Rifat GÜNDAY*

BATI CEPHESİNİN GÜNEY KANADINDA YUNAK VE HAVALİSİNİN GENELDURUMU

Milli Mücadele Dönemi’nin Batı Cephesi’nde Türk ordusu İnönü Muharebeleri’ni kazandı, genel taarruza geçen Yunanlılar Kütahya-Eskişehir Muharebelerini  (10-24 Temmuz 1921)  kazanmaları üzerine , Afyon ve Kütahya’dan sonra Eskişehir’i de boşaltarak Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilme kararı aldı. Yunan ordusu da -kendilerine göre Küçük Asya ordusu- Türk ordusunu takiben Sevr’i Ankara’ya kabul ettirmek amacıyla Ankara‘yı hedef alan harekâta başladı. Türk ordusu, kesin sonuçlu bir meydan savaşı için tüm birliklerini başarılı bir geri çekilme planıyla Sakarya`nın doğusuna çekerek kuzey- güney doğrultulu 90 km uzunluğunda ve yönü batıya dönük bir cephe hattında topladı. (Polatlı’dan Haymanaya doğru kuzeyden güneye uzanan doğu-batı yönünde savunma hattı oluşturuldu.) Mustafa Kemal Paşa (Atatürk), 5 Ağustos 1921`de TBMM Hükümeti tarafından çıkarılan 144 sayılı Kanun’la ve geniş yetkilerle üç ay süre ile Türk ordusunun sorumluluğunu üstüne alarak Başkomutanlık görevine getirildi. Mustafa Kemal Paşa, başkomutanlık yetkisiyle 7-8 Ağustos 1921’de “Tekâlif-i Milliye Emirleri”ni yayınlayarak orduyu personel, silah ve araç – gereç bakımından güçlendirmeye çalıştı.

Sakarya Cephesi(https://bpakman.files.wordpress.com/2019/08/sakarya-11.jpg)

Yunan birliklerinin Sakarya’yı geçişi.

Türk ordusu Kütahya-Eskişehir Muharebelerinden sonra, insan gücünün 1/3’ünü, silah gücünün de 1/10’unu kaybetmiş olarak yeniden teşkilatlanmış, askere almalarla birliklerin eksiklerini tamamlamaya çalışmıştır. Komuta kademesinde Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Batı cephesi Komutanı İsmet Paşa yer almaktadır. Buna göre biri süvari olmak üzere 6 grup komutanlığı ile mürettep kolordu komutanlığıyla, doğrudan batı cephesine bağlı üç piyade ile bir süvari tümeni bulunmaktadır. Ayrıca Sakarya Cephesi’nde gönüllü alaylar da mevcuttu.

 Ordular (Genel Kurmay Yayınlarından alınmıştır)

13 Ağustos’ta ileri harekâta geçen Yunan Ordusu esas taarruz merkezi olarak Sakarya mevziinin güney kanadına yönelmiş -iki kolorduyla-  Türk ordusunu kuşatıp yok etmek amacıyla taarruza geçmiştir. Kuzey kanadımıza ise bir kolorduyla taarruza geçmiştir.

Sakarya mevzilerinin güney kanadının coğrafyası Konya kuzeyiydi. Türk ordusu ikmalini artık demir yolundan sağlayamayacaktı. Bu yüzden Ankara kadar Konya havalisi de stratejik önem kazanmıştı. (Sakarya Savaşı sonrasında elde kalan iki demir yolu hattının birbiri ile bağlantısı yoktu. Aslında, Ankara’dan Konya’ya tren ile gitmek için önce Eskişehir’e gidilir, oradan Konya hattına sapılırdı. Şimdi ise Eskişehir Yunanlıların elinde olduğundan Ankara’dan Konya’ya demir yolu ulaşımı kesilmiş, sadece Konya-Akşehir hattı kullanılabiliyordu.)

