda, Altın Mezarlık tarafından temsil edilen yerleşik nüfus grubu da ortadan kaybolmuştur. Bu Erken Alanlar’dan Hazar Dağıstan’a aynı dönem göçleri de içermektedir.  Yazılı geleneğin bazı verileri, D. S ilk yüzyıllarda yerel dağ topluluklarının siyasi yapısının özelliklerinin sunulmasına izin vermiştir. Strabo, savaşçı tsanlar hakkında notlar vermiştir. Dioscurias’ın yukarısındaki “Kafkasya’nın tepelerini” işgal ettiler ve komşu kabilelere hükmettiler. Bir kralları, 300 kişilik bir konseyleri vardı ve kendi deyimleriyle 200.000 kişilik bir ordu kurabilmekteler. Bu diğer bazı yerel topluluklar tarafından da yazılı kaynaklarda krallardan bahsedilmiştir. Erken Alan sosyo-politik oluşumunun krizi ve diğerleri, 4. yüzyılın sonunda – 5. yüzyılın başında meydana Ulusların Büyük Göçü döneminin başlangıcına denk gelmiştir. Bölgenin orta kısmındaki erken ortaçağ Alan kültürünün taşıyıcıları, dağlara ve dağlık bölgeye yaklaştılar.

Alan kültürünün mezar komplekslerine göre, 3. – 4. yüzyıllarda büyük ölçüde sosyal heterojenlik izlenebilir^[58]. Princely adı verilen seçkin komplekslerin yoğunlaşması, V-IX yüzyıllarla ilgili olarak ve V – VI. yüzyılın ortalarına tarihlenir. Kabardey-Balkarya’nın komşu bölgelerinde “güç merkezlerinin” tahsisi hakkında soruları gündeme getirmiştir. 6. yüzyılın 3. çeyreğine ait çarpıcı bir rakam Bizans yazılı kaynaklarında kayıtlı olan “Alan kralı” Sarozius’tur (Sarodiy, Saray). Önemli bir güce sahiptir, Transkafkasya’daki siyasi olaylara katılmış, Bizans’ın bir müttefikidir ve diplomatik temaslarla, uluslararası ilişkilerde arabuluculuk yapmıştır. Türklere karşı çıkmıştır. V.B. Kovalevskaya, Sarozy’nin Kavminvod, Yukarı Kuban ve Balkarya bölgelerine hükmettiği bir seçenek ileri sürmüştür. Bu kralın konutlarından birinin yakındaki Gornoe Ekho yerleşimi olabileceği varsayımı da vardır. Kislovodsk Avrasya bozkırlarının, temas bölgelerinin ve bölgenin kendisinde geniş alanlardaki erken Orta Çağ, bir dizi göçebe ve yarı göçebe gücün oluşumu: Attila Hun devleti, Batı Türk Kağanlığı, “Büyük Bulgaristan” ve diğerleri ile işaretlenmiştir. Yazılı ve arkeolojik kaynaklar, 5.-7. yüzyıllarda hüküm süren Hazar Dağıstan’da “Hunlar Ülkesi” (veya “Hun Krallığı”) hakkında bir fikir oluşturmayı mümkün kılmaktadır. “Hunların kralı” veya “Hunların komutanı ve büyük hakanı-” maiyetinde, orduda ve siyasi kararlarını Boy liderleriyle koordine etmede ülkenin yapıları 7. yüzyılın ortalarında Kuzeydoğu Kafkasya ve Güney Rusya bozkırlarında ortaya çıkan ve 10. yüzyılın 2. yarısına kadar varlığını sürdüren Hazar Kağanlığı, sosyo-politik anlamda daha köklü ve istikrarlı bir oluşum haline gelmiştir. Savir askeri-politik Boy birliğinin ve Türk Kağanlığının kalıntıları üzerinde oluşan Hazarya(Harita.2.), sosyo-politik sistemin birçok unsurunu onlardan almıştır. Bu Devlet, 7. yüzyılın sonunda Kafkasya’ya yerleşen tüm ana bozkır nüfus Savirler, Barsiller, Bulgar grupları, Hazarlar, Turkutler, vb. Türk gruplarını içermiştir.

Harita.2. Hazar Türk Kağanlığı Coğrafyası

Hazarların gücü ve etkisi, Azak-Hazar hattının tüm bozkırlarına, Kırım’a kadar yayılmıştır. Hazarya’nın ilk merkezleri kuzey Dağıstan’daki Semender ve Belenjer’dir. “Hun krallığı” da kaganlığın bir parçası olmuştur. Arap-Hazar savaşlarında (VII-VIII yüzyıllar) değişen başarılarla gelişen uzun vadede konumlarını elde etmek için Khazaria hayatta kalmayı başardı ve tutunmuştur. Bu savaşlar sırasında, Aşağı Volga bölgesine kadar olan topraklarına yönelik saldırıları püskürttüler ve Kafkas Albanya’sına, çoğu Arapların egemenliğine giren diğer Transkafkasya ülkelerine sayısız akınlar düzenlediler. Başarıda önemli bir rol Khazar Hanı, Alanların şahsında ve nüfusun diğer yerel gruplarının temsilcilerinde ve ayrıca Kuzey-Doğu’nun yaylalarına karşı kendi muhalefetinde müttefik bir potansiyel oynamıştır.. Araplar, asırlık mücadeleleri sırasında Kafkasya’da, İslam’ın güçlü bir şekilde yayılmasına sadece Derbent ve düz Dağıstan’ın bir parçasında başarılı olmuşlardır. Hazar hükümdarlarının bölgedeki konumlarının güçlendirilmesi, Bulgarlara karşı mücadelede ve Alania ile zor ilişkilerin geliştirilmesinde gerçekleşmiştir. Bulgarlar, Hazar Kağanlığı ile karşı karşıya gelmede kaybettiler, ikisi Orta Volga ve Tuna’ya giden üç parçaya ayrıldı ve üçüncüsü Khazaria’nın gücüne boyun eğmek zorunda kalmıştır^[59]. Hazarlar, Alanları belirli bir bağımlılığa soktular. 8. yüzyılın 2. yarısında Doğu Slavlarla sınır bölgelerinde Orta Don ve Yukarı Donets’e taşınmak için onlar tarafından organize edildiler. Kuzey Kafkasya’nın ticaret yollarında, örneğin Khumarin yerleşiminde güçlü Hazar kaleleri ortaya çıkmıştır. Khazaria’nın en parlak döneminde, eğilim bir kez daha gerçekleşmiştir^[60].

K.M. Baipakov, E.A. Smagulov, A.A. Erzhigitova(К. М. Байпаков, Е. А. Смагулов, А. А.). Erken Ortaçağ Nekropolisi Güney Kazakistan (Ержигитова Раннесредневековые Некрополи Южного Казахстана) isimli eserinde L. M. Levina’nın Doğu’nun Etnokültürel Tarihinde eski yerleşim yerlerinin ve nekropollerin uzun yıllara dayanan kazılarının materyalleri yayınlandığı belirtilmektedir. Aşağı Sir Derya maddi ve manevi kültürünün tarihine ayrıca Aral Denizi nüfusunun etnogenezisine (kökenine), D. Ö I. binyılın ikinci yarısında Orta Asya, Kafkaslar ve Avrupa halkları D.Ö. – IX yüzyılları gösteren Sir Derya Boylarının kültürel ve etnik bağlarına adanmış temel bir monografi yayınlanmıştır^[61]. Otrar-Karatau kültürü çalışmasında, L.M. Levina, Tik Turmas, Aktobe, Altıntau, Tarsa-tobe ve diğer iyi bilinen yerlerden gelen seramiklerin tarihlendirilmesini doğrulamaktadır. Daha önce MÖ 3. yy’a tarihlenen Aktobe seramikleri için daha sonraki bir tarih oldukça kabul edilebilir. M.Ö. – III yüzyıl Otrar vahasında ve Sir Derya’nın sol kıyısında erken dönem seramikleri olan yerler tespit edilmiştir. Otrar-Karatau kültürüne ait tüm seramikler 7 -8 yüzyıllar her üç kültürün de seramiklerini analiz ettikten sonra, L.M. Levina, aşağı ve orta Sir derya nüfusunun ana etnik bileşiminin neredeyse bin yıldır değişmeden kaldığı sonucuna varılmıştır. Nüfusun çekirdeği, yeni etnik gruplarla etkileşime rağmen varlığını sürdürmüştür. Aynı zamanda, L.M. Levina’nın görüşüne göre, ikinci aşamanın başlangıcındaki görünüm Dinyester kültüründe, Güney Sibirya, Tuva ve Moğolistan kültürlerinin karakteristik unsurları, Hunların hareketiyle ilişkilendirilebilir ve bu da Sir derya kabilelerinin büyük hareketlerine yol açmıştır. Amu derya ve Sir derya deltalarına hareket ve o zaman tamamen ortadan kaybolma tarihle ilişkilendirilebilir. Kangarlar – Peçenekler ve Oğuz aşiret birliği L. M. Levina’nın çabaları sayesinde, eski yerleşim yerlerinin ve nekropollerin uzun yıllara dayanan kazılarının materyalleri yayınlanmıştır. Aşağı Sir derya ve ayrıca maddi ve manevi kültürünün Aral Denizi nüfusunun etnogenezisine, Sir derya Boylarının kültürel ve etnik bağlarına adanmış temel eser yayınlanmıştır. MÖ 1. binyılın ikinci yarısında Orta Asya, Kafkaslar ve Avrupa halkları M.Ö. – IX yüzyıllardır. Genel olarak, tarımsal anıt çalışmaları Sir derya ‘nın pastoral kültürleri, “Kangyuy sorunu” sorunları farklı yıllarda ele alınmıştır. Birçok bilim insanından oluşan ve aralarında A.N. Bernshtam, Yu.A. Zadneprovsky, Yu.F. Buryakov, B.A. Litvinsky, Yu. A. Brikin, M.I. Filanovich, R.S. Suleimanova, L.A. Borovkova ve diğerlerinin bulunduğu çalışmanın sonuçları büyük ölçüde temel baskının iki cildinde özetlenen “SSCB Arkeolojisi” N.N. Lysenko’nun Kangju tarihi üzerine son genelleme çalışmalarından birinde ilginç ama tartışılmaz bir hipotezle formüle edilmiştir^[62].

Şunu vurgulamak gerekir ki, 2004 yılından bu yana, Kazakistan’da “Kültürel Miras” devlet programı uygulanmaktadır. Arkeolojik bu program altında; çalışılan belirli bir biriktirme listesinin önemini ve kullanılabilirliğini dikkate alarak önceki araştırmalardaki nesneler seçilmiştir. Bunlar aslında önemli bir tarihi ve kültürel birikim taşıyan referans anıtlardır. insanların hafızası kültürel genetik için önemlidir. Bunların arasında “Kangyuy sorunu” ile ilgili anıtlar vardır. Kapsamlı bir şekilde program araştırması devam etmekte, kazı çalışmalarının ardından ve paralel olarak, bunları ilgili faaliyetler izlemektedir. Kazılan nesnelerin korunması ve restorasyonu, müzeleştirmeleri “Kültürel Miras” programının bir parçası olan “Antik Otrar’ın Canlanması” programıdır. Bu çerçevede, anıtların incelenmesi ayrıca bilimsel ve popüler bilim çalışmalarının yayınlanması, albümler, kitapçıklar öngörülmüştür Bu monografi, Kangyui dönemine ait anıtlar – ilk eyaletlerden biri Kazakistan topraklarındadır. İçinde Otrar ve Türkistan vahaları, Arys ve Talas nehirleri, vadileri nekropollerinin kazılarından elde edilen malzemelerin sistematize edilmiş verilere ve bunların analizi ile ilgili bir dizi sorunu ele alır. “Kangyuy sorunu”, yerleşik ve Orta Çağ’ın başlarında şehir kültürünü göstermektedir^[63].

Kurganlar-Höyükler (Şekil.6.)

Şekil.6. Kurgan

Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A (Колесникова М.Е., Калинина Е.В., Невская Т.А., Зверева Л.А.), Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, Северный Кавказ в истории России, Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi,Stavropol, 2017 (Ставрополь, 2017)isimli eserinde Maykop höyüğü, Oshad – Erken Tunç Çağı anıtıdır. D.Ö. 4. binyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir. Höyüğün ayrıca eski bir adı vardır – Adıge efsanesinden gelen “Oshad”dır. Ana mezar, bir kabile liderinin cenazesinin defnedildiği höyüktür. Maykop şehrinin doğu eteklerinde yer almaktadır^[64].

Fotoğraf. 4. Panter şeklinde koruyucu plak (D.Ö 7. yy)

Panter şeklinde koruyucu plak (D.Ö 7. yy) İskit hayvan stilinin parlak bir örneğidir. Bir avcının gücü ve saldırganlığı aktarılır, işitme, görme ve kokusunun keskinliği vurgulanır. Patilerdeki ve kuyruktaki görüntülerin büyülü gücünü arttırmak için, İskit sanatının tipik bir motifi olan 10 küçük, kıvrılmış yırtıcı hayvan daha yerleştirilmiştir(Fotoğraf. 4.)^[65].

Fotoğraf. 5. Boğa, (D.Ö 7. yy)

Maykop höyüğünün arkeolojik alanı, o sırada Kuzey Kafkasya’da yaşayan yerleşik kabilelerin liderlerinden birinin gömüldüğü eneolitik döneme (kalkolitik veya Bakır Çağı) aittir. Değerli süslemelere ek olarak, ölen liderin üzerine bir gölgelik gerilmiştir. Gömme bezi, iki altın ve iki gümüş kaya balığı figürinlerine yerleştirilmiş dört gümüş tüp çubukla desteklenmiştir. Bugün Hermitage’da sunulan heykeller, boynuzları öne eğik ve bacakları dizlerinde hafifçe bükülmüş bir boğayı tasvir etmektedir(Fotoğraf. 5). Yaşamsal özelliklerin daha doğru bir şekilde iletilmesini sağlamak için, eski ustalar önce figürleri altından yaptılar ve daha sonra detayları gravürle işlemişlerdir^[66].

Fotoğraf.6. Bir geyik şeklinde koruyucu Altın plak (D.Ö. 7. yy) Uzunluk 31,5 cm.

Bir geyik şeklinde koruyucu Altın plak (D.Ö. 7. yy) Kostromsky (Kuban bölgesi) köyü yakınlarındaki bir höyükte bulunmuştur(Fotoğraf.6). Buluntu yeri anıta ikinci adı verilerek – “Kostroma geyiği” denilmiştir. İskit sanatının başyapıtlarından biridir. Uygun şekilde yakalanan siluet, özlülük ve formların genelleştirilmesi, figüre inanılmaz bir dinamizm, bir iç enerji ve güç duygusu vermektedir^[67].

Fotoğraf.7. Kelermes mezar höyüğünden kın içinde kılıç (D. Ö 7. yy)

Altın bir kın içinde demir kılıç (uzunluk 62,5 cm).

Kelermes mezar höyüğünden kın içinde kılıç (D. Ö 7. yy) muhtemelen, Batı Asya’daki İskit devletinin topraklarında yapılmıştır(Fotoğraf.7). İskit hayvan üslubuna özgü motifler, Orta Asya teknikleri ve kompozisyonları ile birleştirilmiştir^[68].

Naukova Dumka’nın Bozkır İskit Antikaları isimli makalesinde İskit zamanının at dizginlerinin nesnelerinin arkeolojik literatürde çok dikkat çekmiştir denilmektedir. D.Ö. 4. ve 3. yüzyıllara ait arkaik dizgin ve dizgin takımlarının özel bir çalışmasına ek olarak. V. A. Ilyinskaya (1973) tarafından yapılan, bir dereceye kadar birkaç eser vardır. Dizginlerin düzenlenmesi ve bireysel elemanlarının tipolojisi konuları ele alınmaktadır. Geç İskit atının dizginleri ve teçhizatı oldukça az çalışılmıştır. Son zamanlarda bu konuda bazı materyaller ortaya çıkmış olmasına rağmen soru işaretleri bulunmaktadır. Naukova Dumka,  Bozkır İskit Antikaları makalelesini İskit-Sarmatya dönemine ait bir grup tuhaf saç bandına ayırmıştır^[69]. İncelenen alınlıklar aşağıdaki özelliklerle karakterize edilir: aşağı doğru genişleyen düz bir üçgen lobları vardır; tepede stile, bir halkaya veya S-görünür şekilde kavisli bir kancaya bükülü olarak yerleştirilmiştir. Bıçağın kancaya geçiş noktasında dışa doğru çıkıntı yapan küçük bir halka mevcuttur. Literatürde bu tür kafa bantlarını belirtmek için ortak bir terim yoktur, bu nedenle onlara “kancalı saç bantları” denilmesi önerilmektedir. Bu tür saç bantları, Kuzey Karadeniz bölgesinin topraklarında çeşitli yerlerde bilinmektedir. Bu bulguları Naukova Dumka şöyle açıklamaktadır: Moldova SSR’sinin Kişinev bölgesinden Bubuech’de 1908 yılında tesadüfen bulunmuştur. Defineden iki bronz alınlık bulunmaktadır Onlardan biri alt kısmı yuvarlak, kenarları alçak kenarlı, düzgün dikey halkalı, kancanın ucu ilmeğe doğru bükülmüş ve düğme görünümündedir (Şekil.7. 1,2). Uzunluk kaş bandı 13,5 cm, alt genişlik 5 cm ikinci numunenin bıçağının alt kenarı (sağ kalan boyutlar 11 x 3 cm) kopmuş, şekil olarak birinciye benzer. Alınlıklarla birlikte bir kazan, küçük kap parçaları, cuirass tipi bir deniz kabuğunu süsleyen bronz süslemeli levhalar ve bronz bir miğfer bulunmuştur. Velikoploskoye, Velikomikhaylovskiy bölgesi, Odessa bölgesinde İki tam kaş bandı (bronz ve gümüş) ve üçüncü (bronz) kaş bandının kancası, gümüş kopça, kenar boyunca küçük çentiklerle kaplı bir silindirle süslenmiştir; merkezden alçak bir nervür geçer. Her iki tarafta altta kenardan – dikey olarak yerleştirilmiş, çizgilerle birbirine bağlanmış üç dairesel oyulmuş bir süsü; altında zımba noktalarıyla çevrili oval bir çıkıntı, altında da bir zımba noktası halkasıyla çevrelenmiş yarım küre şeklinde bir çıkıntı vardır. Kancanın tabanında – dikey bir döngü bulunmaktadır^[70].