Sakarya’nın Salla geçilmesi (https://bpakman.files.wordpress.com/2019/08/sakarya-11.jpg)

Ancak Yunan Ordusunun saldırı ağırlığı Sakarya cephesinin güneyini(Haymana) hedef almasıyla .Yunan ordusunun da ikmal hattı Emirdağ-(Piribeyli kuzeyinden)-Çeltik -Gökpınar  (Honam)hattından karargahları Renkoğlu’na(Kaşören) sonra da Uzunbey(Uzunbeyli) köyüne  sonrada Yunan ordusunun Ankara’ya  doğru mevzi kazanmasına paralel olarak da  İnler(İnler Katrancı)  köyüne ulaştırılacak olması bu havalinin stratejik önemini daha da artıracaktı.

Süvari grubumuz ,  Sakarya’nın güneyinden ilerleyen   General Andreas’ın kolordusunu her fırsatta savaşmaya zorlayarak oyalayıp yormakta, bir yandan da, Yunan birlikleri ile 2. grubun arasında  teması kesmeden  grubun yürüyüşünü korumaktaydı. Yani Sakarya’da mevziye girmek üzere çekilen  2.grubumuz ile onu takip eden 2.Yunan kolordusu arasında bir  günlük mesafe vardı.Sakarya’da mevzi girmek üzere  hareket eden  Türk 2. Grubu  ile Yunan  2. Kolordusu   Sakarya’nın güneyindeki bölgede, aynı sert koşullar içinde doğuya doğru yürümekteydiler. Türk ordusunun 2.grubu  daha deneyimli olduğu için birliklerini küçük gruplar halinde ve daha çok geceleri yürüterek bozkır’ın etkisinden korunuyordu. Yunan 2.Kolordusunun   9. tümeninin artçı birliği Gökpınar‘a ulaştı. Sıcaktan bunalmış, yüz derileri soyulmuş, dudakları yarılmış askerler, yarı çılgın ve karmakarışık bir halde, birbirlerini çiğneyerek, kaynak gölüne saldırdılar. Yunan 2.Kolordusu  ile 9. Tümen’in karargâhları az önce Gökpınar‘a gelmişlerdi. O tarihte Sakarya’nın bir kolu olan Gökpınar çayı etrafı yeşilliklerle dolu bir Pınarbaşı göleti görünümündeydi. Yunan Başkomutanlık karargâhıda   da Sivrihisar –Aşağı Kepen  köyünden haraketle Gökpınar’ın çok yakınındaki  Renkoğlu‘na (Kaşören) ‘e yerleşmişti

1-SAKARYA CEPHESİNİN GÜNEYİ , Lojistik hatları ve karşı baskınlar

Yunan ordusunun güneye dolanarak yayılması üzerine  Türk Başkomutanlığı bu yüzden mevzinin  güney kanadını kontrol için ilave önlem alacaktı. Türk Batı Cephesi Ordusu’nun muharebeye katılacak  6  grup ve müstakil tümen ve alaylarını  cepheye yerleştirmiş ancak Mürettep Tümen ve 6. Tümen muharebe meydanı dışında tutulması planlanmıştı.“Yunan Küçük Asya Ordusu” da Sakarya önüne  9  piyade tümeni ve kuvvetli bir süvari tugayı ile gelmişti.  Yunanlılarda da Çangaridis Müfrezesi gibi müstakil kıtalarla  birlikte  ordularının güney kanat emniyetini sağlamakla yükümlü Trikupis Grubu vardı.

İşte bu cephe dışı Yunan kuvvetlerini kontrol etmek hem de Konya-Akşehir –Sinanlı –Haymana  lojistik ulaşımının emniyetini sağlama görevi için Mürettep Tümen ‘e cephe dışı tutulmak şekliyle görev verilmişti.

MÜRETTEP TÜMEN 

Mürettep tümen; 2 piyade alayı,1 süvari alayıyla 3 milis alayı ve hafif topçu birliğinden oluşmaktaydı (Yaklaşık mevcudu 4500 kişiydi.)