Kanca deforme olmuş, kancanın ucundaki bikonik düğme çentiklerle süslenmiştir. Bıçağın alt kenarı kırılmıştır. Korunan parçanın uzunluğu 11 cm, genişliği 3,5 cm’dir (Şekil.7.3). Bronz alın daha dardır, bıçağın alt kenarı dalgalıdır, yanlarda alçak bir kenar ve ortada bir kaburga vardır. Döngü iki dikdörtgen çıkıntı ile işaretlenmiştir. Kancanın ucu, asimetrik bir bikonik düğme ile süslenmiş ilmeğe bükülür. Uzunluk 12,5, genişlik 4 cm (Şekil.7.4), üçüncü alından sadece S şeklinde kavisli kancanın ucu korunmuştur,  yarım küre bir düğme ile dekore edilmiştir. Definenin bileşimi, alınlıklara ek olarak, bronz bir kazan, demir parçalar ve yanak parçaları, bronz kafa bandı levhaları, bronz çapaklar ve altın plakaları içermektedir. Bronz zincir, gümüş kâse parçaları vardır. Silahlar, bir çift mızrak ucu ve bir ok ucu parçası, demir burçlar, ıslık sesi veren ok uçları, yuvarlak veya oval kalkanın bronz parçaları ile temsil edilmektedir.  Semenovka, Belgorod-Dnestrovsky bölgesi, Odessa bölgesinde 1975 yılında L.V. Subbotin tarafından yapılan kazının 20 No’lu höyüğünde, höyüğün tepesinden 1,1 m derinlikte, merkezin 11 m batısında, amfora birikimi arasında mızrak ucu parçaları ve dizgin levhaları bulunmuştur. Yakınlarda, küçük bir delikte, içinde demir ok uçları ve bronz braketler olan bir cam kadeh yatmaktadır. Kadeh yanında, bir sap ile yere bir hançer saplanmış, karşı tarafta bronz bir alınlık vardır. Alt kenarı yuvarlatılmış, alçak bir kenar kenarlar boyunca uzanıyor, ilmek yüzeyi nervürlü, kanca deforme olmuş, ucu küresel bir düğme ile süslenmiştir. Başlangıçta, kanca S şeklinde (Şekil.7.5). 17.5 cm uzunluğunda ve 4.3 cm genişliğindedir (Subbotin ve Okhotnikov, 1981). Novovasilievka, Snigirevsky bölgesi, Mykolaiv’de O. G. Shaposh liderliğindeki Ingul seferi tarafından kazılan 9 numaralı höyükte buluntular vardır. 1975 yılında Nikova, höyüğün kuzeybatı kesiminde demir uçlar, haç ve kavisli yanak parçaları ve bronz bir alınlık bulunmuştur. Alt kenarı yuvarlatılmıştır, yanlarda alçak bir taraf vardır, kanca S şeklinde kavislidir, ucu çentiklerle kaplı silindirik bir düğme ile süslenmiştir (Şekil.7. 6). Kaş bandının uzunluğu 14, genişliği 6 cm’dir (Shaposhnikova ve diğerleri, 1975)9. Snigirevka, Snigirevsky’nın Mykolaiv bölgesinde 1973 yılında V.I. Nikitin tarafından kazısı yapılan 1 No’lu höyüğün 8,5 m güneydoğusundaki höyükte; merkezinde, bir ateş çukurunun kalıntılarının yanında bir çift bronz alınlık bulunmuştur. Onlar aynı türdendir. Alt kenarları yuvarlatılmıştır, yanlarda alçak bir taraf, S şeklinde kavisli bir kanca, ucunda küresel bir düğme vardır. Saç bantlarının uzunluğu 9,6 ve 7,8 cm, genişliği 4,6 ve 3,3 cm’dir (Şekil.7.7,8). Alınlıklarla birlikte bronz bir zincirin halkaları, beş bronz halka şeklinde dizgin levhası, demir bir mızrak ucu ve kemik saplı demir bıçaklar vardı (Nikitin, 1973). Bulganak yolunun yakınında bir höyüktür. Bir at mezarında, alt kısmı yarım daire biçimli gümüş bir saç bandı, kenarı boyunca uzanan bir çerçeve ile bulunmuştur. Ortak kancanın ucu kırıktır. Korunan parçanın uzunluğu 16, genişliği 2 cm’dir (Şekil.7. 9,10). Kaş bandı ile birlikte altı yuvarlak levha bulunmuştur^[71]. Zelensky el arabası, 1912 yılında yapılan kazılarda bir at mezarında gümüş bir alınlık bulunmuştur. Altta sivri uçlu bıçak, bir zıvana ile süs dekore edilmiştir. Döngüden bıçağa geçiş bir adım olarak tasarlanmıştır. Kanca halkaya takılmış, sonu bir kuğu başı şeklinde yapılmıştır. Kafa bandı uzunluğu 15, genişlik 3 cm’dir (Şekil.7.11). Alınlık ile birlikte iki işlemeli gümüş levha, bir demir uç, bir gümüş vorvarka ve bir bronz toka vardır. (Shkorpil, 1916). Kuban bölgesinin Temryuk bölgesinin Akhtanizovskaya ışınında gümüş bir alınlığının parçası gelmiştir. Döngü korunmuş ve bükülmez ucu küresel bir düğme şeklinde tasarlanmış bir kanca vardır (Şekil.7.12). Gümüş metal levhalar, simgeleri ifade eden altın tüpler, broşlar, altın levhalar, cam ve gümüş kaplar, bronz bir ayna, altından bir mihenk taşı, bronz bir miğfer bulunmaktadır (Spitsyn, 1909). Klimenkov çiftliği, Rovenkovsky ve Voronezh bölgesinde tesadüfen, gümüş içeren bir kompleks bulunmuştur. Alt kısmı üç çıkıntı şeklinde tasarlanmış alınlık, merkez ve kenarlar boyunca uzanan zımba süsleme ile çizilmiş kancası bozuk üç çizgi vardır. Alınlığın uzunluğu 12, genişliği 3 cm’dir (Şekil.7.13). İki çift demir uç, üç yanak parçası, sekiz gümüş plaket, bir vorvarka ve bronz parça vardır (Yatsenko, 1962). Voronej bölgesinin Antipovka Losevsky bölgesinde 1958’de rastgele koşullar altında gümüş bir alınlığın üst kısmı bulunmuştur. Bıçak ağzı kenar boyunca küçük daire ve aralarında yarım daire şeklinde bir damga ile süslenmiştir. Kanca bükülmüştür. Korunan parçanın uzunluğu 5 cm’dir (Şekil.7.14). Onunla birlikte iki çift demir uç ve yanak parçası, yedi gümüş plaket ve kaş bantlı bronz bir miğfer bulunmuştur (Gushchina, 1961). Açıklamadan da anlaşılacağı gibi, tüm saç bantları aynı tipe aittir.  Sadece yapıldıkları malzeme, süslemenin doğası, boyut ve bazı küçük tasarım detaylarında farklılık gösterirler. Ana formları, düşük bir kenar ve gözle görülür şekilde kavisli bir kanca ile sınırlanan balta biçimli bir lobdur. Bazı kaş bantları, bıçak ve halkanın süslemesi ve karmaşık tasarımı nedeniyle daha zariftir. Zelensky Kurgan’da bulunan bu örnek, diğer saç bantlarından önemli ölçüde farklıdır. Bıçak tamamen geometrik süsleme ile kaplanmıştır, ilmek basamaklarla vurgulanmıştır. Saç bantları bronz ve gümüşten yapılmıştır. Bronz süslemeli daha basit olarak, gümüş olanlar şekil, boyut ve dekor bakımından birbirinden farklıdır. Çoğu alınlığın boyutları 14-11 cm’yi geçmez Semenovka ve Zelensky Kurgan’dan büyük örnekler (17,5 cm) ve Snigirevka’dan küçük örnekler (9,6 ve 7,8 cm)12 vardır. Saç bantları ile birlikte bulunan malzeme, onları D. Ö. 3. – 1. yüzyıllara tarihlendirilmelerini sağlamaktadır (Şekil.8.  1,2).  A.I. Melyukova’nın D. Ö. 4. – 3. yüzyıllara tarihlendiği iki mızrak ucu vardır. D. Ö.III – II yüzyıllara ait bükülmüş uçları ve çapraz şekilli ağızlıkları ile demir uçlar bulunmaktadır.( Şekil.8.  5,6) aittir. Bu kompleks için en olası tarih MÖ 3. yy’dır^[72].

Velikoploskoye ve Semyonovka’da (Şekil.8.  7) bulunanlara benzer demirden soketli ok uçları D. Ö.  3. yy’da inceleme alanında ortaya çıkmıştır. (Melyukova, 1964). Semenovka’dan gelen ok uçlarına en yakın olanı, D. Ö. 3.-2. yüzyıl Prokhorovka kültürünün ok uçlarıdır (Moshkova, 1963). Alınlığın bulunduğu höyüğünde D. Ö. 4. yy sonu – 3. yy başlarına ait bir amfora savaş aleti bulunmuştur. Bütün bunlar Semyonov’un alınlığını D. Ö. 3. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirmeyi mümkün kılmıştır. Snigirevka’daki mızrak ucu (Şekil.8.4), Velikoploskoye’deki mızrak uçlarından birine benzemektedir. Snigirevka’daki halka şeklindeki levhalar, Velikoploskov’unkilere yakındır. (Şekil.8. 10). Bu, Snigirevsky kompleksini D. Ö. 3. yüzyıla tarihlendirmek için zemin sağlar. Novovasilyevka’dan (Şekil.8. .8), D.Ö. III – II yüzyıllara ait haç biçimli uçlar ve alınlığı aynı zamana bağlamaya izin vermektedir. Zelensky höyüğünde D.Ö. 3. yüzyıla ait bir envanter zengin bir taş kutuya gömülmesine eşlik etmiştir. (Ambrose, 1966) Akhtanizovka, Klimenkov, Antipovka’nın alınlıkları daha sonraki bir zamana aittir. Klimenkovskaya bulgusu D. Ö 2. yüzyıla kadar uzanıyor. (Yatsenko, 1962). D.Ö. II’nin sonunda – I yüzyılın başında Antipovka’daki kompleksi içerir (Gushchina, 1961). Akhtanizov bulgusu da (broşlara göre) aynı zamana tarihlenmektedir (Ambrose, 1966). Bu tür saç bantlarının kökenini bulmak için D.Ö. 4. – 3. yüzyılların İskit dizginlerine dönülmelidir. O zamanın bazı İskit bölgelerinde (Chaschae höyükleri, Mastyugino, Russkaya Trostyanka, Turia, Kapitanovka, Kamenskoe gorodishche), dizgin setleriyle birlikte kancalı küçük demir alınlıklar bulunmuştur. Bunlar incelenenlerden daha küçüktürler, formda bazı farklılıklar vardır. Ama tipolojik bağlantıları tartışılmaz görünmüştür (Şekil.9). Naukova Dumka’nın, Bozkır İskit Antikaları makalesinde ele alınan saç bantları, köken olarak D. Ö 4. – 3. yüzyıllara ait İskit demir saç bantlarına kadar uzanmaktadır. Bu dağılım bölgeleri ile kanıtlanmıştır. Hepsi Kırım ve Küçük İskit’in bulunduğu Güneybatı Karadeniz bölgesinde yoğunlaşmıştır. Basit demir alınlardan daha gelişmiş zarif ve zarif bronz ve gümüş alınlara geçiş bu bölgede gerçekleşmiştir. Bu konuda istisnai durum 1959’da İskit Napoli’de, D.Ö. 3. – 2. yüzyıllara ait bir amfora sapından yapılmış bu tür alınlıkları dökmek için bir form bulunmuştur. (Vysotskaya, 1979). Bu forma en yakın olanı Velikoploskoye’den bronz alınlıktır. Ayrıca iki yanal ve merkezi nervür, basamaklarla vurgulanan bir halka üzerinde kancanın sonunda bikonik bir düğme vardır. Bu formun incelenmesi, saç bantlarının üretimi için teknolojinin kurulmasını mümkün kılmıştır. Dökümden sonra bıçağın alt kenarı perçinlenmiş, ardından alınlık daha fazla işleme tabi tutulmuştur (temizleme, cilalama, süsleme vb.)^[73]. Böylece, kancalı kaş bantları D. Ö. 3. – 1. yüzyıllara kadar uzanmaktadır. Bu durum D.Ö.  4. – 3. yüzyılın başlarında İskit demir alınlıklarından gelmektedir. Onlar geç İskit dizginlerinin karakteristik dekorasyonudur. İskit olmayan komplekslerde (Zelenskaya höyüğü, Vasyurinskaya Gora, Akhtanizovskaya) bu tür kafa bantlarının buluntu vakaları, Karadeniz atlı kavimler kültüründe^[74] böyle dizginlerin geniş dağılımını göstermektedir (Harita.3). Antipovka ve Klimenkov I. V. Yatsenko ve I. I. Gushchina’dan gelen kompleksler Sarmatyalılarla ilişkilidir. P.D. Liberov bunların Sarmatyalılara ait olup olmadığını sorgulasa da (Liberov, 1965), I.V. Yatsenko ve I.I. Gushchina Sarmatyalıları kabul etmiştir. Muhtemelen, gümüş alınlıklar, İskitlerle temaslar sonucu alınmış ve bu komplekslerde bulunan diğer ürünler gibi Sarmatyalılara onların bir sonucu olarak gelmiştir. Söz konusu alınlıklar çoğu durumda mezarların dışında bulunmuştur (Bubuech, Velikoploskoye, Semyonovka, Snigirevka, Novovasilievka). Bunlarla birlikte, kural olarak, mızrak uçları ve ok uçları, hançerler, miğferler, değerli metallerden yapılmış takılar ve pahalı ürünler bulunur. Saç bantları, genellikle phalars ve plaklarla süslenmiş saç bantlarının bir parçasıdır ve gümüşten yapılmıştır. Bir yanda koruyucu silahların, diğer yanda lüks eşyaların mevcudiyeti, böyle bir at koşum takımının, kural olarak, zengin göçebe tabakanın temsilcileri olan ağır silahlı atlılar arasında yaygın olduğunu göstermektedir^[75].

Şekil.7. Kancalı Alınlıklar.

1, 2. Bubuech. 3, 4. Büyük daire. 5. Semyonovka. 6. Novovasilievka. 7, 8. Snigirevka. 9, 10. Kerç. 11. Zelensky el arabası. 12. Klimenkov. 13. Antipovka.

Şekil.8.  Kafa Bantlı Komplekslerin Envanteri

1-3, 5, 6, 10. Büyük daire. 4, 11. Snigirevka. 7. Semyonovka. 8, 9. Novovasilievka.

Şekil.9.  Tiraspol Höyükleri Bulguları

1. Tığ İşi Saç Bantlarının Tipolojisi 2. Taraclia. 3. Novovasilievka. 4. Semyonovka. 5. Bubuech. 6. Koşar. 7. Koleksiyon Platar. 8.9. Snigirevka. 13.14. Velikoploskoe. 15. Klimenkov. 16. Antipovka. 17. Khankala yerleşimi. 18-20. Kaçalinskaya. 21. Kalça Vek. 23. Nogaychinsky el arabası. 24. Marievka. 25. Bravichen. 26. Zisserman’ın sitesi. 27. Prochnookopskaya. 28. Zelensky höyüğü. 29. Vasyurinskaya Dağı. 30. Kerç. 31. Zimnitsa. I-D. Ö. IV. 4. yüzyıla ait İskit saç bantları.

Harita.3. Kancalı alınlıkların bulunduğu Coğrafyada yayılımı

Simgeler: I. İskit Napoli’den kalıp dökümü II. Kancalı saç bantlarının bulguları: 1– balta şeklinde; 2 – çubuk şeklinde; III – dar bir bıçak; IV – figürlü bir bıçak.

1. Thigh Vek. 2. Bubuech. 3. Bravicen. 4. Taraclia. 5. Harika daire. 6. Tiraspol mezar höyükleri. 7. Semyonovka. 8.Mutlu Vadi. 9. Zimnitsa. 10. Marievka. 11. Novovasilievka. 12. Snigirevka. 13. Nogaychinsky el arabası. 14. İskit Napoli . 15. Kerç. 16. Zelensky höyüğü. 17. Vasyurinskaya Dağı. 18. Ahtanizovskaya. 19. Klimenkov. 20. Antipovka. 21. Kaçalinskaya. 22. Zisserman mülkü. 23. Geimanovsky köyü. 24. Khankala yerleşimi. 25. Prochnookopskaya

Silahlarla birlikte, at koşum takımı, göçebelerin maddi kültürünün önde gelen kategorilerinden biridir. Atın göçebelerin hayatındaki rolü, atı kontrol etme araçlarının geliştirilmesine verilen istisnai önemi belirlenmiştir. At kontrollerinin oluşumu ve gelişimi üzerine yapılan çalışmalarda herhangi bir eski göçebe toplumun yaşamının bu yönleri her zaman karşılıklı olduğundan, silahların incelenmesi, göçebelerin askeri ilişkileri ile yakın ilişki içindedir, birbirine bağlıdır ve büyük ölçüde birbirini belirler. Rus arkeolojisinde İskit-Sarmatya zamanının dizginlerinin incelenmesi yeni başlamıştır. İskit atlarının kıyafetleri sistematize edilmiş ve yeterli ayrıntıda tanımlanmışsa (Іllіnska, 1966; Ilyinskaya, 1973), o zaman Kuzey Karadeniz bölgesinin binicilerinin dönüşte ve D.S.  ilk yüzyılların ekipmanı hâlâ kapsamlı bir çalışma beklemektedir. Yeterli sayıda buluntu ile temsil edilen Sarmatya dönemine ait at kıyafetleri tekrar tekrar yayınlanmış ancak özel olarak incelenmemiştir. Bunun istisnası, K. F. Smirnov tarafından ele alınan Savromatian dizginidir (Smirnov, 1961). Bu arada, Sarmat kabilelerinin D.S. 1. yüzyıllarda ülkenin güneyindeki tarihindeki rolüoldukça büyük ve Sarmatyalılar ile komşuları arasındaki temasların analizinde büyük önem taşıyan askeri meseleleri belirsizdir. At kıyafetleri, bir atı kontrol etmenin yolları ve yöntemleri ile yakından bağlantılıdır^[76]. Bu nedenle, V. M. Zubar’ın Kuzey Karadeniz Bölgesi Bölgesinde İskitler ve Sarmatyalıların silahlanması “В. М. Зубарь,  О Снаряжении Боевых Коней В Первые Века Н. Э. На Территории Северного Причерноморья Вооружение скифов и сарматов” isimli bu çalışma Sarmat zamanının at dizginlerinden birinin Kuzey Karadeniz’deki dağılımının kökenini, amacını, zamanını, tasarımının analizine belirlemeye ayrılmıştır. Bölge ve nüfusun hangi etnik grubunun birkaç at ve ve cenaze parçası ile ilişkili olduğu sorusunu düşündürmektedir. D. S.  birinci yüzyılların Chersonesos nekropolünde keşfedilen at koşum takımı 1893 yılında Chersonesos nekropolünde yapılan kazılarda, at iskeletli bir toprak mezarda “bronz güzel şekilli parçalar” bulunmuştur^[77]. Bitler, dikdörtgen çerçevelerde sonlana, çapraz kesitte hareketli şekilde bağlanmış iki üçgen bitten oluşur (Şekil. 10. 1,2). Yaprak şeklinde her iki ucu halkalarla biten bir çubuktur. Yüzüklerin hemen altında yanak parçalarında, enine kesitte üçgen olan iki paralel çubuğun dik açıyla yerleştirildiği ve sıkıca sabitlendiği dikdörtgen çerçevelerde delikler vardır. Çubukların her birinin orta kısmında, çerçevelere bitişik bitlerin uçları gibi kenar düzleştirilmiştir. Kemirgenler ve yanaklıklar, kemiricilerin uçlarındaki çerçevelere sırasıyla yerleştirilen üç bronz plaka ve yanaklıktan uzanan çubuklar yardımıyla hareketli bir şekilde bağlanmıştır. Bit’in toplam uzunluğu, yaprak şeklinde çubuklar ile bağlantı noktasına 8.3cm.  ve  6.2 cm kemirgendir. 1896’da Kerç’te Glinishche olarak adlandırılan bir mezarda kazılan bir mezarda benzer parçalar bulunmuştur (Şekil. 10.3,4). Bunlar sadece Chersonesos’tan farklıdırlar. Gümüşten yapılmış ve yanaklıktan uzanan çubukların uçlarında çerçeveleri olmayanlardır. Uça ek olarak, üç cam kap, gömülü olanın başını süsleyen altın yapraklar, çeşitli boncuklar, bir altın yüzük ve bilezik, demir üçgen ve dört yüzlü yaprak biçimli uçlar, kemerden oklar, çeşitli tokalar ve rozetler bulunmuştur. (E. Von Stern, 1898). Çok sayıda at kıyafeti, E. Von Stern’in birlikte bu mezara en az iki atın gömüldüğünü varsaymasına izin vermiş ve bir dizi işarete dayanarak, at kıyafetlerinden birinin, eldeki parçaları içeren at kıyafetlerinden birinin defnedilmek üzere yapıldığı sonucuna vardırmıştır. (E. Von Stern, 1898). Benzer bir tasarımın başka bir parçası, Chernorechensky mezarlığının 4 No’lu mahzeninde kaydedilmiştir. Burada, bir setin parçası olarak, saç bandı süslemelerine ek olarak, demir kemiren ve bronz yanak parçaları olan bimetalik parçalar vardır (Babenchikov, 1963). Bu yanaklıkların Chersonesos’takilerden farklı olmasının nedeni, yanaklığın uçlarında halkalar yerine yamuk uzantıların olmasıdır (Şekil.11. 1). Araştırmacılara göre Kerç’te keşfedilen kompleks D. Ö 1. yüzyılın sonlarına – D. Ö 2. yüzyılın başlarına aittir. (Gaidukevich, 1949). Chernorechen-tasarımda benzer bir at koşum takımı aksesuarlarının bulunduğu mezarlık alanındaki kopçalar biraz daha geç bir zamana – D. Ö 3. yüzyıla tarihlenmektedir. (Babenchikov, 1963). Chersonese bitlerinin Chernorechensky ile değil, Kerch ile daha büyük benzerliği göz önüne alındığında, D. Ö 1. yüzyılın sonu – 2. yüzyılın başlangıcına atfedilmelidir. Bu tür bitin kökeni sorusu basit değildir. Akdeniz ve Kuzey Karadeniz bölgesinin antik merkezlerinde bu tür bitlerin proto-tipleri bulunur. Bu nedenle, o sırada Sarmatyalıların yaşadığı Kırım’a bitişik bozkır bölgeleri incelenmiştir. 30’larda, Zaporozhye’deki Dneprozavodstroy topraklarında, 29 No’lu höyükte halka kulplu demir bir kılıca ve D.Ö. 1. yüzyıla ait bir sürahiye dayanmaktadır^[78].

Kılıcın yanı sıra demir ok uçları, seramik, bronz levhalar üzerinde, söz konusu olanlara benzer ancak daha basit ve daha rasyonel bir biçimde demir bitler bulunmuştur (Şekil.11. 2). Uçlarında iki halka bulunan göğüs parçaları, geçiş çubukları ve bağlantıları olmadan doğrudan çubuklara bağlanmış ve bu da yapımı içindeki şekle göre büyük ölçüde kolaylaştırmıştır. Kazı günlüğü, dizginleri sabitleme sistemini doğru bir şekilde kurmak imkansızdır ancak diğer Sarmatyalılardan bitlerinin buluntuları benzer tasarım kompleksler yardımcıdır. V. M. Zubar^[79]’ın araştırılmalarında görüldüğü gibi Sarmatların atlarda dizgin kullanmaları onlara savaşlarda hareket üstünlüğü kazandırmıştır. Bu hareket kabiliyetine geriye dönüp ok atmada dâhildir.

1965 yılında, Nikolsky mezarlığının 12 numaralı höyüğünde, 1. yüzyılın ikinci yarısında – 2. yüzyılın başlarında bir mezarda benzer bitler kaydedilmiştir. (Şekil.11. 3), Yanaklarının bronz ve süslü olmasıyla Zaporozhye’de bulunanlardan farklıdır. (Zasetskaya, 1979). Dizgini sabitlemek için, burada hizmet verilen kemer için bir klips ile kemirmenin ucuna dişli bir halka konmuştur. 1949’da Napoli’nin kapılarında İskit-Alanlı bir komutanın cenaze gömüsü bulunmuştur (Karasev, 1951; Vysotskaya, 1979). Onun dizgin setinde, kafa bandına takılma şekliyle yukarıda açıklananlardan farklı olan parçalar vardır (Şekil.11. 4). Yanakların uçlarına halkalar değil, diskler yerleştirilmiş ve kafa bandının yanak kayışları çerçevelere bağlanarak uzaklaştırılmıştır. Yanak parçasının orta kısmından dolgu yapılmıştır. Bu önceki durumda olduğu gibi, yanak parçası ile kemiren arasında dişli bir klipsli bir halkaya bağlanmıştır. Tarihî set 2. yüzyılın başından daha geç değildir. Böylece, D. Ö. 1. yüzyıldan başlayarak Sarmatyalıların bir bit yapısı vardır ve bu da kuşkusuz bit için ilk biçim olarak hizmet etmiştir. Sarmatyalılarla birlikte, bu tür bit, 1. – 3. yüzyılın sonundaki dört mezar kompleksinin bulunduğu Kırım’a Chersonesos ve Kerç’e nüfuz eder. Görünüşe göre ağır silahlı binicilik savaşçılarına ait olan, bu tür at ekipmanları kazılar sırasında keşfedilmiştir. Kerç ve Napoli’den gelen bitlerin benzerliği, bir zamanlar Napoli kompleksi araştırmacıları tarafından fark edilmiştir (Karasev, 1951; Schultz, 1957; Vysotskaya, 1979). Söz konusu türdeki bitlerin tarihlenmesine ve kökenine ek olarak, bunların pratik uygulamaları ve amaçları konusu da büyük önem taşımaktadır. Binicinin karşılaştığı belirli görevlerle ilgili görüşler vardır. İşlevsel amaç sorunu ve koşum takımının belirli bölümlerinin çalışma prensibi, tamamen uygulamalı bir yapıya sahip olmalarına rağmen, sürekli olarak ilgi çekicidir. Bu arada bu tür parçalar atın kafatasına sabitlenmediği için bunların kafa bandına takılma yöntemi ve çalışma prensibi literatürde dikkate alınmamıştır. Bu da bu konu üzerinde daha ayrıntılı olarak durulmasını sağlamaktadır. Chersonesus tipi bitler, hem kalınlıkları ve bölümleri nedeniyle hem de çalışma prensibine göre bir atı kontrol etmek için katı bir araç olarak hizmet etmiştir. Kafa bandına takma yöntemine bağlı olarak bu ilke iki yönlü olabilir. İlk durumda, yanak kayışlarının çatallı uçları halkalara bağlanmıştır. Aynı zamanda, yanak parçası dizgin yalnızca halkalar arasındaki yanaklığın şaftına takılabilir (Nikolsky mezarlığı ve Napoli’den gelen parçalarda olduğu gibi)  ve bitler ağzın köşelerine ve ağız köşelerine baskı uygulamıştır. Atın çenesinin dişsiz kenarının arkası, sıradan bir kantarmanın işlevlerini yerine getirir^[80].

İkinci durumda, yanak kayışı yanak parçasının üst halkasına ve dizgin alt halkaya takılabilir. Dizginler çekildiğinde, psalia’nın üst ucu atın seyri boyunca çubuklar ondan uzanan – binici yönünde ve aşağı ileriye doğru hareket eder. Böylece kemirgenler atın sadece ağız köşelerine değil, tüm alt çenesine ve diline de baskı uygulayarak ağrıyı şiddetlendirir ve hayvanın biniciye daha çabuk itaat etmesini sağlar. Bu çalışma prensibiyle, söz konusu bitler esasen geçicidir, binicilik koşullarında vazgeçilmez bir gereklilik olan atın duruma hızlı ve sorgusuz tepki vermesidir. Binicinin hayatının savaşta genellikle atına bağlı olduğudur. Envantere bakılırsa, söz konusu türde bir dizgin bulunan hemen hemen tüm gömüler asker-binicilere aittir. Bir kontrol aracı olarak ağızlık Orta Çağ’da ortaya çıkmasına rağmen, etkisi (yani, ağzın köşelerine değil, tüm çene ve dil üzerindeki baskı), dizginleri kemirmeye değil, kemirmeye tutturarak elde edilmiştir. Aşağı kaldıraç, antik çağda zaten biliniyordur. Dura-Europos^[81]‘tan bir zırlarla teçhiz edlmiş bir süvariyi (katafrakteri) tasvir eden iyi bilinen grafitiyi hatırlamak yeterlidir (Şekil.11. 7). Atın dizginlerinin bağlı olduğu ağzından uzanan “yanakları” açıkça göstermektedir. Bu nedenle, Chersonesos bitinin listelenen bazı özellikleri ve analojileri, Sarmatyalıların D. S ilk yüzyıllarda zaten olduğunu varsaymamızı sağlar. Sonunda çok daha sonra şekillenen bir atı kontrol etme pratiğindeki bu beceriler faydalı olmuştur. Atı etkilemek ve kontrol etmek için geliştirilmiş araçların ortaya çıkması, birçok nedenden kaynaklanmıştır. Bunların ana nedeni, bir yandan, ağır silahlı süvarilerin karşılaştığı zor görevler, diğer yandan, atı etkileme araçlarının (eyer ve üzengi eksikliği, yarı vahşi bozkır atlarının zor terbiyesi vb.) eksikliği ve kusurluluğudur. Bu çelişkiden kurtulmanın yolu, ya atla sistematik, yüksek kaliteli ve sonuç olarak uzun süreli çalışmalardan ya da onu etkileme araçlarının güçlendirilmesinden oluşuyordur. Katafrakterin Dura-Europos’tan gelen grafiti üzerinde tasvir edilmesi ve bu tür bitlerin ağır silahlı atlılar tarafından kullanılmasına ilişkin önerilen bakış açısını doğrulamaktadır. Söz konusu definlerde koruyucu silahların bulunmaması, bu sonucu çürütememektedir. Çünkü diğer envanter bu mezarların, göçebe halkların ağır silahlı birliklerinin temelinin oluşturulduğu soyluların temsilcilerine ait olduğunu gösteriyor. Bronz uçlu at mezarına ek olarak, Chersonese nekropolünde, bir atın tüm kemiklerini veya dişler, toynaklar, kafatasları parçalarını içeren 13 mezar daha kaydedilmiştir. (Kosciuszko -Valyuzhinich, 1907; Leper, 1927). Bazı mezarlarda, antik nekropolde yaygın olan envanterin yanı sıra, dizginden kalsedon ipleri ve demir tokalar bulunmuştur (Kostsyushko-Valyuzhinich, 1904). At mezarları, kural olarak, başlangıçta ilişkili oldukları mezar komplekslerinden oldukça uzakta bulunduğundan, at mezarlarını tarihlendirmek zordur. Ancak bu duruma rağmen, Chersonese nekropolünde bu mezarların zamanından bahsetmek için hala sebep vardır^[82].

1889 yılında bazilikanın güney tarafından araştırılan mezar, altınla kaplı 229 bronz levhanın bulunduğu bir at iskeletinin bulunduğu Helenistik döneme aittir (Berthier-Delagarde, 1893).  N.V. Pyatysheva onu D.Ö. 4. yüzyıla tarihlendirir. (Pyatysheva, 1957). Mezarların geri kalanının D. S ilk yüzyıllara ait olduğu açıktır. O dönemde kullanılan nekropol alanlarında yer alırlar ve kazı planlarına göre Roma dönemine ait mezarlarla çevrilidirler. 1650 nolu at gömüsü, tamamen soyulmuş olan 1650 nolu kriptanın dromosuna yapılmıştır. (Zübar, 1978). Beş cenazeden üçü at koşum takımı parçaları içeren buluntu toplulukları 4. – 5. yy başlarına tarihlenmektedir (Kosciushko-Valyuzhinich, 1904). Ölen kişiye bir atla eşlik etme geleneği, antik çağın birçok göçebe halkı arasında var olan at kültüyle ilişkilidir (Kuzmina, 1977). Açıktır ki, bu tür gömüler her şeyden önce atlı birliklerin^[83] saldırı gücünü oluşturan ağır silahlı savaşçıların cenazeleriyle ilişkilendirilmelidir (Anfimov, 1951). Atla birlikte gömülen kişiler, toplumun ayrıcalıklı seçkinlerini oluşturmuş ve bunda oldukça önemli bir rol oynamıştır. Bir atın eşlik ettiği savaşçı mezarları, D. Ö. 5. – 3. yüzyılların Kuzey Karadeniz bölgesinin İskit höyüklerinde yaygın olarak temsil edilmektedir. Daha sonra bu bölge Sarmat kabileleri tarafından doldurulmuştur. Kırım’da bu konudab bir istisna değildir. İşte Sarmatyalıların gelişiyle ilgili bu tür mezarlar Boğaziçi nekropollerinde (Kublanov, 1972; Grach, 1974) ve en yakın ilçenin nüfusunun mezarlık alanlarında keşfedilen sakinlerin bileşimine dâhil olmuştur  (Vysotskaya, 1972; Vysotskaya ve Lobova, 1975). Bir karkasın parçalarının veya bir koşum takımının aksesuarlarının mezar eşyalarında bulunması, aynı zamanda, genellikle uygulanan, bir atın ölen kişiye adanması ile de ilişkilidir. Sarmatyalılarda bütün bir atın gömülmesi, toplumda gömülü olanın nispeten yüksek bir sosyal konumunun bir işaretiydi, bu yüzden ana göçebe kitlesi “ölenlerle birlikte bir atın ve koşum takımının sadece bazı kısımlarını gömmeleri gerçeğiyle sınırlıdır” (Kaloev, 1964). Kuzey Karadeniz’in bozkır bölgesinin geç Sarmat mezarlarında (Smirnov, 1954) ve Güneybatı Kırım’ın Sarmat nüfusu arasında (Babenchikov, 1963; Visotska, 1970) bu uygulama yaygındır. Böylece, D. S ilk yüzyıllarda geleneksel at ekipmanı türleri (tekerlekli, çapraz ve kavisli yanaklar, basit halkalı uçlar) ile birliktetir. Sarmatyalılar arasında ve daha sonra Kırım’da, ağır silahlı atlılara yönelik yeni bir bit türü geliştirilmiştir. Aynı zamanda, Chersonesos nekropolünde, spesifik bir Sarmat tipi de dahil olmak üzere, at koşum takımı parçalarının varlığı, diğer verilerle birlikte (Zubar, 1976), doğrudan bir akın olduğu sonucuna varılmasına izin vermiştir (Zubar, 1976)^[84]

Şekil. 10. Eski Anıtlardan Örnekler

1-3. Chersonesos (1 – KLA’dan fotoğraf; 2 – V.N. Zalesskaya’nın fotoğrafı; 3 – yeniden yapılandırılmış çubuklar). 4. Kerç  (E. Von Stern, 1898)^[85].

Şekil.11. Gözlüklü Yanaklıklar

1. Chernorechenskymezarlığı (Babenchikov, 1963). 2. Dneprozavodstroy. 3. Nikolsky mezarlığı (Zasetskaya, 1979). 4. İskit Napoli (Zaitsev, Mordvintseva, 2007). 5. Brüt I (Bespaly, Bespalaya, Raev, 2007). 6. Andreevsky Kurgan (Stepanov, 1980). 7. Dura-Europos’tan Graffito (Robinson, 1975). 8. Gorn Raspberry’den ağızlık (Tavard, 1975)^[86].

Tsvetna’da D. Ö 1. yüzyıla ait Capuan üretimine ait bronz bir oinochoe (çanak çömlek tipi sürahiler) bulunmuştur. (Shelov, 1983) Kenarında kadın başı ile biten figürlü kulp ve gövde üzerinde oyuncu ve Silenus’a ait maskeler vardır. Aynı külliyede bulunan altta yaldızlı edalyonlu ve oval kulplu gümüş bir kâse daha erken bir döneme, D. Ö. 2. – 1. yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir (Kropotkin, 1970). Tüm kemik kompleksinin tarihini netleştirilmiştir. D. Ö 1. yüzyılda yalnızca Sarmatya mezarlarında bulunur(Harita.4).  (Vyazmitina, 1954). Hans-Ulrich Nüber’e göre Patera tipi Eggers 155 veya Millingen Petriky’de zengin bir kompleks içinde bulunmuştur. Bu tür kaplar Claudian dönemine aittir (Nuber, 1973). Kulp yoktur, yani patera bir süredir kullanılmaktadır. Petrikov kompleksi D. Ö. 1. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Gümüş kanfarın ağız kenarı ve üst ataşesi parçası (Şekil.17. 1-2) Barajdan gelmektedir (Romanyuk, Simonenko, 2001). Üzerindeki işlemeli ağız kenarı ve buklelere bakılırsa, bulunan tipte bir kadeh olabileceği düşünülmektedir. Zhutovo’da (Mordvintseva, 2000), Eggers 170 tipine benzer şekildedir (Şekil.17. 1a). Eggers formlarından çeşitli sapmalar ve düşük kalite kadehler (Zaprudye’den parçalar istisna değildir) B. A. Raev’i çoğu gümüş kapların üretimi hakkında makul bir sonuca götürmüştür. Orta Doğu veya Transkafkasya’da bir yerde Sarmat mezarları (Raev, 1987). Bashtechki’de dökme bronz bir kadeh bulunmuştur (Şekil.17. 3,4). Ona analog Doğu Avrupa komplekslerinde yoktur. Gövde ve ağız profiline Pompeius formlarına yakın olmakla birlikte düzgün ağız kenarlıdır. Ancak ağız kenarının kymatium ile bezenmesi Pompeii’de de bilinmektedir (Tassinari, 1995). Yaroshevka, Tsvetnya ve Zaprudye’de bronz döküm kazanlar bulunmuştur. Yaroshevka’dan kapalı küresel gövdeli, bükülmüş kenarlı, kenarda iki dikey tutamak (kırılmış) ve kenardan gövdeye iki ilmek şeklinde tutamak, ortasından bir silindirin geçtiği, bir güzel palet vardır (Şekil.17. 5). Kasanın üst kısmında kabartmalı X şeklinde bir işaret bulunmaktadır. Kayıp tutamaçlar oomorfik olabilir. Aynı barajdan Yaroshevka’dan bulunan kazan ayrıca küresel bir gövdeye, konik bir tabana ve bükülmüş bir kenara sahiptir. Ağız kenarından gövdeye kadar keçi figürleri şeklinde tasarlanmış ilmek biçimli kulplar ve gövdenin ortasından geçen kabartmalı zikzak mahya ile ayırt edilir (Şekil.17. 7). Bununla birlikte, tutamaçları biraz farklı olan Tsvetna’dan tencerede aynı rulo: dikey halka şeklinde, kenarda üç sıra çıkıntı topları ve omuzda halka şeklinde pürüzsüzdür (Şekil.17. 6)^[87]

Fotoğraf.8. Orta Dinyeper Sarmatya Anıtları

Harita.4.  Sarmat yerleşimlerinin haritası:

Simgeler: I – höyük mezarları; II – tahrip edilmiş mezarlar ve tesadüfi buluntular

1. 2. Krasnopolka. 3. Bezelye. 4. Schuchinka. 5. Burtlar. 6. Lipovetler. 7. Baraj. 8. Sazan. 9. Rossava. 10. Kurilovka. 11. Yablunov, Grishentsy. 12. Yemchikha. 13. Neterebka. 14. Domantovo. 15. Berezintsy. 16. Steblev. 17. Yaylar. 18. Maryanka çiftliği. 19. Likidite. 20. Kolodistoe. 21. Ryzhanovka. 22. Yaroshevka, Berybisi. 23. Vasilkov. 24. Petriki. 25. Orlovets. 26. Smela, Zalevki, Nikolaevka, Konstantinovo, Yablunovka. 27. Raygorod, Revovka. 28. Zhabotin. 29. Kalantaevo. 30. Svetlovodsk. 31. Tsvetna. 32. Ruzhichevka. 33. Yaşlı devedikeni. 34. Zhurovka. 35. Zhovnin ^[88]

Fotoğraf. 9. Orta Dinyeper’ın Sarmatya Anıtlarından Silahlar

1, 1a. Kurilovka. 2. Berezintsi; 3, 3a. Orta Dinyeper, A. A. Bobrinsky’nin koleksiyonu. 4, 4a. Vasilkov. 5. Tsvetna^[89]

Şekil.12.  Shchuchinka’dan Kova^[90].

Şekil.13. Tsvetna’dan Kova^[91].

Şekil.14. Tsvetna’dan Oinochoe(sürahi)^[92].

Şekil.15. Tsvetna’dan Kase^[93]

Şekil.16. Şans Eseri Bulunmuş Kutu İçi Eşyalar

1. Bronz patera. 2, 3. Altın bilezikler. 4. Bronz ayna. 5. Altın kolye. 6, 7. Mücevherler. 8. Altın küpe. 9. Bileziğin kalkanı (?). 10. Altın plaketler^[94]

Şekil.17. Orta Dinyeper’ın Sarmatya Anıtlarından Metal Kaplar

1-4, 7. Baraj buluntusu. 5. Yaroşevka. 6. Tsvetna^[95].

M. B. Schukin’in mecazi olarak “garip” olarak adlandırdığı bir grup anıt kompleksler” (Shchukin, 1994, s. 97) höyüklerde veya gömü izi olmayan doğal tepelerde bulundular. Kazanlar veya alınlıkları kancalı dizgin setleri,  silahlar (çoğunlukla mızrak ve ok uçları), gümüş ve bronz falarlar, pahalı bazı ve sosyal olarak prestijli şeyler (gümüş ve mücevher) içerirler.  Tavan kaskları ve Montefortino kaskları (Belenke, Novoprokhorovka, Tokmak- Mezar, Priville, Kamenka-Dneprovskaya) veya kancalı saç bantları (Taraclia) ayrıca bu dairenin anıtlarına aittir. Bu anıtlar coğrafi olarak zıt bölgelerde yoğunlaşmıştır: batıda Güney Dinyester ve Prut havzalarında ve doğuda Azak-Donbass Denizi’nde, Don’da, Kuban bölgesinde ve Kuzey Kafkasya’dadır. Ürün seti askeri kullanım, insan kalıntılarının olmaması ve bir höyükte bulunma ile ilişkili ya da doğal yükselme, kült amaçlarını üstlenmeye zorlanırlar^[96]. Bununla birlikte, Çek Cumhuriyeti komplekslerinden alıntı yaptığı analoglar D.Ö. “Mezmur” u hatırlatan Marevka sadece görsel olarak Kelt yanak parçaları dökümü, V şeklinde, kesitte yuvarlak, halkalı kemiren ve bağlantı içindir. X’in sonları sadece disk şeklinde değildir, çünkü M. Yu. Treister’ın atıfta bulunduğu Želkovice’de, aynı zamanda ajur “ördek” şeklinde pençeler”, Sedlec-Hurka’da olduğu gibi Ma- Ryevsky ürünü tamamen farklıdır ve şekil olarak uzak bir benzerlik dışında ortak hiçbir şey yoktur. Onunla Keltik yanak parçaları arasında hiçbir fark yoktur. Atın kafatası bölgesinde, metal levhalar (Prochnookopskaya istasyonu) arasındaki buluntuya bakılırsa, bu nesne büyük olasılıkla Kuzey Kafkasya’dan kaynaklanan nadir bir alın türüdür. Gimarevsky ürünü Analog  tam olarak orada bulunmuştur: Prochnookopskaya köyleri (Anfimov, Pyankov, 2006), Giaginskaya (Kantorovich ve Erlikh, 2006), Khankala yerleşimi (Petrenko, 1975), süslemede bile Maryevsky’nin mutlak bir analogudur^[97]

Şekil.18. Marievka’dan kask^[98]

1, 2. Yan görünüm. 3. Önden görünüm. 4. Arkadan görünüm. 5. Yanak parçasının menteşe menteşesinin sabitlenmesi. 6. Başın arkasının ortasından açıklık.