*Mürettep Tümen, Sakarya’da savunma cephemiz dışında Konya – Yunak-Ilgın bölgesinde konuşlandırılarak, Yunak-  Emirdağ’a kadar bölgeyi kontrol ve gerektiğinde Sakarya mevziindeki birliklere destek sağlamakla görevlendirildi.

*6.Tümen ise Afyon Dinar ve Sandıklı arasında konuşlandırıldı.

Sakarya Cephesi  dışında  tutulan Mürettep Tümen ile 6.Tümen’in vazifesi Yunan Taarruz birlikleri dışında bırakılan Trukupis grubunu kontrol etmek le birlikte  Yunan ordusunun cephe gerisini sabote etmekti.(Lojistik sistemini hedef alacaklardı.)

Mürettep Tümen 22 Ağustos günü Yunan 5.Tümen’ine -Sakarya cephesi güneyinden Yunak istikametli Hacıömerli -Ortakışla istikametinde- baskın yapar ancak, Yunanlıların Bolvadin işgalini haber alınca A.Zeki Bey tümenini  Yunak –Piribeyli üzerinden Emirdağ’a -İsaklı köyünde toplanmak üzere- harekete geçirir. ( Emirdağ Yunanlılar tarafından 16 Ağustos 1921´de Yunan birlikleri tarafından işgal edilmiş ve 20 Ağustos 1921´de birliklerimiz tarafından tekrar geri alınmıştır.Daha sonra  Yunan ordusunun geri çekilişinde yeniden Yunanlılar eline geçerse de , Sakarya sonrası takip harekatıyla  işgalden kurtarılacaktır.22 Eylül 1921)

Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa (Mirliva İnönü) ile  Albay Asım Bey Alagöz karargâh  binasında  harita başındaydılar. İsmet Paşa “Sakarya’nın güneyinden yürüyen düşman kolordusunun  Emirdağ üzerinden ikmal edildiği anlaşılıyor”. Afyon’un doğusunda Mürettep Tümenimiz  Emirdağ’a baskın versin”..cephe emrini verdi.

Mürettep Tümen  sabah Emirdağ‘ın batısındaki tepelere yaklaşıp gizlenmişti. Durumu anlaması için şehre keşif yolladı. Keşiften gelen bilgi: “Fırınlara el koymuş, kasabaya pek çok yiyecek yığmışlar. Prens’in kolordusu Emirdağ’dan besleniyormuş (Prens Andreas’nın komuta ettiği Yunan 2.Kolordusu)..” M.Tümen  Emirdağ’da çatışmalara girer ,Yunanlılar panik içinde silah başı yapsalar da Süvarilerimiz  Yunan karargâh ve ordugâhlarını bastılar, yakaladıklarını kılıçtan geçirdiler, dağıttılar. sağ kalan Yunanlılar  ise ;  geride beşi subay, yüzden fazla ölü, bir o kadar da yaralı bırakarak şehirden kaçtılar.M.Tümen alabildiklerini alıp gerisini yakar , bir yandan da telgrafla karargaha  bilgi geçerler.