Şekil.19. Marievka’dan Eşyalar^[99]

1. Kask (çizim). 2. Üst düğme. 3. Ön kısmın dekoru. 4, 5. Metal Küp.

Bu miğfer Doğu Kelt tipindedir. Buna en yakın analoglar Mikhovo’da bulundu ve Novo Mesto’dadır. Slovenya’ya ek olarak, Polonya’da bir kopya bulunmuştur. Ayrı parçalardan monte edilmiş– dar bir yatay vizör, kronlar, bükülmüş kenarlı ve menteşeli yanak yastıklı geniş oluklu bir ped bulunmuştur. Tüm doğu- Keltik miğferler, D. Ö. 1. yüz yılın mezarlarından gelir. İliryada parietal dikiş boyunca çift kaburgalı böyle bir kaskın ilk bulgusudur. Kuzey İtalya Keltlerinin Tessin miğferleri vardır.  Ancak mezarlıklarda yeni buluntularda bu tür miğferler Batı Kafkasya ve D. Ö. II – I. Yüzyılda yerel kabileler tarafından kullanılmıştır. Taç dekorasyonunun bazı detayları (konuyla ilgili çift kaburga – yanlarda kabartmalı kıvrımlar) yerel silah ustalarının kasklara aşina olduğuna işaret etmektedir^[100].

Şekil. 20. Buluntulardaki Tamgalar.

1. Kemer. 2. Emniyet kemerinden uç. 3. Kupanın dibi. 4, 5. Kadeh sapı. 6. Grivnanın ucu. 7. Kınlı plaka. 8. Madeni para, Kral Inismea. 9. Tamgi Farzoy. 10. Tamga Remetalka. 11. Sauromatların Tamgası II. 12. Tamga II. 13. Tamga III^[101].

K. F. Smirnov, Grushev kabını el yapımı olarak tanımlamış ve onu erken Prokhorovka seramiklerine bağlamıştır. Bununla birlikte, bu şekilin içinde yalnızca bir karşılığı yoktur, aynı zamanda üretim teknolojisi ve yüzey işleminin doğası açısından kesinlikle ona yabancıdır. Bu, gri kilden yapılmış, şaşırtıcı derecede ince duvarlı bir kaptır. Düz, hafif kıvrık ağız kenarlı, geniş bodur gövdeli, düz dipli, omuz boyunca 4 yatay sıra ütüyle süslenmiş çizgiler vardır. Altlarında, antik dönemde kırılmış iki kalıplı kulak veya çıkıntının izleri korunmuştur. Gövde, hafifçe görünen dikey oluklar ile çok dikkatli bir şekilde düzleştirilmiş, dış yüzey cilalanmış izlenimi vermektedir. İçeriden, kayık şekil daha az özenle tamamlanır. Şekli o kadar düzenli ve simetrik ki, görünür izlerin olmamasına rağmen, D. T. Berezovets’in bir çömlekçi çarkı üzerinde bir kap imalatıyla ilgili tanımını reddetmeye kimse cesaret edemiyor. Bütün bunlar, Grushev kayık şeklinde Prokhorovka kültürünün seramiklerinden çarpıcı bir biçimde ayırır ve kökenini belirlemede farklı bir araştırma yönünü gösterir. Burada, bu tür süslemelere sahip bu kap formu ve yüzey işleminin doğası Kuzey Kafkasya’nın yerleşik kültürleri (Meotlar)nde çok fazladır. Popüler ve görünüşe göre, tüm İskit-Sarmatya zamanı boyunca var oldular. Bunun analojileri D.Ö IV.-III yüzyıl gibi anıtlarda bulunabilir. Genel olarak, gömme çiziminde bir kayık tabağın bulunmamasının, onun külliyeye ait olduğu konusunda şüphe uyandırdığı ve höyükte tahrip olmuş başka bir mezarın varlığını varsaymak için zemin hazırladığı belirtilmelidir. Büyük bir bronz bilezik Dinyeper Ormanı-Bozkır Sol Yakası’ndaki İskit mezar höyüklerinde en yakın benzerlikleri bulunur ve burada D. Ö. 6- 5. yüzyıllara tarihlenir. Sauromatya bileziklerinde genellikle son derece nadir olduğu Prohorovka kültürlerinde süslemeli örnekler bulunmamaktadır. Grushevka’dan bronz kolyenin paraleli de yoktur^[102].

Son yıllarda, Ukrayna topraklarında hilal şeklinde kulplu dört silah daha bulunmuştur. Ekindeki envantere göre hepsi D. Ö 2. yy’dan daha eski değildir. Bolshaya Belozerka ve Grishin silahlarının aynı zamana ait olması mümkündür. Mızrak uçları, uçlar, yanak parçaları ve bir ok ucu içeren askeri kompleks, Donetsk bölgesindeki Kvashino istasyonu yakınlarındaki yıkılmış bir höyükten gelmektedir. K. F. Smirnov ve V. I. Kostenko bunu D. Ö. 3. yüzyıla tarihlendiriyor. Kvashin’den gelen mızrakların uçları tuhaf, özellikle bunlardan biri uzun kollu ve kısa yaprak şeklinde bir uçla bitmektedir D. Ö. III.Yüz yılda Kuzey Kafkasya’da ortaya çıkan benzer ipuçları örneklerinin bazılarının D. Ö 1. yüzyıla kadar hayatta kaldığı geç İskit silahlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bunlar yaklaşık 400 yıldır vardır. Geniş bir kvashin tarihi ile-bitin dikkate değer, ayrıntılarının Kuban D. Ö. 3. – 2. yüzyıllara yakınlığıdır. Bununla birlikte, son zamanlarda Kuban’ın erken Sarmatya mezarlarının daha düşük tarihi D. Ö 2. yy olarak belirtilmiştir. Yanaklıklardan biri, ucu yassı hayvan figürleri şeklinde, kompleksin tarihlendirilmesi açısından oldukça önemlidir. Benzer şekilde D. Ö. 3.-2. yüzyıl sonlarına ait geç İskit kompleksinden yanaklıkların uçları süslenmiştir. Mykolaiv bölgesi Novovasilievka köyünde D. Ö 4. yy kadar erken bir tarihte ortaya çıkan yanak parçalarına şemaya göre genel bir yakınlık ile Kvashin’den yay şeklindeki yanak parçalarının en yaygın olanı D.Ö. II – I yüzyıllardadır. (Balakleya, Antipovka, Klimenkov, İskit Napoli). Bu nedenle Kvashin kompleksini D. Ö. II yüzyıla tarihlendirmek için birçok neden vardır. Ukrayna’daki en eski Sarmat mezarlarından biri olan Aleksandrovsk Voroshi-lovgrad bölgesinde demir mızrak uçları korunmamıştır. Yaprak şeklindeki uçlar (Pislaria), bir defne yaprağı tüyüne ve manşonun kenarı boyunca hafif bir kalınlaşmaya sahiptir, yani Sarmatyalıların özelliğidir. Asimetrik eşkenar dörtgen başlı demir yuvalı ok ucu olağandışıdır ve erken bir tarihe işaret ediyor gibi görünmektedir^[103]. Erken Sarmat kültürünün analizini bitirirken, çok ilginç bir gruba ya da daha doğrusu, aynı zamanlardan kalma ve bozkırlarda dağılmış olan bir anıtlar çemberine (bir zamanlar “hazineler” olarak adlandırılmıştır) dikkati toplamamak mümkün değildir. Tuna’dan Kuban’a ve Yukarı Don’un orman bozkırlarından Kafkasya eteklerine kadar görülmektedir. Bu anıtlar sadece tarihleme ile değil, aynı zamanda istikrarlı özelliklerle de birleşmektedir^[104]. Geç Sarmat kültüründe, özellikle son evresinde (D. S 3.-4. yüzyılların ikinci yarısı) temelde farklı bir tablo görülmektedir. O zaman Yeraltı mezarları Kuban bölgesinde ortadan kaybolmakta, ancak Kuzey Kafkasya’da, bu ayinin (ritüelin) Don taşıyıcılarının göçü olarak Don bölgesine ve Kuzey Karadeniz bölgesine yayılmıştır ve bunların ikinci bölgede ortaya çıkması elbette bir sonuçtur^[105]. Böylece, Kuzey Karadeniz bölgesinde geç Sarmatya döneminde, Sarmatyalılar arasında en yaygın tip yeraltı mezarları egemen olmuştur. Ayrıca bu tip Mospinskaya madeninin yakınındaki mezarın yapısına da aittir. Kuban’dan bir dizi göçerler için bu ayini (ritüeli) Aşağı Don bölgesine ve daha batıya getiren Sarmatyalıların Kuzey Kafkas kökenli olduğu hakkında fikirler kabul görmektedir^[106].

Şekil. 21. Arp rekonstrüksiyonu (Bachmann, 1994)^[107].

Fotoğraf. 10. Kozyrka’dan Arp^[108].

Fotoğraf. 11. Göğüslük Plakları

1. Kask Vizörü şeklinde. 2. Ev kubbesi şeklinde. 3. Armut şeklinde. 4. Yaylı^[109].

Şekil.22. Kozyrka’dan Kompleks (analoglar)

1. Pazırıkk’tan Arp (Rudenko, 1960). 2-4. Metropolitan Sanat Müzesi’nde Batı Afrika’dan arplar (yazarın fotoğrafı). 5. Ahşap Olaneşt’ten kaseler (Kurchatov, Bubulich, 2003). 6. Valovoe’den ahşap kaplar (Bespaly, Bespalay, Raev, 2007). 7.

Ust-Alma’dan ahşap kâse (Puzdrovsky, 2007)^[110].

Şekil.23. Kozyrka’dan Tamgalar

I, II. T. Wiegand’ın günlüğünden sayfalar.

1-28, 30-33. Bir arp ve tahta bir kâseden tamgalar^[111].

Şekil.23. Sarmatyalıların ve komşularının tamgalar sisteminde Kozyrka’dan Tamgalar^[112].

Harita.4. I. Yüzyılın İkinci Yarısına Ait Kuzey-Batı Karadeniz Bölgesinin Asil Sarmatya Mezarları^[113] .

Süsleme açısından, D.Ö 425-350’den gelen bir kap, Semenovka’dan gelen bardağa en yakın olanıdır. Corning’deki Glass Museum’dan D.Ö. 4. yüzyılın sonundan bir Ahameniş kayığı Toledo Sanat Müzesi’nden A. von Saldern tarafından yayınlanan özel bir koleksiyondan alınmıştır.  Bu tür kadehlerin şekli genel olarak standarttır ve ortak tipe rağmen, yükseklik ve oranlarda farklılık gösterir. Buna bakılırsa, Semyonovka’dan gelen kupa en yükseklerden biridir. Bu kadehlerin üretimi İran, Mezopotamya veya Fenike ile Kuzey Karadeniz bölgesinin eski merkezleri olarak kabul edilmiş Kafkasya’ya gelmiştir^[114].

Fotoğraf. 12. Bohuslav’dan Millefiori Kâsesi

1. Parçalar. 2. Yeniden yapılanma. 3. Corning Glass Müzesi’nden 55.І.80 numaralı kase (Goldstein, 1979)^[115].

Kronolojik açıdan açıklayıcı “Baktrian” türü aynaları  A.S. Skripkin 6.7 tipi olarak tanımlar. A. M. Khazanov’un sınıflandırmasına göre, bu tip VIII’dir. Bu tür aynalar, D. Ö 1. yüzyılda ortaya çıktıkları Doğu Sarmatya anıtlarında sık görülür. Bu aynaların kökeni hakkında uzun bir tartışma aşağıdaki gibidir. Aşağıdaki görüşler: Kuzey Kafkas (Rau, 1927), Orta Asya (Rostovtsev, 1918), genel olarak Doğu (Khazanov, 1963), Orta Asya (Litvinsky, 1971), tam Sarmatyan (Zadneprovsky, 1971) olarak kabul görmektedir. Skripkin’nin (1990) bu tip aynaların Orta Asya kökenli olduğuna dair görüşü en makul olarak düşünülmekte ve bunların Sarmat ortamındaki dağılımları D. Ö 1. yüzyılda doğu (Alan Bölgesi) ile ilişkilendirilmektedir^[116].

Chistenky’deki cenazenin bulunduğu Kurgan, M.Ö 2. yüzyılın ilk yarısından kalmadır. Yu. P. Zaitsev. ve S.G. Koltukhov Sarmatian veya Kuban-Kuzey Kafkasya’nın Sarmatian ortamının yerlisi olan bir savaş atlı bir savaşçı binicinin cenazesi olarak tanımladılar. A. V. Simonenko, Chistenky’deki cenazeyi değerlendiriyor ve geç bir İskit savaşçısının ithal dizginleri ve silahları olan mezarı D. Ö. 2. yüzyılın sonu – 1. yüzyılın başına tarihlenmektedir^[117]. Böylece bu komplekslerin tarihlenmesi D. Ö. 3. – 2. yüzyıllar gibi oldukça geniş bir kronolojik aralıkta mümkündür. Kurgan’da bulunan E. M. Alekseeva koleksiyonundaki boncukların tarihinin genel hatlarıyla bu aralıkla örtüşmesi dikkat çekicidir. Boncuklara benzetme arayışı, kullanımlarının kesinlikle sınırlı bir alanını özetlenebilir: Meotian-Sarmatian çemberinin Kuzey-Batı Kafkasya atlı Kavimlerinin anıtları Tenginskaya ve Sereginsky köylerinin yakınındaki mezar alanlarıdır. Novolabinsk yerleşiminin toprak mezarlığındaki höyükde at kemikleri ve Karadeniz örneklerine benzer şekilde büyük yuvarlak, silindirik veya fıçı biçimli boncuklar bulunmuştur^[118]. Kuzey Karadeniz bölgesinde, “hazinelerde”, Tiraspol kurganlarının birkaç mezarında ve Chistenky yakınlarındaki mezarda haç biçiminde bitler bulunmuştur. Gewan topluluğunda katı bir bit parçası bulunur. Öte yandan, Kafkasya Kuban ve Kuzey atlı halklarının anıtlarıda iyi bilinmektedir. Bir zamanlar, K. F. Smirnov, çapraz şekilli ağızlıklara sahip uçların (onlara yanak parçaları adını verdi) Kuban kökenli olduğunu öne sürmüştür (Smirnov, 1953)^[119].  Define avlama sahalarına asılmış, esas olarak Kuzey-Batı Kafkasya menşeli en az 10 saç bandı bulunmuştur. Özel koleksiyonlarda böyle saç bantları olduğundan hiç şüphe yoktur. Bu nedenle, bu tür saç bantları, geç Helenistik dönemin Trans-Kuban bölgesindeki atlı kavimlerin savaş atlarının koşum takımının çok yaygın bir parçası olarak kabul edilmelidir^[120]. E.A Beglova’ya göre D. Ö. IV-II yüzyıllarda tören atı seti Kuzey Kafkasya ve komşu bölgelerin arkeolojik kültürlerinde medeniyet süreçlerinin yansıması açısından önemlidir^[121].

Şekil.24. Göğüs Zırhları İçin Bronz Bağlantı Parçaları.

1, 6. Vasyurinskaya Gora (Rostovtsev, 1914). 2. Tenginskaya (Beglova, 2002). 3, 4. Novo-Labinskaya (Raev ve Bespaly, 2006). 5. Nikopol (fotoğraf A. V. Simonenko). 6. Keskin (Simonenko, 2010)^[122]

Fotoğraf. 13. Bir At İçin Boyun Muskası Ve Halı(Doğa Tarihi Müzesi, New York) (fotoğraf A.V. Simonenko)

Harita.5. Boncuk-Tılsımlar

Kuzey Kafkas tipi dizginlere sahip sitelerin haritası: 1-3. Tenginskaya, Novo-Labinskaya, Sereginskaya. 4. Vasyurinskaya Dağı. 5. Keskin. 6. Nikopol. 7. Temizleyin. 8. Kil. 9. Gavan^[123].

Şekil.25. Eyer Görüntüleri

1. Erebuni’den gümüş bir riton parçası. 2.Maku’dan bir riton üzerinde bir eyer çizimi ve heybe kompozisyonu 3. Pazırık kurganından keçe halı üzerinde süvari. 4. tüylü bir Halı Eyer 5. Pazırık höyüğünden at üzerinde tüylü bir halı ve Ak-Alakha-3 mezarlığının 1 No’lu mezar höyüğünden at koşum takımı. 6. Pompei mozaiğinin kompozisyonunun bir parçası^[124].

Şekil.26. Griffin Görüntüleri

1 – Dacha höyüğünden bir hançer, 2 – hançer kınının çıkıntısında bir griffin figürü; 3-4 – bir toka ve bir griffin figürü. Höyük 12. Nikolsky mezarlığı^[125].

Şekil.27. Sadovy Barrow’dan Büyük ve Küçük Phalarlar Üzerindeki Griffinlerin Görüntüleri

1, 5 – phalarların genel görünümü; 2 – büyük phalars üzerindeki sınırın detayları; 3-4 – merkezi madalyon ve büyük phalarlarda bir grifon figürü; 6 – küçük phalarlarda bir grifon figürü^[126].

Şekil.28. Khokhlach höyüğünden (1-2) bir Grivnası üzerindeki griffinlerin görüntüleri ve Kobyakovsky mezarlığından bir bilezik (3-5)^[127].

Şekil.29. Sladkovsky höyüğünden bir kolye üzerindeki griffin görüntüleri (1-2) ve Zubovsky çiftliğinin yakınındaki bir höyükten bir plaket üzerinde griffon (3-4)^[128].

Şekil.30. Griffin Görüntüleri

1-3 – kemer tokaları ve bir griffin figürü Kurgan köyünde

Bulgular 4 – plak-falar. Kurgan 28. Sanat. Ladoga; 5-6 – phalar ve şekil griffin.; 7-8 – phalar ve griffin başı^[129].

Şekil.31. Nogaychinsky höyüğünden Grivna üzerindeki grifon görüntüleri (genel görünüm ve detaylar)^[130].

Fotoğraf. 14. Khapra mezar höyüğünden kemer plakalarındaki griffinlerin görüntüleri^[131].

Şekil.32. Khokhlach höyüğünden şişelerde fantastik “akbabalar” resimleri: 1.3 – şişelerin genel görünümü; 2,4 – şişelerde bir “akbaba” ve bir panterin geyiğe saldırı sahneleri^[132]

Harita.6. Kuzey Karadeniz Bölgesinde ve Aşağı Volga Bölgesinde Griffin ve Fantastik “Akbaba” Görüntülerinin Bulunduğu Sitelerin Haritası

1-Kosika; 2 –Nikolskoye; 3 –Zhutovo sanatı; 4 – Dachi höyüğü; 5 – Khapri höyüğü; 6- Kobyakovsky mezarlığı; 7 – Khokhlach höyüğü; 8 – Sadovy el arabası; 9 – Sladkovski höyük; 10 –Ladoga sanatı; 11 – Zubovsky çiftliği; 12 – Nogaychinsky el arabası; 13-Eşikler^[133].

Fotoğraf. 15. Sarmat Hayvan Stilinin Görüntüleri ve Dekordaki Analojileri

Doğu Kökenli Ürünler:

1 – fantastik bir saldırı sahnesi; kuş- deve üzerinde “akbaba” – bir hançer sapı üzerinde dekorun bir detayı. Kurgan Dachi. 2 – pençelerinde keçi taşıyan bir “akbaba”yı betimleyen altın bir levha; 3- Dacha mezar höyüğünden bir hançer kınının çıkıntısında bir griffin figürü; 4 kanatlı aslanlı altın bir disk görüntüsü. Amu Derya hazinesi^[134].

Şekil.33.  Sarmatya’da Figüratif Araçların Karşılaştırmalı Hayvan Stili Tablosu

D. Ö. 7. – 1. yüzyılların doğu ve Grek sanatı. Üzerinde bir griffin ve fantastik bir “akbaba” görüntüsü örneği: I – 1-No 2; 2-No.1; 3-No 7; 4-No.5; 5-No.8; 6-No 16; 7-No.15; 8 – ritonun detayı; 9 – Kazan Fr. Rodos; 10 – diadem detayı; 11 – plaket, kurg. Perepytiha; 12 – aynanın detayı. (8,10,12 – Kelermes höyükleri. 8.12 – gümüş; 10.11 – altın; 9 – bronz); II – 1-No.2; 2-No.1; 3-No 19; 4-No 10-11; 5-No.6; 6-No.17; 7, 9, 12 – Sibirya koleksiyonu; 8 – Amudarya hazinesi; 10 – Alexandropol kurganı; 11 – Tilla tepe nekropolü; III – 1,2 kanat (No. 7, No. 8); 3-17 – ek formları; 18-25 – yün ve tüylerin yorumlanması; 26:31-33 – kanat ve eklerin şekli. Sibirya koleksiyonu; 27-34 – kanat, kulak, uç, teller yün – Tillya-Tepe’nin nekropolü^[135].

Şekil.35.  Krasnogorsk Kurganında Köylüler Tarafından Bulunan Üç Demir Kılıç:

1 – A.L. Anikhovsky 1902; 2 –günümüze kalan kılıç parçalarının eskizi, N.E. Makarenko 1903. Rusya Bilimler Akademisi Matematik Enstitüsü Arşivi^[136]

Şekil.35.  A.L. Anikhovsky Stratigrafisi Ve Krasnogorsk Kurganının Kazısının Planı 1902.^[137]

Şekil.36.  Altın Astarlı Prokhorov Tipi Tören Hançerleri ve Kılıçları:

1 – Krasnogorsk höyüğü. Defin 2 (M.I. Rostovtsev’in fotoğrafı); 2 – Prohorovka. Güney grubu. Kurg. 1. Mezar. 1 (A.V. Popov’un fotoğrafı); 3 – Kambur köprü. Kurg. 4. Mezar. Bir; 4 – Shchukin koleksiyonundan (Devlet Tarih Müzesi) hançer; 5 – Pokrovka 2. Kurg. 17. Mezar. 2; 6 – Belokamenka-II. Kurg. 7. Mezar. 3; 7 – Krallar. Kurg. 4. Mezar. Bir; 8 – Baranovka-I. Kurg. 10. Mezar. 9; 9 – Pisarevka-II. Kurg. 6. Mezar. 2; 10 – Yukarı Pogromno. Kurg. 7. Mezar. 6; 11 – Korkunç. Kurg. 27. Mezar. Dört; 12 – Razdolnaya. Kurg. 7. Mezar. 13; 13 – OPH “Şafak”. Kurg. 1. Mezar. 19; 14 – Salamatino. Mezar 1902; 15 – Buer’in mezarı^[138] .