23 Ağustos 1921 

Yunan 2. Kolordusu Türk  Batı Cephesi’nin sol kanadına (Yunan ordusunun ise  sağ kanadı  yani  Sakarya Cephesinin güney kanadı )  istikametinde 3 tümen ve 1 süvari tugayı ile taarruz ilerleyişinde iken yan ve gerilerini korumak üzere (Sağ yanı Piribeyli –Yunak-Çeltik çevresi oluyordu.)   Göktepe ve Hacıömeroğlu köylerinin doğusuna Yunan Süvari Tugayı ve Çangaridis Müfrezesi’ni emniyet birlikleri olarak bırakmıştı. Edipidu Müfrezesi  Gökpınar’ı işgal ederek buraya yerleşse de daha sonra  burayı da terk ederek Hırbooğlu’ndaki 2. Yunan Kolordusu emrine girmek üzere hareket etti. Sakarya cephe hattında savunma yapan Türk 5.Grup birliklerimiz -Süvari Grup Komutanlığı- ise düşmanın yan ve gerilerine baskınlar yaparak üzerine fazla kuvvet çekmek için sabah erkenden Kayışoğlu yaylasından Sülüklü – Sinanlı istikametinde harekete geçti. (5. Süvari grubumuz cephe hattında olduğundan  Yunan ordusunun sağ yanına veya cephe gerisine sızabilmek için önce güneye sonra da batıya doğru uzun bir yol katederek ulaşabiliyordu) Bu gruba bağlı 14. Süvari Tümenimiz de Sülüklü’den sora 20.Süvari Alayını Sinanlı – Çaldağ istikametindeHacımusaoğlu’ndaki düşman birliklerine ve 3. Süvari Alayını Şeyhahmetli’ye baskın yapmak, 54.Süvari Alayını da Yunan 3.Alayını takip ile görevlendirilmişti.55. Süvari Alayımız, Çaldağ üzerinden Göktepe’ye baskın yapacak ve bundan sonra 14. Tümen Karargâhıyla Çaldağ’da buluşmak üzere toplanacaklardı.Yunan 4. Süvari Tugayı, 5. grubumuzun  4. Süvari Tümenini takibe başlamıştı. Süvari gruplarımız da Sinanlı’dan itibaren 5. Süvari Alayı ile Türktaciri’ne, 33. Süvari Alayı ile Uzunbey’e baskınla görevlendirildi. Uzunbey’e baskın ve akınlar, düşman mukavemetiyle karşılaşıncaya kadar ilerletildi. Bundan sonra 5. grup birlikleri geri çekilerek  Sinanlı’da toplandı.

Mürettep Tümen  ise, İshaklı batısında Konya Süvari Alayı ve  25. Süvari Alayı’ndan bir birlik bıraktı. Bolvadin’e taarruz edileceği haberlerini yayıp büyük kısmı ile Çeltik istikâmetinde taarruz etmek üzere trenle Ilgın’dan Akşehir’e getirildi. (Mürettep Tümen  Piribeyli-Yunak –Çeltik  havalisini gözcüleri vasıtasıyla kontrol ederken ani bir taarruza uğramamak için  asıl  birliklerini Ilgın-Akşehir hattında bekletmekte, baskına gidip tekrarYunak-Ilgın hattına  geri çekilmekteydi.)