Şekil.37.  Eyer Ayrıntılarını Gösteren Ustyurt’un Taş Heykelleri.

1 – Ulygız yolu; 2 – Bayte yolu^[139]

Harita.7. D. Ö. II-I Yüzyılların Komplekslerinin Lokalizasyonu

Prokhorov tipi tören bıçakları ve Krasnogorsk kurganındaki buluntulara benzetmelerle: 1 – Krasnogorsk höyüğü. (yerleşim Giryal, Belyaevsky bölgesi, Orenburg bölgesi); 2 – Kambur köprü. Kurg. 4. Mezar. 1 (Orenburg bölgesi, Orenburg bölgesi); 3 – Berdyanka V. Kurg. 4. Mezar. 4 (v. Berdyanka, Orenburg bölgesi, Orenburg bölgesi); 4 – Prohorovka. Güney grubu. Kurg. 1. Mezar. Bir (Sharlyksky bölgesi, Orenburg bölgesi); 5 – Pokrovka 2. Kurg. 17. Mezar. 2 (Novosergeevsky bölgesi, Orenburg bölgesi); 6 – Belokamenka-II. Kurg. 7. Mezar. 3 (Staropoltavsky bölgesi, Volgograd bölgesi; 7 – Krallar. Kurg. 4. Mezar. 1 (Novoanninsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 8 – Baranovka-I. Kurg. 10. Mezar. 9 (Kamyshinsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 9 – s. Salamatino. Cenaze 1902 şehir (Kamyshinsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 10 – Pisarevka-II. Kurg. 6. Mezar. 2 (Ilovlinski bölge, Volgograd bölgesi); 11 – Yukarı Pogromnoe. Kurg. 7. Mezar. 6 (Sredneakhtubinsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 12 – Hanlık. Kurg. 8. Mezar. 2 (Maloderbetovsky bölgesi, Kalmıkya Cumhuriyeti); 13 – Korkunç. Kurg. 27. Mezar. 4 (Oktyabrsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 14 – Oktyabrsky-V. Kurg. 1. Mezar. 1 (Oktyabrsky bölgesi, Volgograd bölgesi); 15 – Razdolnaya. Kurg. 7. Mezar. 13 (Korenevsky bölgesi, Krasnodar Bölgesi); 16 – Buerova mezarı (Primorsko-Akhtarsky bölgesi, Krasnodar Bölgesi); 17 – Tiflis. Kurg. 18 (Kavkazsky bölgesi, Krasnodar Bölgesi); 18 –“Şafak”. Kurg. 1. Mezar. 19 (Dinsky bölgesi, Krasnodar Bölgesi); B – Baykara. Sarmatya cenazesi. (Sergeevka, Severo- Kazakistan bölgesi nehir kıyısında Odur); Üstyurt yaylası. Taşlı ritüel kompleksler Ulygyz bölgelerindeki heykeller (Beineus bölgesi, Batı Kazakistan)^[140].

Şekil.38.  Bir Kurgandan Gömüden Kemer Astarları Mushova (Carnap-Bornheim, 2002’den sonra)^[141].

Şekil.39.  Siyah Bir Metalden Kolye

– 1,Zugmantel’den bindirme – 2 (Carnap-Bornheim, 2002’den sonra, ölçekli değil)^[142].

Harita.8. Sarmatya Tamgasının Üçgen Bir Alanda Dağılım Haritası.

1 – Mushov, 2 – Strytsovice, 3 – Olvia, 4 – Bolshekaragansky mezarlığı^[143].

Şekil.40. Mezardan Çıkarılmış Bronz Ayna

Bolshekaragansky’nin 8 numaralı höyüğü Chelyabinsk bölgesinin mezarlığı

(Tairov, Lyubchansky, 1995’ten sonra çizim)^[144]

Şekil.41. Stryzowice’den Elips Uçlar

(Wandalowie, 2004, ölçekli değil)^[145].

Şekil.42.Emniyet Kemerinin Eşiklerden Yeniden Yapılandırılması.

1 – Tamgalı bel yastığı, 2 – kılıcın kınındaki ped (Simonenko, 2010’a göre).

Şekil.43. Mezarda Bulunan Kılıcın Kınına Ait Bronz Kaplamalar

Bulgaristan’da Rosava-Dragana (Ölçekli değil, Büyükliev, 1986’dan sonra,)^[146].

Şekil.44.Mushov Yakınlarındaki Bir Mezardan Mızrak Ucu

(Droberjar ve Peška, 2002’den sonra)^[147].

Şekil.45. Germen Mızrak Uçlarında Bulunan Sarmatya Tamgası Türleri (Sayılarla Belirtilmiştir)  (Yatsenko, 2010’a göre)^[148].

Şekil.46. Rozwadow-1 Mezarından Bir Mızrak Ucu (Śmiszko, 1936’dan Sonra), 2 – Rozvadów’dan Uçta Bir İşaretin Oluşumunun Bir Diyagramı, 3 – Mušov’dan Bir İşaretin Oluşumunun Bir Diyagramı (Ölçekli Değildir)^[149].

Harita.9.Sarmatya Tamgalı Mızrak Buluntuları Haritası

1 – Valle, 2 – Mos, 3 – Medov, 4 – Münihberg-Damsdorf, 5 – Jankovo, 6 – Bodzanowo, 7 – Vrzhesnia, 8 – Zadovice, 9 – Strytsovitsy, 10 – Rozvaduv, 11 – Susichno, 12 – Amenitsa, 13 – Nedoboevitsy, 14 – Özel bir koleksiyonda bir kopyası, 15 – Mushov, 16 – Podlyodov, 17 – Gach. Harita eserlere dayanmaktadır (Droberjar ve Peška, 2002; Yatsenko, 2010, eklemelerle)^[150].

Taltakay Nekropolisi

Pakhsov yapay platformlarındaki mezarlar, son zamanlarda Taltakai (Talkatay) nekropolünde incelenmiştir. Bu geniş mezarlık alanını keşfetmek 1970’lerde Kurgan araştırmacıları tarafından başlatılmıştır. İlk yayınlarda adı Mardandır (Mazraty Mardan) Kazakistan’da Arys’in eski kanallarından birinin kıyısında yer almaktadır. İki kilometre güneybatısında Zhalpaktobe I yerleşimi; 3,5 km kuzeydoğusunda Konyrtobe antik yerleşimi yer almaktadır. Bu yerleşimler arasındaki ovada, artık mezar platformlarının kalıntıları olarak oldukça güvenle yorumlanabilen düz alçak tepelerin birikimleri vardır. Zhalpaktobe ve Konyrtobe yerleşimi, D. Ö. 1. binyılın ortası olan ilk yarının katmanlarına sahiptir, bu nedenle Taltakai yolundaki mezarların bu yerleşimin nekropolünün bir parçası veya Konyrtobe yerleşiminin bulunduğu şehrin nekropolü olması oldukça muhtemeldir^[151]. Bu nekropolden materyallerin ilk yayınlarında mezar yapıları olarak yorumlanmıştır. Müstakil yer üstü kriptalar, ancak bazı koşullar burada da araştırmacıların bir pakhs platformuna indirilmiş bir mezar çukurunda düzenlenmiş bir çamur kutusundaki (kript) tek cesetlerle uğraştığına inanmak için sebep vermiştir. Mezar yapısının tarifinde, kazı yazarlarından biri, “ne yazık ki, incelenen mezar yapılarının hiçbirinde dış hatlara rastlanmadığını” belirtir. Ayrıca: “Bu kriptaların ardışık olarak birbirine bağlanması nedeniyle, pakhsal duvarlarının dikişleri zamanla şişmiştir”. Görünüşe göre, “pakhsov duvarlarının dikişleri” (yani dış duvar yüzeyleri) tam olarak “uzatma” yerlerinde birbirine bağlanmalı ve az sızıntılı daha iyi korunmuştur. Defin töreninin kimliği ve “Mardan gömü alanı” ile Konyrtobe I nekropolünden elde edilen buluntular kompleksi bunların cenaze töreni ve gömme yapısının mahiyetindeki eşzamanlılıklarını ve benzerliklerini gösterebilir. Bu sonuç, bu mezarlığın yeni kazılarının sonuçlarıyla da doğrulanmaktadır. Mardan mezarlığındaki (Mazraty Mardan, Taltakai) araştırmalara 2000 yılında yeniden başlanmış ve sonraki yıllarda da devam edilmiştir. Aşağıda 2004 yılında gerçekleştirilen kazıların sonuçları anlatılmaktadır. Bu yıllarda kazılar alçak bir tepede (0,9 m’ye kadar), oval planlı, tabanda 19×23 m boyutlarında testiler üzerinde yapılmıştır. Bazı yerlerde kriptaların duvarlarının ham duvarını düzeltmek mümkün olmuştur. Bu platformdaki mezarların çoğunun çocuklara yönelik olması dikkat çekicidir^[152]. 1. Mezarda bir çocuk, iskelet kafaya dönük, doğuya doğru sırt üstü uzanmış, kolları vücut boyunca uzatılmış olarak uzanmıştır. Bacaklar dizlerden ayrılır ve ayaklarla bağlanır. Kafatası hafifçe yükseltilmiş, alt çenenin altında 3 tane boncuk bulunmuş: 2 tanesi carnelian, bir taştır. Kafatasının sağ tarafında seramik bir testi vardır. Drenajlı seramik sürahinin yüksekliği – 15,5 cm, maksimum gövde çapı – 13,0 cm, çap alt kısmı 8,0 cm, korol eksik, sadece yuvarlaklık korunmuştur. Yüzey kırmızı-kahverengi bir astarla kaplıdır. 2. Mezarda gömme 1’den 0,5 m uzaklıkta bulunmuş ve çocuklar içindir. İskeletin uzunluğu 110 cm’dir, iskelet kolları vücut boyunca gerilmiş, başı doğuya dönük olarak sırt üstü uzatılmış pozisyonda yatmaktadır. Kafatası hafifçe sağa yatırılmıştır. Kafatasının sağ tarafında bir sürahi ve küçük bir kupa bulunur. Kupa, büyük bir kirlilik içeren kum hamurdan yapılmıştır. Üzeri kahverengi astar ile kaplıdır. Corolla hafifçe dışa doğru bükülür, üçgen kesite sahiptir. Boyun çizgisi düşük, sap, jantı gövdenin üst kısmına bağlamıştır. Yükseklik – 9,0 cm, maksimum çap – 7,8 cm, alt çap – 5,4 cm, jant çapı – 6,0 cm’dir. 3. Mezarda bir yamaçta kuzey yönünde bulunmuş ve çocuklar içindir. Kemikler çok kötü korunmuştur. Kafatasının sağında bir kupa vardır. Kupa, küçük bir kirlilik içeren kum hamurdan yapılmıştır.  Yaprak gibi kenarlar hafifçe dışa doğru bükülür, basit bir yuvarlak kenara sahiptir. Boyun çizgisi kötü yapılmış sap kesitte ovaldir, jantı birleştirir ve gövdenin üst kısmındadır. 4. Mezarda 1’den 75 cm uzaktadır. Mezar iskeletin sadece alt ekstremite kemikleri korunmuş olup, bunun sağında yarı korunmuş bir çömlek yer almaktadır. Sürahinin yanında bir koçun kürek kemiği var. Kap yoğun hamurdan yapılmış, yüzey açık kahverengi bir astar ile kaplanmıştır. Alt uzuvların konumuna bakılırsa, iskelet kuzey batıya yöneliktir. Gömü 5, 110 cm uzunluğunda ve 30 cm genişliğinde bir odaya yapılmıştır; sadece alt kısmın kemikleri olan iskelet uzuvları vardır. Konumlarına bakılırsa, iskelet başı güney batıya dönüktür. Burada birkaç kostal, vertebral kemikler, parmak falanksları bulunmakta fakat kafatası eksiktir^[153]. Üç bronz keçiden oluşan başka bir muska da mezarın dışındadır Fakat muhtemelen tahrip olmuştur. Sette bir Sauri kabuğu, bronz bir delici, bronz bir kolye ve büyük bir göz boncuğu vardır. Dolayısıyla “Konyrtobintsy”nin cenaze ritüeli uygulamasında kadın mezarlarına “muska setleri” yerleştirme geleneğinin olduğu söylenilebilir. Muhtemelen yaşamları boyunca gömülenlerin kendilerine aittiler ve cenaze töreninde çeşitli, “zengin” bir muska setinin varlığı, bu kadınların yüksek sosyal statüsüne işaret etmektedir. Çeşitli boncuklara ek olarak, bu setler, muska işlevi olmayan bronz çanlar gibi çeşitli nesneleri de içerir. Batı Fergana’daki mezarlarda ve D. Ö 1. binyılın sonundan itibaren çok çeşitli yerleşimlerde bulunan 56, 43 numaralı mezarlarda bulunmuştur. D. S 7. yüzyılda muska olarak bronz döküm keçi heykelcikleri (40, 42, 47, 99 mezarları), muhtemelen özel Otrar bölgesinin fenomeni Talas Vadisi, Ferghana ve Dzhetyassar kültürüne ait yüzlerce bilinen mezarda buluntular arasında yer almamaktadır. Borizhar naus’taki tek benzer heykelciği bilinmektedir. Yaklaşık iki düzine bronz döküm dağ keçisi figürü, Konyr-Tobe’nin çevresinden ve yerleşiminde bulunmaktadır. Daha önce benzer muskalar B. Nur-Mukhanbetov, Mardan (Taltakai) mezarlığının mezarlarını temizlerken bu tür buluntuların çokluğu ayrıca, hâlâ zayıf olduğu göz önüne alındığında, bir yerellik ile ilişkili bir yerel alandan çalışma, bu hayvanın bir totem olduğunu varsaymak için sebep verir ve kabilenin koruyucusu, çağımızın ilk yarısında bir yere yerleştirir. Kazakistan Arys Nehri’nin aşağı kesimlerinde ve burada bulunan kalıntıları Konyr-Tobe yerleşimi olarak bilinen bir şehir kurulduğunu gösterir^[154]. Bronz zoomorfik muskaların olası bağlantısı hakkında V. B. Kovalevskaya Kafkasya Alanları arasında bir klan ilişkisi olduğuna dikkat çekmiştir. V. B. Kovalevskaya Kafkasya Alanları arasında bir klan ilişkisi olduğuna dikkat çekmiştir. Bu düşünceler haklı çıkarsa, Orta Çağ Oğuz boyları birliğinin doğuşunun incelenmesinde dikkate alınabilirler. Bilindiği gibi, alt ve orta Sir Derya bölgeleri, diğer şeylerin yanı sıra, bölgenin toponimisinde bütün bir katman tarafından kanıtlandığı gibi, Oğuz aşiret birliğinin oluşum bölgesidir. S.P. Tolstov tarafından gözden geçirilen bir dizi Arapça ve Türkçe yazılı kaynağa göre, Oğuz şehirlerinin bölgesi, Karatau (Kara Tağ) dağlarının güneyindeki Orta Sir Derya vahalarını içermektedir. Sir Derya’daki Oğuz etno-politik birliğinin oluşumu sırasında, diğerlerinin yanı sıra, merkezi Konyr-Tobe yerleşim yerinde bir yerleşim olan yerel bir kabileyi içerdiğini varsaymak oldukça doğaldır. Bu kabilenin adı Teke (Keçi) olabilir. Çoğu araştırmacıya göre, Orta Asya’nın kuzeydoğusundaki Oğuz kabile birliğinin oluşumu, iki ana etnokültürel katmanın konsolidasyonu nedeniyle gerçekleşmiştir. Bir yandan, eski yerel Kangyu kabilelerinin torunları, sırasıyla, Sako-Massaget, Sarmatyalı Alan kabilelerinin soyundan ve diğer yandan Türk Kağanlığı döneminde Sir Derya ve Aral Denizi kıyılarında hegemonyayı ele geçiren Türk boylarının kitlesel katılımıyla ortaya çıkmıştır. Yerel bileşenin (As) Oğuzların Sir Derya ‘daki etnogenezine katılımı birçok araştırmacı tarafından kabul edilmektedir^[155].

Komplekste heykelcik “köpekler-kurtlar” bulunmuştur. Bronz çan ve tek boncuklar sağda bir yığın (bir iplik üzerine) üzerine konmuştur. Dökme heykelcikler şeklindeki muskalar yaygın olarak Kafkasya Alan antik eserleri arasında yaygındır. Bu tür muskalarda doğum işaretleri görürürse Boy bağlantısı, daha sonraki bir araştırma tarafından belirtildiği gibi geyik, dağ koyunu, at, kartal Alanların bir cins külte sahip olduğu varsayılabilir. Kuşan dönemi resmi (I-III yüzyıllar, Ayaz-Kala)hayvan şeklinde bölge döküm bronz pandantifler (deve, horoz, yaban domuzu) anıtlarında bilinmektedir. Ferghana, insan şeklindeki döküm heykelcik kolyeleriyle ünlüdür.^[156]  Büyük gözlü nervürlü ve küresel fayans boncuklar sadece muska setlerinde bulunur. İlginçtir ki, kuzeydoğudaki “atlı kavimler” mezarlarında Karadeniz bölgesinde, aynı boncuklar esas olarak, araştırmacılara göre bir tür tılsım olarak hizmet ettikleri çocuk mezarlarında görülmüştür. “Gürültülü”(şıngırdaklı) muskalar da bazı mezarlarda belirtilen bronz çanlardı. Bunlara benzer şekilde, Kafkasya’daki Don bölgesinin geç antik mezarlık alanlarında yaygın olarak temsil edilmektedir. Kuban ve Azak Denizi yeraltı mezarlarındaki buluntuların yerleşimine ilişkin gözlemler Podkumsky mezarlığı  (D.S I-III yüzyıllar) da büyük göz (nazar) boncukları ve küçük kehribar, kalsedon, guishir ve fayans boncukları muska görevi görmüştür. Bunlar gömülen kişinin yanına veya üzerine yerleştirililmiştir. Özel bir huş ağacı kabuğu kutusuna gömülü olanın yanına yerleştirilen kadın takı setleri, Ural Bakhmutinskaya kültürünün birçok erkek cenazesinin özel bir özelliğidir. Bunlar D. Ö IV- II yüzyıllar “kurgan kompleks”bulgularıdır. Açıkçası, bu durumda, biçimsel analoji cenaze töreninde, ritüel uygulamada çeşitli gelenekler tarafından üretilir. Birsk mezarlığında “erkek definlerinde kurgan kompleksleri ve kadınların takılarını oluşturuyor” ve Konyrtobincom “muska setleri” özel olarak bulunur. Sarmatya-Alan Kadın mezarlarında bulunan bir gelenektir. S. A. Yatsenko, bu geleneğe dikkat çekerek, mezarların bu bulguları doğasında var olarak nitelendirmiştir. Asil kadınlar, küçük kabile liderlerinin eşleri kendilerini Doğu Avrupa bozkırlarında bulan gruplar Alan-As göçünün erken dalgasında görülmüştür^[157] Bu mezar (nekropol) da belki de en zengini bu tüm mezarlar da görüldüğü gibi çok çeşitli boncuk seti ve oldukça geleneksel yapılar D. Ö. I. bin ilk yarısının mezarları için İç Asya, Volga bölgesi, Kuzey Kafkasya’da görülmektedir. Bronz ayna iç Asya için nadir bir türdür. Bilinen Ferghana mezarlığından benzer bir örnek Uryukzor’dur. N. G. Gorbunova’ya göre bu ayna ile bağlantılı olarak bu tür aynaların Doğu Avrupa bozkırlarından İç Asya’ya kadar geniş bir alanda 4-5. yüzyıllardan itibaren baskın hale geldiklerini belirtir.^[158]”

Fotoğraf. 16. Ölüler Şehri^[159]

Oset köyü Dargavs’a çok yakın, Midagrabindon Nehri vadisinde, Chidzhitykhokh Dağı’nın güneybatısında, tarihi bir anıt olan “Ölüler Şehri”( Fotoğraf. 16) vardır. Yükseltilmiş iki ve dört katlı bir kompleks taştan yapılmış ev şeklinde mezarlardır. Bu bölgenin yerel adı Rabinyrag’dır. XIV-XVIII yüzyıllara dayanan bu maddi kültür anıtları, Oset halkının uzak geçmişini, tarihini, yaşamını ve sanatını incelemek için büyük önem taşımaktadır^[160].

Fotoğraf. 17. Kule Kompleksi^[161]

Erzi kule kompleksi (Fotoğraf. 17)– D. S 10. ve 17. yüzyıllar arasında inşa edilmiş taş kulelerdir. Esas olarak İnguşetya’nın Dzheyrakhsky bölgesinde bulunurlar. Üç ana kule türü vardır: konut, yarı savaş (bazı kaynaklarda – yarı konut) ve savaş konutlarıdır. Konut kulelerinde, kulenin ikinci ve üçüncü katları yaşam için kullanılmış, genellikle birinci katta hayvancılık tutulmuştur. Yarı savaş kuleleri genellikle konut kulelerinden daha küçük bir ayak izine sahiptir. Savaş kuleleri, konut ve yarı savaş kulelerinden yapısal olarak farklıdır, belirgin şekilde daha uzun ve daha dardır. Savaş kulesinin girişi ikinci kattadır ve bu da potansiyel düşmanların koçbaşı isimli kütük kullanmasını imkânsız hale getirmiştir. Tipik olarak, savaş kuleleri beş ila altı kattan oluşur ve yerden 25-30 metre yüksekliktedir. Böyle bir yükseklik, küçük bir depremde bile taş duvarları tehlikeye atmıştır. Katlar arası hareket, iç merdivenler vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. Birinci kat, yiyecek ve temel eşyaların depolanması için bir depo olarak kullanılıyor, ayrıca mahkûmları tutmak için izole edilmiş taş odaları da vardır. Son kata kadar üçüncü ve sonraki katlar hem ekonomik hem de savunma amaçlı kullanılmıştır. “Kulenin şahini” olarak adlandırılan en üst katta taşlar, yaylar, oklar ve silahlar tutulmuştur. Dört duvar boyunca oldukça büyük boşluklar dışarıdan taş kalkanlarla kapatılmıştır. Kulelerin de bir sinyal değeri vardır, bir düşman saldırısı sırasında bir kuleden diğerine bir sinyal iletilmiştir^[162].

Fotoğraf. 18. Orta Zelenchuksky Tapınağı. 10. Yüzyılın İlk Çeyreğine Tarihlenmektedir^[163].

Fotoğraf. 19. IX.-X. Yüzyıllarda İnşa Edilen Güney Zelenchuksky (Zelencik) Tapınağı^[164].

Şekil.47. 1801 İtibariyle Stavropol Kalesinin Tarihi Rekonstrüksiyonu (Sanatçı Gorodets, 1990’lar)^[165].

Şekil.48. Çadır Şeklindeki Cenaze İnşaatı: 1 – Arzhan, Tuva; 2 – Flyarkovka, Kuzey Karadeniz; 3-Durovka, Kuzey Karadeniz^[166].

Şekil.49.Kraliyet Höyüğü Arzhan 1: Cenaze Eserleri. 36-39 – Atın At Ekipmanının Yeniden Yapılandırılması (Yazar Tarafından Yeniden Yapılandırılması)^[167] .

Şekil.50. Avrasya Geyik Resimleri

1 – Bronz bıçak Karasuk kültürü (II. binyıl sonu), Mar’yasovo, Krasnoyarsk bölgesi; 2 – Barrow Arzhan, Tuva; 3,8 – Turan, Tuva; 4 – Mozola-Khomuzhalyg, Tuva; 5 – Ortaa-Sargöl, Tuva; 6 – Boyary, Khakasia (Minusinsk bozkırları); 7 – Bukhtarma, Batı Altay; 9 – Ujgarak, Kazakistan; 10 – Aksyutintsy, Ukrayna; 11 – Dağıstan, Kuzey Kafkasya; 12 – Voitika, Kuzey Kafkasya^[168].

Şekil.51. Avrasya Bozkırlarında Kıvrılmış Kedi Figürleri

1 – Çin, mezar Fu Khao (D. Ö. XIII -XII yy); 2 – Çin, Batı Chou dönemi; 3 – Moğolistan; 4 – Barrow Arzhan 1, Tuva; 5 – Kosh Pei, Arzhan vadisinden gelen geyik taşı, Tuva; 6 – Maiemir, Altay; 7 – Büyük Peter’in Sibirya koleksiyonu; 8 – Barskoon istifi, Kırgızistan; 9 – Sardeis, Küçük Asya; 10 – Ziviya, Küçük Asya; 11 – Ujgarak, Kazakistan; 12 – Kelermes, Kuzey Kafkasya; 13 – Temir dağı, Kırım (Kuzey Karadeniz Bölgesi); 14 – Kulakov höyüğü, Kırım (Kuzey Karadeniz Bölgesi). Bu erken örneklerin ortaya çıkışı, kademeli olarak batıya yayılması ve daha fazla şematikleşme eğilimi, kökenlerinin Orta Asya’nın dağlık bölgelerinden olduğunu düşündürmektedir^[169].

Harita.10. D. Ö. I. Binyılda Türkistan^[170] Türk Boylarının yayılım Haritaları

1-Eski göçebelerin göç yollarının yeniden inşası: 2 – İskitler (Bokovenko 1996), 3 – Hsiung-nu – Hunlar (Zaseckaja, Bokovenko 1994)^[171].

Sibirya, Türkistan, Karadenizin kuzey ve güneyi, Doğu Avrupa ve Kafkasya coğrafyasının kültür ve uygarlık benzerlikleri arkeolojik bulgularla teyit edilmektedir. Bu kadar geniş bir sahada hem yerleşik hem de bozkır atlı kavimlerini temsil eden Türkler binlerce yıl varlıklarını korumuşlardır. Göç hareketlerinde iklim değişikliği, gıda ihtiyacının artması gibi fizik ve fizyolojik sebeplerin yanında yeryüzünü keşfetme ve insanlıkla inançlarını, kültürlerini paylaşma gibi kozmolojik ve siyasî düşünceleri de etkili olmuştur.

TARTIŞMA

Türk Toplulukları yaşadıkları veya göç ederek yeniden yurtlandıkları sahalarda birçok kalıcı arkeolojik eserler bırakmışlardır. Bu eserler Kuzey Kafkasya’da olduğu gibi benzerleri ile bugünkü Doğu Avrupa, Ukrayna toprakları eski Kimmer, İskit(Saka), Sarmat, Hun, Avar, Kıpçak-Kuman, Altın-Ordu coğrafyasıdır. Bu geniş coğrafyadaki eserleri sadece ithalatla açıklamak kolay değildir. Antik kaynaklarda belirtildiği gibi bu sahalar Türk Boylarının yaşam alanlarıdır. Bir kısmı yerleşik bir kısmı savaşçı ve göçebe olarak dünyanın dört bir yanında uygarlıklar inşa etmişlerdir. Kuzey Kafkasya Boylarının Turanî özellikleri arkeolojik eserlerle güçlendirilirken hâlâ bu coğrafyada aile tamgalarının muhafaza ediliyor olması da önemli bir bulgudur. Neriman Görgünay Kırzıoğlu, Kazım Mirşan, Tuncer Gülensoy, Mehmet Aksoy, Cengiz Alyılmaz vd. birçok araştırmacının karşılaştırmalı tamga çalışmalarında aile ve boy ağaçlarının Turanî dokusu görülmektedir. Binlerce yıldır Türk coğrafyasında ister aile isterse boy tamgaları olsun titizlikle korunarak arkeolojik ve etnografik eserler üzerinde yaşamaktadır. Mitolojiden destanlara Kafkasya’nın anlamlı yorumlarını yapmak için arkeolojik çalışmaların önemi büyüktür. Türk halkları arasında yapılacak karşılaştırmalı çalışmalar ile bu daha da gelişecektir. Kurgan kültürünün temsilcisi Türkler yaşadıkları her yerde anıt mezarlarının hatırasını bırakmışlardır. Dolmenler gibi taş anıtlar Kazım Mirşan, Servet Somuncuoğlu, Ekrem Hayri Peker vd. araştırmacılar tarfından ortaya konmuştur. Tamgalar ve taş anıtlar Türklerin hem yerleştikleri ve kurdukları uygarlıkları gösterirken hem de göç ettikleri sahalar hakkında bilgiler vermektedir.

Rusya Maddi Kültür Tarihi Enstitüsü’nden Nikolay Anatolievich Bokovenko’nun İklim Bağlamında Avrasya Bozkırının İlk Göçebelerinin Göçleri “Migrations of Early Nomads of the Eurasian Steppe in a Context of Climatic Changes”isimli makalesinde “Avrasya bozkırları, Orta Tuna ovasından Orta Asya platolarına kadar dokuz bin kilometre doğuya uzanmaktadır. Antik çağda, bu bölge çeşitli halkların kültürel – ekonomik türünün oluşumunda önemli bir rol oynamıştır. İstikrarlı bir ekosisteme sahip olan bozkır bölgesi, eski nüfus tarafından iklim değişikliklerine ve bunlara bağlı olarak geliştirilen farklı ekonomik sistemlerin yaratılmasını teşvik etmiştir” denilmektedir. Nikolay Anatolievich Bokovenko’ya göre MÖ 2. binyılın sonunda, Avrasya bozkır göçebe kültürleri(yatay ve dikey göçlerle), koyun ve sığır yetiştiriciliği gibi kendi ekonomik sistemlerini yarattılar. Sürülerin yapısını temel olarak kış için yem stoku talep etmeyen atlar ve küçükbaş hayvanlar oluşturmuştur. Birçok göçebe halk, bu uygun ekonomik sistemi, herhangi bir özel değişiklik olmaksızın günümüze kadar korumuştur. Sistem Avrasya’da ilerici bir yöntendi, ancak tamamen de sabit olmamıştır. İnsanların refahının büyümesi ve kültürlerinin oluşumu için yeni fırsatlar verdi, sosyal tabakalaşmayı ve otorite yapısının gelişimini teşvik etmiştir. Tam olarak ilk binyılın başında, at yetiştiriciliğinde önemli ilerlemeler izlenir, yeni formlar icat edilir ve ustalar tarafından daha güvenilir bronz dizgin türleri Centaurlar şeklinde bir atlı topluluğunun oluşumunun temeli olan seriler yapılmıştır. Orta Asya’nın bozkır bölgesinde çok sayıda göçebe Saka tipi kültürler de ortaya çıkmıştır (Tagar, Maiemir, Tasmola kültürleri, vb.). Gelişiminin ilk aşamaları en kesin olanıdır: arkeolojik veriler, Orta Asya’da D. Ö 9.-8. yüzyıllarda zaten sabitlenmiştir. İskit kültürü, D. Ö. 7. yüzyıldan beri Karadeniz’deki sayısız zengin höyükte mükemmel bir şekilde bilinmektedir. Asya göçebe kabilelerinin kültürleri, birçok açıdan İskit’in maddi ifadesine benzer ve İskitlerin “parlak” dünyasının çok geri bir çevresi olarak kabul edilmiştir^[172].

İskit kültürünün Asya bağlantıları, İskitlerin doğu kökeni teorisi Herodot’a kadar uzansa da, o kadar kolay izlenememektedir. Birçok bilim adamı (Rostovtzeff 1929; Borovka 1928; Jettmar 1967 vb.). bunun gelişimine katkıda bulunmuştur. Ancak, bu bağlantıların çok az kanıtı vardır. Ancak Arzhan’ın Tuva’daki (İç Asya) “kraliyet” höyüğü kazıldıktan sonra, Herodot’un aktardığı gerçeklerin doğruluğu (Herodot, IV, 11) anlaşılmıştır. Arzhan, 1971 – 1974 yıllarında M.P.Gryaznov ve M.H.Mannai-Ool tarafından Batı Sayan’ın Uyuk yüksek irtifa çukurunda, Asya’nın merkezinden 150 km kuzeybatıda (Piy-Khem bölgesi, Tuva cumhuriyeti) kazılmıştır. Höyük, 120 metre çapında ve 4 metre yüksekliğe kadar silindir şeklinde devasa bir taş yapıdır. Dışarıdan bir levha kasası ile desteklenmiştir. Altında masif bir taş dolgu, 70 büyük kütük çerçeveden (15-130 m kare ve 2,5-3 m yüksekliğe sahip) oluşan karmaşık bir ahşap yapıdır. Karaçam Kütük çerçeveler ayrıca her taraftan kalın bir ahşap tabakası ile kaplanmıştır. M. P. Gryaznov’a göre, tüm yapıyı dikmek en az 1500 adamla ve 7-8 gün sürmüş olmalıdır. Ortadaki çift çerçevenin içine “Hakan” (kral) ve “Hatun” (kraliçe) gömülür ve bunların çevresine de 6 at gömülür. Diğer mezar odalarında hala 15 “soylu” vardır – hepsi giysili ve silahlıdır. “Soylular” ile eyer atları (her blokta 2 – 30) tam koşumlu: bronz uçlar, dizginde altın ve bronz rozetler ve yaban domuzu dişlerinden yapılmış kemik askılar bulunmaktadır. Bu zenginlikde şeylerin çeşitliliği, o zaman diliminde aynı anda kullanılan 24 çeşit dizgini ayırt etmek mümkün olmuştur. Ne yazık ki, kurgan eski zamanlarda kısmen soyulmuştur ve kraliyet cenazesinden kalan çok sayıda zengin değerli nesne sonsuza dek kaybolmuş, ancak kalan giysiler bile, dünyanın bilinen en eski halıları, altın ve gümüşten yapılmış süslemeler ve muhteşem bronz dökümler, oraya gömülen kişinin çok zengin ve güçlü olduğuna, muhtemelen bir grup göçebe kabilenin lideri olduğuna tanıklık etmektedir. İskit tipi silahlar (hançerler, pullar, ok uçları) ve çok sayıda at koşum takımı dışında binek, İskit-Sibirya hayvan tarzında yapılmış çok sayıda şey içermektedir. Göçebe sanatsal çabalarının bir başka önemli yönü – Arzhan’da Geyik Taş Anıtı olarak adlandırılan tarafından temsil edilmektedir. Özellikle Orta Asya’nın karakteristik özelliği olan ve eskiden kutsal alanlara ve mezar yapılarına dikilen, yaygın olarak bilinen ayakta duran taş anıtlardan biridir. En çok Moğolistan ve Sayan Altay’da ortaya çıkarılmıştır ve Avrupa’da sadece münferit buluntular bilinmektedir. Dendro-kronolojik ve radyokarbon tarihleme, Arzhan’ın D. Ö 9. yüzyılın sonu – 8. yüzyılın başına tarihlendiğini göstermektedir^[173].

Arzhan, etnokültürel önemli bir alandır, çünkü eserlerin ana kategorilerinin tipolojik bir analizini geliştirmek mümkündür. Bunlara at koşum takımları, silahlar ve sanat eserleri dâhildir. Güçlü lidere sunulan hediyelerin menşe bölgelerini belirlemek mümkündür. Kuzeydeki ahşap mezarlarda bulunan adaklar doğudan gelmiştir. Kazakistan, Altay Dağları ve Minusinsk Havzası bölgeleri, Güney mezarlarında, Tuva ve Moğolistan’dan adaklar gelmiştir (Bokovenko 1986). Gömme geleneği çok sayıda atın yer aldığı kurganda ise dolaylı olarak yazılı kaynaklara yansımıştır. Massagetler, atlarını feda ederek güneşe tapmışlardır. Çünkü “o [güneş] tanrıların en hızlısıdır ve bu nedenle ona ölümlü şeylerin en hızlısını verirler” (Herodot, I, 216). Görünüşe göre Saka ve Massagetlerin yaşadığı bölgeyi, doğuya Tuva ve Moğolistan’a kadar genişletmek için gereklidir. Kazakistan’ın Arzhan Kurgan’ın gömüldüğü orijinal ülke olduğuna dair bir hipotez vardır (Kyzlasov, 1977). Kompleks, dendrokronolojik ve radyokarbon analizlerine göre D.Ö 9.-8. yy’a tarihlendirilmiştir. Arzhan, Avrasya bozkırlarında İskit kültürünün en eski “kraliyet” cenaze yeri olarak adlandırılabilir. Orta Asya kabileleri birliğinin bir konfederasyonunun şefi için inşa edilen belki de bu kurgandır diye düşünülebilir.  Aynı vadide 30 yıl sonra, “kraliyet” höyüğü Arzhan 2 kazılmıştır. Ancak bu sitenin D. Ö.  7 yy’a tarihlenmesi mümkündür. Bu, Orta Asya’daki İskit türlerinin arkeolojik alanlarının, Kuzey Karadeniz bölgesinde bulunan D. Ö 7. yy’dan önceye ait olduğunu göstermektedir^[174].

Böylece, İskit kültürünün tüm ana unsurları, sitenin mezarlarında temsil edilmektedir. Bunlar tipik İskit silahlarını, at koşum takımlarını ve hayvan tarzı dekoratif sanatlar geliştirmiştir. Benzer bir durum Orta Asya’nın diğer kültürlerinde de (Tagar, Maiemir kültürleri vb.) izlenmektedir. Bazı bilim adamlarının görüşüne göre İskit öncesi dönemde zaten sınırlı sayıda daha sonra Doğu’dan Avrupa İskitleri’ne gelen yerleşimciler (Terenozhkin 1976) göçebe halklardan oluşan daha büyük atlı grupları izlemiştir. İskit zamanında göçler giderek daha sistematik hale gelmiştir. Çoğu durumda, bu izinsiz girişlerin karakteri ve “Asya’da bir yerden gelen” davetsiz misafirlerin kökeni net değildir. Yalnızca Asya kökenli ve Asya kültürleriyle bağlantılı olan Avrupa İskit kültürünün belirli öğeleri işaretlenebilir^[175]. Birçok bilim insanının görüşüne göre, Avrupa İskitlerinin Doğu’ya kültürel genetik olarak bağlı olan şu bileşenlerini ayırt etmek gerekir: kelebek şeklinde muhafızları olan hançerler, ok uçları erken formlar, Kelermes tipi miğferler, çivili savaş baltaları, at- bitler, Chernogorovo ve Zhabotinsk tipi yanak parçaları, bordürlü aynalar, Beştaugor tipi bronz kazanlar ve “geyik taşları”dır^[176].

Bunun önemli bir belirteç olduğu unutulmaması gerekmektedir. Çünkü Atlı Türk Kavimleri at ve hayvanlarla ilgili çevreyle bütünleşmiş dünya görüşlerini bıraktıkları eserlere işlemilerdir. Nikolay Anatolievich Bokovenko’ya göre bazı hayvan tarzı görüntülerin (geyik, yaban domuzu ve panter) gelişimini doğudan batıya doğru takip edilebilmektedir. İskit Dünyasının batı kısmına ait nesnelerde stilizasyon ve değişme unsurları vardır. Orta Asya proto-tiplerinden türetilen bu kültürel bileşenlerin listesi genişletilebilir. Son yıllarda, Avrasya bozkırlarının doğu kesimlerinde yeni anıtlar keşfedilmiş ve bazı İskit kültürel bileşenlerinin kökenini izlemek için yeni olanaklar sunan yeni nesne grupları üzerinde çalışılmıştır. Böylece, eski gün ışığı yüzeyi seviyesindeki Arzhan tipi çadır şeklindeki yapı Kuzey Kazakistan’da bulunmuştur (Keneş mezarlığı, höyük 1). Burada Erken İskit dönemine tarihlenmektedir. Kuzey Karadeniz bölgesindeki (Çerkassk bölgesindeki Kvitki ve Flyarovka, Tyasmin havzası, vb.) bu birkaç çadır şeklindeki kompleks aynı döneme tarihlenmektedir. En erken D. Ö 7. yy, geri kalanı – D.Ö 6.-5. yüzyıllara tarihlenmektedir. Kuzey Karadeniz bölgesindeki mezarlar, zengin höyüklerde (Ula ve Kostroma höyükleri) benzer çadır biçimli yapılara sahiptir – son durumda, mevcut arkeolojik kayıtlara dayanarak bu yapıların özelliklerini tam olarak takip etmek zordur. Eşlik eden at mezarları da çoktur: antik gün ışığı yüzeyinde onlarca, hatta yüzlerce atın kalıntıları bulunur. Atlı dizginli savaşçıların gömülmesi, D. Ö 7- 5. yüzyıllarda Kuzey Karadeniz bölgesinin kısmen ağaçlıklı bozkır bölgesinin karakteristik özelliği haline gelir. Bu bağlantı, atlı savaşçı mezarlarının geleneksel hale geldiği Kazakistan ve Sayan-Altay bölgesindeki beş farklı mezar türüyle belirli paralellikler buluyorlar. 8. yüzyıldan veya daha öncesinden göçebeler. N.L. Chlenova, Sayan-Altay ve Kazakistan’ın tüm bölgelerinde korumasız mantar kulplu hançerlerin ve düz koruyuculu uzun hançerler ve kılıçların (Karasuk-Cimmerian tipi olarak adlandırılan) tipolojik ardışıklığını kanıtlamıştır. Bazı geçiş formları Kuzey Karadeniz Bölgesi’ne (Subbotovo, Gerbino, Kiev, Obukhovka) nüfuz etmiştir. Aynı şey D. Ö 7.-6. yüzyıl İskit kılıçları için de geçerlidir. Kelebek şekilli uçlarla: Sibirya’daki, uçlar ve saplar için çeşitli tasarım varyantları sunulmuştur. Ancak bu varyantlardan yalnızca biri batıya nüfuz etmiştir. Bununla birlikte, bazı bilim adamlarının Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya bölgesinden İskit kılıçları-hançerleri türettikleri ve yerel halk arasında prototiplerinin bulunduğu belirtilmelidir^[177].