25 Ağustos 1921

5. grubun- süvarilerimizin- devamlı tacizleri karşısında düşman, Hacıoğlu (Göktepe civarı) ve Hacımusaoğlucivarında kuvvetli müfrezeler bırakmaya mecbur olmuştur. 5. grup büyük kısmı ile bu gece Ortakışla  cıvarında konuşlandı. 5.grup dünkü (24 Ağustos) muharebeler sırasında Sinanlı ve civarında toplanmıştı. (14. Süvari Tümeni ve 4. Süvari Tugayı) birliklerine karşı, 2. Yunan Kolordusu, yan ve gerilerini korumak için Süvari Tugayını Hacımusaoğlugüney sırtlarında bırakmıştı. Güneş doğarken Türk Süvari kuvvetlerine karşı Yunan Süvari Tugayı, Edipidu Müfrezesi’nin gelmesine kadar bir bölüğünü Şeyhahmetli’ye gönderdi. Bu arada 5.grubun 14. Süvari Tümeni’nden 20. Alay, Ortakışla – Çaldağ’ın doğusu ve 55. Alay, Çaldağ istikametinde ilerlediler. Yapılan gözetlemede Hacıömeroğlu doğusu ve Göktepe’de Yunan kuvvetlerinin bulunduğu, Hacıömeroğlu batı sırtlarını sahra topları ile takviyeli süvari birlikleri tarafından tutulduğu gözlemlendi. Bunun üzerine süvari grubumuzdan 55.Alaydan bir bölük emniyet için Çaldağ’da bırakıldı ve alaylar Sinanlı’ya döndü. Şeyhahmetli’ye baskına giden 3. Süvari Alayımız, Uzunbey – Şeyhahmetli yolu üzerinde rastladığı bir Yunan deve ikmal koluna yaptığı baskında 159 deve, 67 merkep ele geçirdi. Develerin başında bulunan sahipleri -30 kişi- Bergama ve civan ahalisinden olup sekiz aydan beri zorla çalıştırıldıklarını belirttiler. Kürttaciri ve Uzunbey istikametlerine baskın göreviyle ilerleyen 4.Süvari Tugayı’nın 5.ve 33.Süvari Alayları, Yüzükbaşı’nda rastladıkları Yunan otomobil koluna yaptıkları baskında otomobilleri işlemez hâle getirdiler. (Baskın yapan süvari birliklerimiz  içinde maalesef otomobil kullanmayı bilen personel yoktu) Alınan esirlerin ifadelerinden, “9.Tümen muharebeye girmemek için isyan ettiğinden General Papulas’ın bunu bastırmak için uğraşmak zorunda kaldığı Yunanlıların, 2 saatlik bir muharebeden sonra perişan bir halde olan Türk Ordusunun kâmilen esir edileceğini söyleyerek askeri zorla muharebeye sürükledikleri” öğrenildi. 5.Grup, geceyi Sinanlı ve civarında geçirdi. 

Mürettep Tümen (Kroki 5): Tümen, kuzeye doğru Apsari (Yazla) üzerinden, saat 19.30’da Yörük (Koraşı) köyüne hareket etti. Akşehir bölgesinde herhangi bir faaliyet yoktu.

Sakarya’da Yunak havalisi (TÜRK İSTİKLÂL HARBİ II NCİ CİLT SEKİZİNCİ NCİ KISIM 2 NCİ KİTAP-Genel Kurmay Başkanlığı)

26 Ağustos 1921

Yunan Süvari Tugayı, akşamüstü Kerpiç bölgesine geçmek imkânını buldu. Saat 24.00’te Yüzükbaşı’na hareket etmek üzere 5.grubumuz(Süvari), bütün birlikleriyle Sinanlı’da toplandı Mürettep Tümen, yürüyüşüne devam ederek Yörük(Koraşı) köyü üzerinden Yunak’a ulaştı

27 Ağustos 1921 

Mürettep Tümen kesiminde Tümen, kolbaşı ile saat 10.00’da Yunak’a vardı. Akşama doğru bütün birlikleri ile burada toplandı. Piribeyli (Aşağı Piribeyli)’de düşman kuvvetinin bulunduğu ve bir taburun kuzeybatıya gittiği haberi üzerine, 5. grubumuzla irtibat kurarak, bu günü Yunak’ta geçirdi. Mürettep Tümen, gece Yunak’tan, Çeltik  güneyinde ki Küçükhasan köyüne hareket etti.

28 Ağustos 1921 

28 Ağustos akşamı Mürettep Tümen gözcüleri büyük bir Yunan nakliye kolunun -150 araçlık -erzak ve cephane kolu- Gökpınar’ da bulunduğunu ve Haymana istikametine hareket etmekte olduğunu bildirince ,Mürettep Tümen Gökpınar yaylasına –Çeltik doğusunda- baskına gitti. Ani baskın sonucunda 2.000 askerden  oluşan 2 taburla korunan nakliye kolu dağıtıldı. 20-30 araç Yunan Cephesine doğru, kalanlar da geriye Fettahoğlu Köprüsü’ne kaçtılar. Mürettep Tümen bu baskında topçu mühimmatı ve erzak ele geçirdi. Bunun üzerine Yunanlılar Mürettep Tümeni yakalamak için Sakarya Cephesi’ndeki kuvvetlerinden bir alayı ayırarak -4500 kişi- takip ettirdiler.