Böylece, D. Ö 1. binyılın başından itibaren, Asya göçebe nüfusunun bir kısmının (D. Ö 9.-3. yüzyıllarda Saka-İskitler ve Sarmatyalılar, Hsiung-nu – D. S 1.-4. yüzyıllarda Hunlar, D. S 6. yüzyılda Kıpçak Türkleri, D. S 13. yüzyılda Moğollar) arkeolojik ve yazılı kaynaklarda izlenebilmektedir. Bu göçlerin kökeni henüz belli değilse de bozkırlardaki nem artışı dönemleriyle ilişkili olduğu düşünülmektedir. Ancak iklim değişikliğinin siyasi hedefleri teşvik etmede önemli bir rol oynadığına da şüphe yoktur^[178].

Rusya Bilimler Akademisi Maddi Kültür Tarihi Enstitüsünden Sergey Minyaev Hsiung nu Sanatında “Geometrik Stilin” Kökenleri “The Origins of the “Geometric Style” in Hsiung nu Art”isimli çalışmasında zoomorfik ayrıntıların kademeli olarak ortadan kalktığı bir ilk sahnenin basitleştirmesi, diğer dikdörtgen plakaların bir dizi örneğinde belirgindir. Küçük bir eşkenar dörtgenden çıkan kafes işi betimleyen “kafes biçimli” levhaların bir başka çeşidi, orijinal olarak iki çift yılanı gösteren levhaların çoğaltılmasının bir sonucu olarak kabul edilebilir. En eski öğeler oldukça gerçekçi bir şekilde tasarlanmıştır; yılanların gözleri bile ayrıntılı olarak temsil edilir. Daha sonra görüntü giderek daha az keskin hale gelir ve sonunda kafes işine dönüştürülür ve artık ilk sahneye benzememektedir demektedir^[179].

Sergey Minyaev’e göre bunu, zoomorfik sahnelerin böylelikle kademeli basitleştirilmesi izlemiştir. Hsiung nu tokalı plaketlerdeki sahnelerde hepsi değilse de stilizasyonlarıyla çoğunluk için gösterilebilir. Bu süreç olabilir örneğin, bir inceleme yoluyla açıkça gösterilmiştir. Mücadele eden atların resimlerini gösteren tokalı plaketler Hsiung nu sanatında en sık karşılaşılan görüntüdür. En eski plaklarda kompozisyon oldukça gerçekçi; hayvanın toynakları küçük hücrelerle tasvir edilmiştir; atların üstündeki veya bazı durumlarda altındaki boşluklar da bu tür hücrelerle doldurulur ve toka çerçevesinde hücrelere sıklıkla rastlanır. Bundan sonra hücreler ya daha az keskinleşir ya da tamamen kaybolur. Ek olarak, hayvan figürleri, genel kompozisyonun daha basit hale gelmesiyle daha az ayrıntıda temsil edilmektedir. Bununla birlikte, en son plaklarda gösterilen mücadele eden atların aynı sahnesi, plakların boyutunda belirgin bir azalma olduğunu ve ağırlıklarının 100-110 g’dan 18-20 g’a düştüğünü ortaya koymaktadır. Bir ilk sahnenin basitleştirilmesiyle aynı süreç, ağaç ve hayvan vücut parçalarının kademeli olarak kaybolması çok üçü tasvir eden Ordos’tan bazı örnekler üzerinde işaretlenmiştir. Dağ keçileri dikdörtgen şekilli plakalar dışında, diğer formlardaki kemer tokalarında da benzer bir gelişim dizisi gözlemlenmiştir. Örneğin, Volga mezarlığındaki bir çift toka üzerinde hayvan başlarının tasvirlerini içeren üç daire tespit edilmiştir (Davydova 1996). Toka stilizasyonunun bir sonraki aşamasında, nesnelerin form ve boyutları korunmuş, ancak hayvan başları kaybolmuştur. Zaman geçtikçe tokaların boyutu zamanla küçülür ve iç halkaların (bir tokanın temel bileşeni) sayısı üçten bire düşer. Üst kemerde yuvarlak açık tokalar Üst kemerin yuvarlak açık tokaları arasında, orijinal “İskit-Sibirya” kompozisyonu bir yüzük üzerinde görülebilir. Birkaç kuşu betimleyen Peter the Great Koleksiyonunda başlangıçta gerçekçi bir şekilde ama tokalı plaketlerde olduğu gibi arka arkaya yürüyen kuşlar tasvir edilmiştir. Görüntüler sonunda şematik hale gelmiştir. İlk olarak, sadece plakanın kenarı boyunca yer alan kafalar bırakılırken kuşların gövdeleri kaybolmuştur. Sonraki aşamada, kuş kafaları, halkanın çerçevesi üzerinde bulunan hücrelere dönüştürülür ve sonunda kafalar da kaybolur. Kuşların temsil edildiği ilk kompozisyon, sayısı zamanla azalan birkaç yarıçapla birbirine bağlanan iki eş merkezli daire (dış ve iç) içeren geometrik bir desene dönüştürülür. Dikdörtgen plakalar ve açık iş halkaları, şemalaştırma sürecinde bir dereceye kadar düzenlilik gösterir; gelişimin ilk aşamasında ilk zoomorfik sahnelerde hayvan ve kuş kafaları korunmuştur. Sonunda görüntüler bir çerçeve üzerinde hücrelere dönüştürülür ve sonunda nesnenin çerçevesi pürüzsüz hale gelir ve zoomorfik tasvirler tamamen ortadan kalkmıştır^[180].

Rusya Bilimler Akademisyen Askold I. Ivantchik İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar, Arkaik Atina Grek Vazolarında ‘İskit’ Okçuları, ‘Scythian’ Archers on Archaic Attic Vases çalışmasında antik dönem Attika arkaik vazo resimlerinde “İskit” olarak adlandırılan giysilerdeki (yüksek sivri uçlu veya yuvarlak başlık, kaftan ve pantolon) okçu tasvirlerini incelemektedir. Yazar, bu figürlerin ne gerçek etnik İskitler olarak tasarlandıkları ne de vazo ressamları veya müşterileri tarafından bu veya başka herhangi bir insanla ilişkilendirilmediği sonucuna varıyor. Giysiler, daha çok bir simgeyi simgeleyen ikonografik bir gelenektir. Bir kahramana eşlik eden ikinci derece karaktertir. İkincisi ‘İskit’ kıyafetleri karakterin etnik kimliğine değil işlevine uygundur. Çünkü Greko-Pers savaşlarından sonra bu giysiler İskit değil, Pers olsa da etnik kimlikle ilişkilendirilmeye başlanmıştır. ‘İskit’ okçularının gerçek prototipi önce Med, sonra Pers ordusu olmak üzere farklı etnik grupların okçularıdır. Bu nedenle, Askold I. Ivantchik okçuların vazolardaki “İskit” kıyafetlerinin Kuzey Pontik bölgesindeki gerçek İskitlerle hiçbir ilgisi yoktur^[181] demektedir.  Askold I. Ivantchik’e göre Attika(Atina) vazolarındaki okçuların resimleri gerçek İskitleri tanımlamayı zorlaştırıyor. İlgili ikonografi üzerine yapılan çeşitli çalışmalarda gösterildiği gibi, Attika vazo resmindeki savaş sahneleri kesinlikle gerçek olayların tasvirleri veya 19. yüzyılda sıklıkla varsayıldığı gibi “gündelik hayattan alınan” sahneler değildir. Bugün hâlâa bazı bilim adamları tarafından inanılmaktadır. Her zaman olmasa da çoğu durumda, tasvir edilen savaşlar ressamın yaşamı boyunca gerçekleşenler değil, kahramanca geçmişin veya destanların savaşlarıdır. Ancak iyi bir şekilde güncellenmesine rağmen figürlerin kullandığı silahlar farklı olabilir. Vazo ressamlarının çalıştığı dönemde kullanılan ve yerini destansı tarzda teke tek dövüşlerin tasvirlerine bırakan taktiklerdeki unsur sıklıkla tasvir edilir. Atinalı aristokratlar arasında İskit kostümü için bir modaya ilişkin öneri de daha önce ortaya atılmıştır. Bu önerilerin, gerçek durumların kesin tasvirleri olarak vazolardaki tasvirlerin naif bir yorumundan başka bir temeli yoktur. İskit kostümünün aristokratlar veya mütevazı Atinalılar tarafından benimsenmesini destekleyen bağımsız bir veri yoktur^[182]. Askold I. Ivantchik makalesi boyunca Antik dönem vazoları üzerindeki İskit resimlerinin gerçekle ilgisi olmadığını ısrarla ispat etmeye çalışmaktadır. Hâlbuki antik Grek eserlerinden sadece resim ve kabartmalar değil Heredotos, Hippokrates, Thukydides, Ksenophon, Strabon vd lerinin anlatım tasvirleri ile de bu resimler örtüşmektedir. Bu kıyafetlerin sadece Karadeniz Bölgesi İskit kıyafeti ile değil Sibirya Türkistan İskit (Saka) buluntularındaki kıyafetlerle benzerlikleri ise birçok arkeolojik bulgu ile desteklenmektedir. Türkistanda bulunan Altın Elbiseli İskit (Saka) savaşçılarının kıyafetleri de müzelerde sergilenmektedir. Dolayısı ile Askold I. Ivantchik güzel çalışmasını ideolojik zorlamalarla güç duruma düşürmektedir.

İncelemeye aldığımız tüm çalışmalarda zaman zaman Rusya ideolojik tarihçiliğinin izlerine rastlanmıştır. Bununla birlikte yapılan arkeolojik çalışmaların emek değerleri kabul edilmelidir. Bu veriler Zeki Velidi Togan, Reşit Rahmedi Arat, Abdülkadir İnan, Hamid Zübeyir Koşay, Aytek Namıtok, Adile Ayda, Fahrettin Kırzıoğlu, Mirfatih Zekiyev, Begmurat Gerey, Kazi T. Laypanov, İsmail M. Miziyev, Şerafeddin Erel, B. Ömer Büyüka, Kazım Mirşan, Yılmaz Nevruz, Mahmut Bi, Yaşar Kalafat, Mehmet Bilgin, Mahmut Goloğlu, Sercan M. Ahıncanov, N. M. Budayev,  D. Ahsen Batur, Ufuk Tavkul, Ekrem Hayri Peker, Orhan Türkdoğan, Muallâ Uydu Yücel, Zaur Hasanov, Soslanbek Yakuboviç Bayçorov, İlhami Durmuş, Ekrem Memiş, Osman Karatay, Atilla Jorma,  Sergen Çirkin, Adilhan Adiloğlu ve Yüksek Lisans yahut doktora çalışmaları yapan birçok Türk araştırmacının eserleri için önemli bulgular oluşturmuştur. Türk yazarlar Turan coğrafyasını aydınlatmada birçok yabancı kaynağı anlamlı bir şekilde değerlendirmektedir. Türk tarihini aydınlatmada yabancı kaynakların ihmal edilmemesi gerçeği unutulmadan Türk dili, akraba diller,  halkiyat, edebiyat ve arkeolojik çalışmalara da ağırlık verilmelidir. Bu açılardan Kafkasya, Deşt-i Kıpçak, Türkiye, Türkistan,  Balkanlar, Doğu Avrupa, Sibirya, Büyük Okyanusdan Atlas Okyanusuna İrili ufaklı adalarla, Japon adaları, Asya ve Avrupa, Yenisey, Sarı Irmak, Selenge’den, Fırat-Dicle Nil’e kadar Tüm Turan coğrafyası çok bakir bir alandır.

SONUÇ

Arkeolojik bulgular ışığında Kimmerlerden itibaren atlı toplulukların bir kısmının göçebe bir kısmının da yerleşik olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey Kafkasya kültür ve uygarlığında binlerce yıl etkileri olmuş bu Türk Kavimlerinin aynı zamanda Kafkasya’nında yerlileri olduklarını göstermektedir. Her ne kadar bazı Rus veya Rusça yayınlar ile geleneksel Avrupalı araştırmacılar onları Hint-avrupa yahut İranî bir kavim göstermek isteselerde günümüzde tarafsız ilim insanları bu halkların Türklüğünü kabul etmişlerdir. Hatta sadece Kafkas coğrafyasında değil Avrupa, Türkistan, Sibirya ve Anadolu topraklarında en az yedibinyıl önce Turanî halkların yaşadığı fikri kabul görmektedir. Bu coğrafyalardaki taş anıtlar, tamgalar ve yazıtlar bu düşüncenin en büyük kanıtlarıdır. Kuzey Kafkasya Dolmenlerinin yeryüzündeki yayılım sahaları veya Erken Türkler ve İskit-Sarmat tamgalarının Kuzey Kafkasya aile tamgalarında bugün bile yaşıyor olması çok önemli verilerdir. Arkeolojik çalışmalarla Turan Coğrafyasında mezarlardan çıkarılan eşyalar  Erken ve Ön Türk Halklarının tapu senetleridir. Tarihî Turan coğrafyası bugünkü verilerle Sibirya içlerinden, Türkistan, Kafkasya, Japon, Çin (Bugünkü adıyla, Tarihte ise Türkçe konuşan Kadim Turan halklarının toprakları) ve Hint kıta sahası, Anadolu, Orta Doğu, Kuzey Afrika’da Türk izlerinin miras alanları, Doğu Avrupa, İskandinav Ülkeleri, Balkanlar ve Adriyatik Denizine, yeryer Etrüsklerin son görüldüğü Sicilya, İtalya toprakları hatta Germenya, Fransa, Bask, İskoç ve Amerikada Maya ve yerli halkların sahalarına kadar uzanan Türk uygarlığının bulgularını taşıyan geniş bir yeryüzü parçasını kapsamaktadır. Bu coğrafyadaki Turan uygarlığını ortaya çıkarmak tüm insanlık için önemlidir. Bu sadece uygarlık tarihî açısından değil dünya barışının temelleri açısından da gereklidir.

Erken Türk kavimlerinin sadece göçebe olduğu tezi uygarlık tarihî ile örtüşmemektedir. Erken Türklerin veya ön Türklerin bu kadar geniş coğrafyada yayılmış olmaları sadece atlı göçebe topluluklar kavramı ile açıklanmamalıdır. Çünkü askerî birliklerin lojistiği söz konusudur. Günümüzde (XXI. Yy) dünyanın üçte birine modern araçlarla bile lojistik destek sağlamak mümkün değildir. Neolitik çağlardan itibaren hangi araçlarla Turanî halklar yayılmışlardır. Bunun için Turanî halkların önemli bir kısmının yeryüzünde yerleşik düzene geçmiş olması söz konusu olabilir. Aksi halde sadece savaşlar göz önüne alınsa dahi lojistik olmadan bunun atlı birliklerle binlerce kilometre mesafenin kat edilmesi mümkün değildir.

Sosyal bilim mensupları Kuzey Kafkasya üzerine araştırmalarında tarih, arkeoloji, dil ve halkiyat araştırmaları açısından Turan coğrafyasındaki diğer Türk halkları ile benzerlikler ve ortak paydalar bulacaktır. Köken birliğinin sadece Kafkasya Turanî boyları arasında değil diğer Türk halkları ile de zengin bağların olduğu ortaya çıkacaktır. Rus ve Rusça kaynaklar bu konuda ham veriler olarak analtik bir bakışla ele alınmalıdır. İster istemez Rus araştırmacılar çoğu kez resmî veya ulusal ideolojik bakışın subjektif yorumlarından kurtulamamaktadır. Bununla birlikte yapılan çalışmalar küçümsenmeyecek derecede önemlidir. Binlerce araştırma binlerce makale, kitap vb. eserler Türk ilim insanları tarafından Kuzey Kafkasya ve diğer Turan Yurtlarının bilgisine sunulmalıdır. Sadece burada dikkat edilmesi gereken ilim insanlarının daima önce eleştirel bakışı ihmal etmeden kaynaklardaki doğru bilgilere ulaşabilmektir. Yoksa hâlâ Türk kavimlerine barbar, istilacı ifadelerini bire bir alıp kritik etmeden Türk okura taşımak bir anlam ifade etmediği gibi Türk Tarihini küçültecektir. Yahut eski antik çağ yazarlarının bile Türk Halkı olarak bahsettikleri İskit, Sarmat topluluk dillerinin ısrarla Türkçeden başka dillere bağlama çabalarının bilimsel olmadığı ortaya konmalıdır. Rusya açısından ise Rus işgali sürekli olarak Kuzey Kafkasya ve diğer Turan Yurtlarına uygarlık taşıyıcı olarak gösterilmektedir. Kolonizasyonun uygulanması demokratik görünümlü ifadeler ile şu an Rusya federasyonu ve eski SSCB sınırlarında yaşayan Turanî halklara anlatılmaktadır. Fakat söz Kimmerlerden itibaren İskit (Saka), Sarmat, Alan, Hun, Hazar, Kıpçak-Kuman gibi binlerce yılın Türk kavimlerine geldiğinde istilacılar ithamı gündeme gelmektedir. Altınordu da dâhil Ruslara devlet kurma geleneğini öğretmiş Türk Devletlerini suçlamak tarihî devamlılık ve gerçeklerle bağdaşmamaktadır. Rus ve Rusça kaynaklardan çok az bir çalışmanın incelendiği bu makalenin okuyucu ile paylaşmak istediği objektif bakış açısını yakalayabilme kaygısıdır. Kuzey Kafkasya araştırmalarında ön yargılı olunulmayacağı gibi her bilginin ve yorumun olduğu gibi kabullenilmeyeceği gerçeğinin unutulmamasıdır. Çünkü ilmî çalışmalar, araştırmacılara daima yardımcı olacak ve bakış açılarını değiştirecektir. İlmî yöntemler sayesinde sosyal bilimler yeryüzünde hiçbir tarihî gerçeği gizli bırakmayacak ve aydınlanacaktır.

Teşekkür: Karaçaylı Soslanbek Yakuboviç Bayçorov’un Kuzey Kafkasya Türk Yazıtları ^[183]üzerine Rusça eserini yayınlayamasak da, 1995 yılında tercüme eden Ahmet DOBRUCALI’ya ve Kafkasya ile ilgili Rusça kaynakları Türkçeleri ile şahsıma gönderen Yılmaz NEVRUZ’a teşekkür ederim.

KAYNAKLAR:

1-Askold I. Ivantchik İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar, Arkaik Atina Grek Vazolarında ‘İskit’ Okçuları, ‘Scythian’ Archers on Archaic Attic Vases, İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar makalesi · Aralık 2006 Article in Ancient Cilvilizations from Scythia to Siberia · December 2006, DOI: 10.1163/15700570679851408. https://www.researchgate.net/publication/233603838

2-Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova (К. М. Байпаков, Е. А. Смагулов, А. А.). Erken Ortaçağ Nekropolisi Güney Kazakistan (Ержигитова Раннесредневековые Некрополи Южного Казахстана) Алматы, 2005.

3-D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе). Kuzey Kafkasya Tarihi(История Северного Кавказа), Eğitim Ve Bilim Bakanlığı Rusya Federasyonu, Federal Eyalet Özerk Eğitim Yüksek Öğretim Kurumu, “Güney Federal Üniversitesi” Министерство Образования И Науки Российской Федерации Федеральное Государственное Автономное Образовательное Учреждение Высшего Образования “Южный Федеральный Университет”,Rostov,  2017.

4- E. S. Dzneladze (co-author) (соавтор Е. С. Дзнеладзе)D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34

5-E.F. Korolkova, Yarım Merlonlu Eyerler: Kutsal Sembolizmin Bir Unsuru Olarak At Koşum Takımı, Е.Ф. Королькова, Чепраки С Полумерлонами: Конское Снаряжение Как Элемент Сакральной Символики.

6-I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri, И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле.

7-Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A, Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, (Ders Kitabı)  Stavropol: Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi, 2017

8-Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., (Колесникова М.Е., Калинина Е.В., Невская Т.А., Зверева Л.А.), Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, Северный Кавказ в истории России, Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi,Stavropol, 2017 (Ставрополь, 2017),

9-N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  Великая Н.Н., Дударев С.Л., Савенко С.Н., Kuzey Kafkasya’nın Etnogenezi Ve Etnopolitik Tarihi (Antik Çağ, Orta Çağ, Modern Zamanlar), Этногенез И Этнополитическая История Северного Кавказа (Древность, Средневековье, Новое Время) Kafkas Çalışmaları Okulu, 2019.

10-Naukova Dumka, (Наукова Думка), Bozkır İskit Antikaları “Степные Скифские Древности” Kiev: 1982. s.73

11-Naukova Dumka, (Наукова Думка),Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: 1981.

12- Naukova Dumka(Наукова Думка) Geç İskit Alınlıkları Hakkında, Древности степной Скифии. Киев(Kiev), 1982.

13-Nikolay Anatolievich Bokovenko,  İklim Bağlamında Avrasya Bozkırının İlk Göçebelerinin Göçleri “Migrations of Early Nomads of the Eurasian Steppe in a Context of Climatic Changes” Impact of the Environment on Human Migration in Eurasia Editer by E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva

Dordrecht,Boston, London – 2004 NATO Science Series,IV,vol.42, p.21-33. Çevrenin Avrasya’daki İnsan Göçüne Etkisi Editör E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva Dordrecht,Boston, Londra – 2004 NATO Bilim Serisi,IV, cilt 42.

14-S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler, С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии.

15-Sergey Minyaev Hsiung nu Sanatında “Geometrik Stilin” Kökenleri “The Origins of the “Geometric Style” in Hsiung nu Art”,. Kurganlar, Ritüel Yerler ve Yerleşimler Avrasya Bronz ve Demir Çağı Kurgans, Ritual Sites, and Settlements, Eurasian Bronz and Iron Age, Editörler: Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova, Leonid T. Yablonsky, BAR International Series 890, 2000.

16-V. M. Zubar, (В. М. Зубарь) (Editör), Kuzey Karadeniz Bölgesi Bölgesinde İskitler ve Sarmatyalıların silahlanması “В. М. Зубарь,  О Снаряжении Боевых Коней В Первые Века Н. Э. На Территории Северного Причерноморья Вооружение скифов и сарматов” Kiev, 1984.

17- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Mykolaiv Bölgesi Geç İskit Kompleksi Maryevka Köy Sahasında İskit-Kelt Kaskları, Перевод с украинского. Ukraynaca’dan çeviri,  Археологія (archeology). 1986 

18- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör), Avrasya Bozkırlarının Ve Antik Dünyanın Göçebeleri (Temas Sorunları). Novocherkassk,  Кочевники Евразийских Степей И Античный Мир (Проблемы Контактов). Новочеркасск, 1989.

19- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör), Ukrayna Arkeoloji Çevirileri, Перевод С Украинского. Археологія(archeology). 1989.

20- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör), Dinyeper bölgesi arkeolojisi üzerine araştırmalar. Dnepropetrovsk, Исследования по археологии Поднепровья. Днепропетровск, 1990.

21- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),V. A. Podobed (co-author) (соавтор В. А. Подобед), Ukrayna Sarmat mezarları: cam ve fayans kaplar Communicationes Archaeologicae Hungaricae. Budaрest.

22- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,  Перевод с украинского. Археологія(Archeology). 1999.

23- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Ukrayna Sarmat mezarları: cam ve fayans kaplar, Journal of Glass Studies. 2003. Vol. 45. Р. 41-58.

24- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Kamov Mogila kurganında Sarmatyalı gömü, Eurasia Antiqua. Bd. 10. 2004

25- V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Altın, At ve İnsan(Золото, конь и человек), Makaleler, Kiev (Киев), 2012.

26-V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган.

27-Yu.A. Prokopenko (sorumlu editör) & V.V. Vasilenko(Yönetici Editör Yardımcısı). Kuzey Kafkasya Halklarının Kültür Tarihinden, Stavropol,  2010

Dipnotlar

^[1] Turan Akademik İlim Fikir ve Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 46, 2022.

^[2] Prof.Dr., ESOGÜ Tıp Fakültesi Anatomi Bölümü Öğretim Üyesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü

^[3] Bu çalışmada Hz. İsa (AS)’nın doğumunu ifade etmek üzere “Milat” yerine “Doğum” kelimesi kullanılacaktır. Hatırlattığı için Turgay Tüfekçioğlu’na teşekkür ederim.

^[4] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  Великая Н.Н., Дударев С.Л., Савенко С.Н., Kuzey Kafkasya’nın Etnogenezi Ve Etnopolitik Tarihi (Antik Çağ, Orta Çağ, Modern Zamanlar), Этногенез И Этнополитическая История Северного Кавказа (Древность, Средневековье, Новое Время) Kafkas Çalışmaları Okulu, 2019., s.21.

^[5] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  Великая Н.Н., Дударев С.Л., Савенко С.Н., Kuzey Kafkasya’nın Etnogenezi Ve Etnopolitik Tarihi (Antik Çağ, Orta Çağ, Modern Zamanlar), Этногенез И Этнополитическая История Северного Кавказа (Древность, Средневековье, Новое Время) Kafkas Çalışmaları Okulu, 2019., s.22.

^[6] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.23.

^[7] Ortak bir dilden dallanan dillerin bu ayrımı hangi zamanda gerçekleştirdiğini belirlemekte kullanılır.

^[8] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.24.

^[9] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.26.

^[10] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.27.

^[11] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.28.

^[12] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.29.

^[13] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.30

^[14] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.31.

^[15] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.32.

^[16] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе). Kuzey Kafkasya Tarihi(История Северного Кавказа), Eğitim Ve Bilim Bakanlığı Rusya Federasyonu, Federal Eyalet Özerk Eğitim Yüksek Öğretim Kurumu, “Güney Federal Üniversitesi” Министерство Образования И Науки Российской Федерации Федеральное Государственное Автономное Образовательное Учреждение Высшего Образования “Южный Федеральный Университет”,Rostov,  2017, s. 19.

^[17] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе).a. g.m.,  s. 21.

^[18] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе).a. g.m.,   s.21.

^[19] Geniş Bilgi İçin Bakınız: Yılmaz Nevruz Sılpağarlanı, Karaçay- Malkar’da  ‘’Özdenlik Kulluk’’ Davasının Üzerine Bilinenler Bilinmeyenler, Birleşik Kafkasya Dergisi, Eskişehir, ‘’Özdenlik Kulluk’’ Eki. Yılmaz Nevruz, Umumi Kafkas Tarihine Giriş Cilt 1, 2013, İstanbul.

^[20] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе).a. g.m.,  s.22.

^[21] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе).a. g.m.,  s.23.

^[22] D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе).a. g.m.,  s.23.

^[23] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,, s.49

^[24] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a. g.e.,  s. 81.

^[25] Geniş Bilgi İçin Bakınız: Ekrem Hayri Peker, Taşların Yolculuğu, Avrasya, Önasya Ve Akdeniz’de Ön Türk İzleri, Bilge Baykuş Yayınları, 2021.

^[26] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.50.

^[27] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.49

^[28] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A, Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, (Ders Kitabı) – Stavropol: Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi, 2017.

^[29] Geniş Bilgi İçin: İlhan Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara,1993. , Ekrem Memiş, İskitlerin Tarihi, Çizgi Kitapevi Yayınları, Konya, 2005.

^[30] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.7.

^[31] Yu.A. Prokopenko(sorumlu editör)& V.V. Vasilenko(Yönetici Editör Yardımcısı). Kuzey Kafkasya Halklarının Kültür Tarihinden, Stavropol,  2010, , s.9.

^[32] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.9.

^[33] Rus araştırmacılar genellikle Tatar ifadesini tercih etmektedir.

^[34] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.10.

^[35] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.10.

^[36] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.11.

^[37] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.11.

^[38] Griffon veya griffin, genellikle aslan vücutlu, kartal kanatlı ve kafalı mitolojik yaratıktır.

^[39] Yu.A. Prokopenko&, V.V. Vasilenko, a.g.e.,  s.12.

^[40] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s. 48.

^[41] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.48.

^[42] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s. 51.

^[43] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.52.

^[44] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.53.

^[45] Kimmer Bosforosu denmektedir. Kerç Boğazı üzerinde kurulmuş Antik Grek ve İskit Devletidir.

^[46] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.54.

^[47] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.55.

^[48] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.56.

^[49] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.58-59.

^[50] Bu araştırmada olduğu gibi Rusya’daki bazı uzmanlar ısrarla Hint-İran kabileleri iddiasını sürdürmektedir.

^[51] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.60.

^[52] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.61.

^[53] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.62.

^[54] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e.,  s.63.

^[55] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.64.

^[56] Ermenya; Arami dilinde Yukarı-İller demektir. Bu coğrafyada Oğuz Türkleri yaşamaktadır

^[57]N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.66.

^[58] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.67.

^[59] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.68.

^[60] N. N. Velikaya., S.L. Dudarev., S.N. Savenko,  a.g.e., s.69.

^[61] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova (К. М. Байпаков, Е. А. Смагулов, А. А.). Erken Ortaçağ Nekropolisi Güney Kazakistan (Ержигитова Раннесредневековые Некрополи Южного Казахстана) Алматы, 2005.

^[62] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.10.

^[63] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.11.

^[64] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., (Колесникова М.Е., Калинина Е.В., Невская Т.А., Зверева Л.А.), Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, Северный Кавказ в истории России, Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi,Stavropol, 2017 (Ставрополь, 2017), s.78.

^[65] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s.79.

^[66] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s.79.

^[67] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s.80

^[68] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s. 80

^[69] Naukova Dumka, Bozkır İskit Antikaları, “Степные Скифские Древности”  Kiev: 1982. s.73

^[70] Naukova Dumka, a.g.m.,   s.73

^[71] Naukova Dumka, a.g.m.,   s.74.

^[72] Naukova Dumka, a.g.m.,   s.75.

^[73] Naukova Dumka, a.g.m.,   s.76.

^[74] Naukova Dumka burada “barbarlar” ifadesini kullanmıştır. Genellikle Antik Yunan, Avrupalı ve Rus yazarlar Türk Kavimleri hakkında bu ifadeyi tercih etmektedir. Kendilerini uygar, ötekisini tarifte ise bu yola başvurmaktadırlar.

^[75] Naukova Dumka, Bozkır İskit Antikaları, “Степные Скифские Древности” Kiev: 1982.  s.77.

^[76] V. M. Zubar (В. М. Зубарь,), (Editör), Kuzey Karadeniz Bölgesi Bölgesinde İİskitler ve Sarmatyalıların silahlanması “О Снаряжении Боевых Коней В Первые Века Н. Э. На Территории Северного Причерноморья Вооружение скифов и сарматов” Kiev, 1984. S. 89.

^[77] V. M. Zubar(В. М. Зубарь,), (Editör),Kuzey Karadeniz Bölgesi Bölgesinde İskitler ve Sarmatyalıların silahlanması. Kiev, 1984. S. 89.

^[78] V. M. Zubar(В. М. Зубарь,), (Editör), a.g.m., S. 90.

^[79] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Altın, At ve İnsan(Золото, конь и человек), Makaleler, Kiev (Киев), 2012.

^[80] V. M. Zubar(В. М. Зубарь,), (Editör),Kuzey Karadeniz Bölgesi Bölgesinde İskitler ve Sarmatyalıların silahlanması. Kiev, 1984. S . 91.

^[81] Dura-Europos(Yunanca: Δοῦρα Εὐρωπός), Fırat nehrinin güneybatı kıyısından 90 metre yükseklikte bir kayalık üzerine kurulmuş Helenistik, Part ve Roma şehridir. Dura-Europos, MÖ 300 civarında, Büyük İskender’in generallerinden biri olan Selevkos I Nicator tarafından kurulmuştur. D. Ö 113’te Turanî bir halk olan Partlar tarafından şehir feth edilmiştir. D.S. 165’te Romalılar daha sonrada Sasaniler ele geçirmiştir.

^[82] V. M. Zubar, a.g.m., (Editör),S. 92.

^[83] V. M. Zubar, Naukova Dumka vd. yazarlar gibi “Barbar” kelimesini tercih etmektedir.

^[84] V. M. Zubar, a.g.m., (Editör),S. 93.

^[85] V. M. Zubar, a.g.m., (Editör),S. 97.

^[86] V. M. Zubar, (Editör), a.g.m., S. 98.

^[87]Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981 s.51.

^[88] Naukova Dumka(Наукова Думка), Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.61.

^[89] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.61.

^[90] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.65.

^[91] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.66.

^[92]Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.67.

^[93] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.68.

^[94] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.69.

^[95] Naukova Dumka(Наукова Думка) Orta Dinyeper bölgesindeki Sarmatyalılar, Древности Среднего Поднепровья.Киев: «Наукова Думка» 1981, s.70.

^[96] Naukova Dumka(Наукова Думка) Geç İskit Alınlıkları Hakkında, Древности степной Скифии. Киев: Наукова Думка, 1982. s.80.

^[97] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Mykolaiv Bölgesi Geç İskit Kompleksi Maryevka Köy Sahasında İskit-Kelt Kaskları, Ukraynaca’dan çeviri (Перевод с украинского), Археологія (Arkeoloji). 1986  s.103.

^[98] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Mykolaiv bölgesi Geç İskit kompleksi Maryevka köy Sahasında İskit-Kelt kaskları, Перевод с украинского. Археологія. 1986  s.107.

^[99] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör),Mykolaiv bölgesi Geç İskit kompleksi Maryevka köy Sahasında İskit-Kelt kaskları, Перевод с украинского. Археологія. 1986  s.108.

^[100] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör), Avrasya bozkırlarının ve antik dünyanın göçebeleri (temas sorunları). Novocherkassk,  Кочевники евразийских степей и античный мир (проблемы контактов). Новочеркасск, 1989. s.150.

^[101] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör), Ukrayna Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 1989 s. 138.

^[102] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Dinyeper bölgesi arkeolojisi üzerine araştırmalar.Dnepropetrovsk Исследования по археологии Поднепровья. Днепропетровск, 1990. s.160.

^[103] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Dinyeper bölgesi arkeolojisi üzerine araştırmalar.Dnepropetrovsk Исследования по археологии Поднепровья. Днепропетровск, 1990. s.162

^[104] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Dinyeper bölgesi arkeolojisi üzerine araştırmalar.Dnepropetrovsk Исследования по археологии Поднепровья. Днепропетровск, 1990.   s.197.

^[105] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Ukrayna Sarmat mezarları: cam ve fayans kaplar Communicationes Archaeologicae Hungaricae. (соавтор В. А. Подобед) Budaрest, 1998, s.229.

^[106] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Ukrayna Sarmat mezarları: cam ve fayans kaplar Communicationes Archaeologicae Hungaricae. (соавтор В. А. Подобед) Budaрest, 1998, s.230.

^[107] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,  Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.255.

^[108] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,  Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.256.

^[109] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör), Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,  Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.257.

^[110] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri  Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.259.

^[111] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgaları, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.260.

^[112] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.261.

^[113] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Olbia Eyaleti Bölgesinde Sarmatya cenazesi buluntusunda tamgalar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 1999, s.262.

^[114] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör),Ukrayna Sarmat mezarları: cam ve fayans kaplar, Journal of Glass Studies. 2003. Vol. 45. Р. 41-58, s.278.

^[115] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,) (Editör), Kamov Mogila kurganında Sarmatyalı gömü, Eurasia Antiqua. Bd. 10. 2004, s.300.

^[116] V. M. Zubar, (В. М. Зубарь,), (Editör),Kamov Mogila kurganında Sarmatyalı gömü, Eurasia Antiqua. Bd. 10. 2004, s.301.

^[117] E. S. Dzneladze (co-author) Kaynak 60, D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе) s.310-311.

^[118] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе), s.311.

^[119] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе), s.311.

^[120] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе) s.317.

^[121] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе), s.318.

^[122] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri, Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе), s.318.

^[123] E. S. Dzneladze (co-author) D.Ö. 3. – 2. yüzyılların askeri muskaları ve Boncuklar, Ukraynaca Arkeoloji çevirileri,Перевод с украинского. Археологія. 2010. № 3. С. 22-34 (соавтор Е. С. Дзнеладзе), s.326.

^[124] E.F. Korolkova, Yarım Merlonlu Eyerler: Kutsal Sembolizmin Bir Unsuru Olarak At Koşum Takımı, Е.Ф. Королькова, Чепраки С Полумерлонами: Конское Снаряжение Как Элемент Сакральной Символики, S.350.

^[125] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri, И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.372.

^[126] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.373.

^[127] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.374.

^[128] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.375.

^[129]I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri, И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.376.

^[130] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.377.

^[131] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.378.

^[132] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.379.

^[133] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.380.

^[134] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.381.

^[135] I.P. Zasetskaya, Sarmat Hayvan Tarzında Grifon ve “Akbaba” Resimleri,И.П. Засецкая, Изображения Грифонов И «Грифов» В Сарматском Зверином Стиле, s.382.

^[136]   V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган, s.400.

^[137] V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган, s.402.

^[138] V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган, s.409.

^[139] V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган, s.409.

^[140] V.Yu. Zuev, Krasnogorsky Kurgan, В.Ю. Зуев, Красногорский Курган, s.410.

^[141]S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler, С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.426.

^[142] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.426.

^[143] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.427.

^[144] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.427.

^[145] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.428.

^[146] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.429.

^[147] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.431.

^[148] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.431.

^[149] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.430.

^[150] S.V. Voronyatov, Güney Moravya’da Mushov Yakınlarındaki Geç Roma Dönemi “Kraliyet” Mezarının Envanterinde Alano-Sarmatyalı Motifler,С.В. Воронятов, Алано-Сарматские Мотивы В Инвентаре «Королевского» Погребения Позднеримского Времени Около Мушова В Южной Моравии, S.431.

^[151] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova (К. М. Байпаков, Е. А. Смагулов, А. А.). Erken Ortaçağ Nekropolisi Güney Kazakistan (Ержигитова Раннесредневековые Некрополи Южного Казахстана) Алматы, 2005.s.39.

^[152] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e.,,s.40.

^[153] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.41.

^[154] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.43

^[155] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.43.

^[156] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.44

^[157] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.45.

^[158] Baipakov K.M., Smagulov E.A., Erzhigitova., a.g.e., s.48.

^[159] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a. g.e.,  s.83.

^[160] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A, Rusya tarihinde Kuzey Kafkasya, (Ders Kitabı)  Stavropol: Kuzey Kafkasya Federal Üniversitesi Yayınevi, 2017,s.82.

^[161] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a. g.e.,  s.83.

^[162] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a. g.e.,  s.83.

^[163] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a. g.e.,  s.84.

^[164] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a. g.e.,  s.84.

^[165] Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., a.g.e., s.85.

^[166] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  İklim Bağlamında Avrasya Bozkırının İlk Göçebelerinin Göçleri “Migrations of Early Nomads of the Eurasian Steppe in a Context of Climatic Changes” Impact of the Environment on Human Migration in Eurasia Editer by E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva

Dordrecht,Boston, London – 2004 NATO Science Series,IV,vol.42, p.21-33. Çevrenin Avrasya’daki İnsan Göçüne Etkisi Editör E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva Dordrecht,Boston, Londra – 2004 NATO Bilim Serisi,IV, cilt 42, S.23.

^[167] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a.g.m., S.24

^[168] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a.g.m., S.25.

^[169] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a.g.m., S.27.

^[170] Nikolay Anatolievich Bokovenko Orta Asya ifadesini kullanmaktadır

^[171] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a.g.m., S.30.

^[172] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  İklim Bağlamında Avrasya Bozkırının İlk Göçebelerinin Göçleri “Migrations of Early Nomads of the Eurasian Steppe in a Context of Climatic Changes” Impact of the Environment on Human Migration in Eurasia Editer by E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva

Dordrecht,Boston, London – 2004 NATO Science Series,IV,vol.42, p.21-33. Çevrenin Avrasya’daki İnsan Göçüne Etkisi Editör E.Matian Scott, Andrey Yu.Alekseev, Ganna Zaitseva Dordrecht,Boston, Londra – 2004 NATO Bilim Serisi,IV, cilt 42, s.21-33.

^[173] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a. g. m. s.22.

^[174] Nikolay Anatolievich Bokovenko, a. g. m. s.23-24.

^[175] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  a.g.m., s.24.

^[176] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  a.g.m., s.25-26.

^[177] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  a.g.m., s.26.

^[178] Nikolay Anatolievich Bokovenko,  a.g.m., s.31.

^[179] Sergey Minyaev Hsiung nu Sanatında “Geometrik Stilin” Kökenleri “The Origins of the “Geometric Style” in Hsiung nu Art”,. Kurganlar, Ritüel Yerler ve Yerleşimler Avrasya Bronz ve Demir Çağı Kurgans, Ritual Sites, and Settlements, Eurasian Bronz and Iron Age, Editörler: Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova, Leonid T. Yablonsky, BAR International Series 890, 2000.,s .294.

^[180] Sergey Minyaev Hsiung nu Sanatında “Geometrik Stilin” Kökenleri “The Origins of the “Geometric Style” in Hsiung nu Art”a. g.m., s. 294. Kurganlar, Ritüel Yerler ve Yerleşimler Avrasya Bronz ve Demir Çağı Kurgans, Ritual Sites, and Settlements, Eurasian Bronz and Iron Age, Editörler: Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova, Leonid T. Yablonsky, BAR International Series 890, 2000

^[181] Askold I. Ivantchik İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar, Arkaik Atina Grek Vazolarında ‘İskit’ Okçuları, ‘Scythian’ Archers on Archaic Attic Vases, İskit’ten Sibirya’ya Kadim Uygarlıklar makalesi · Aralık 2006 Article in Ancient Cilvilizations from Scythia to Siberia · December 2006, DOI: 10.1163/15700570679851408,  s.198. https://www.researchgate.net/publication/233603838

^[182] Askold I. Ivantchik, a.g.m. s.200.

^[183] T.C. Kültür Bakanlığı Soslanbek Yakuboviç BAYÇOROV’un, Avrupa’nın Eski Türk Runik Abideleri, isimli eserini Muvaffak Duranlı’ya Rusçadan çevirterek 1996 yılında bastırmıştır