29 Ağustos 1921

Mürettep Tümen, Fettahoğlu Köprüsü istikametinden gelen 2 topla takviyeli 2 Yunan taburu ve Uzunbey yönünden gelen 2 topla takviyeli bir Yunan taburu ile saat 07.00’den 13.00’e kadar Çeltik’in kuzeybatısındaki  Erenköygüneydoğusu – hattında –altı saat- muharebe etti. Mürettep Tümen verdiği kayıplar üzerine daha muharebeden çıkarak büyük kısmı ile Çeltik’te çekildi. M.Tümen , Batı Cephe Komutanlığından, Ihcaköy ile Beşköprü arasından bütün kuvveti ile 4.grup karşısındaki düşman gerilerine taarruz emri aldı ve hazırlanmaya başladı. Mürettep Tümen’e  ayrıca, üstün düşman taarruzuyla karşılaşılması hâlinde Hacıömeroğlu-Çimenköy-Yahnayak üzerinden ordunun sol kanadına katılması görevi de verildi.

Sakarya Cephesi Güneyi Yunan Lojistik hatları 

30 Ağustos 1921

Mürettep Tümen kesiminde dünkü (29 Ağustos) muharebelerden sonra Çeltik – Küçükhasan bölgesinde toplanmış bulunan tümen, Yunanlıların Uzunbey, Gökpınar cıvanndaki kuvvetlerine ve Sivrihisar – Beşköprü yolundaki lojistik kollarına  baskın yapmak üzere, büyük kısmı ile Adakasım üzerinden Uzunbey’e, Adana Müfrezesi ile  de Gökpınar istikametinde ilerledi. (30 Ağustos’ta karargâhtan alınan emir gereği Kemalettin Sami Bey’in grubunu (4. grup) sıkıştıran Yunan 2.Kolordusu’na baskına gidilir.) Saat 18.30’da 35. Süvari Alayı, Uzunbey’in güneybatı sırtlarında 4  top ve 1  süvari bölüğü ile takviyeli bir Yunan taburu ile yaya muharebeye başladı ancak Mürettep Tümen’in 2. Kol’u yani Adana Müfrezesi, 35. Süvari Alayı’nın solunda, düşman kuvvetinin sağ kanadına zamanında yetişip muharebeye katılamadığından taarruz bırakıldı ve Mürettep Tümen’in 1.Kolu geri çekilerek Yüzükbaşı köyünde –Polatlı’ya bağlı, Yunak’ın  doğusunda, Haymana‘nın Güneybatısında- toplanırlar. Daha sonra Uzunbey’de – Çeltik – Gökpınar’ın doğusunda- beklemeye geçerler.

31 Ağustos 1921

Mürettep Tümen kesiminde Yüzükbaşı batısında bulunan tümen, Yunanlıların Uzunbey’de 500 yataklı 1 ve 3 No.lu seyyar hastanelerinin bulunduğunu tespit etti. Saat 01.30’da Batı Cephe Komutanlığının “Yunanlılann İnlerkatrancı’dan Cambaklı istikâmetinde bazı kuvvetler sevk ettiği ve Tümenin, fırsat buldukça kuzeye doğru baskınlar yaparak, devamlı ordunun sol kanadına geçmesi” emri üzerine Mürettep Tümen bu bölgede kalmakta fayda görmedi. 52. Piyade Alayı’ndan bir taburla 35. Süvari Alayını Sarayköy’de ve Tümenin kalan kısmıyla  Hacıfakılı’da toplandı.

1 Eylül 2021

Mürettep Tümen gözcülerinin raporlarından ; Gökpınar, Çeltik, Göktepe köyü, Kaldırım, Aşağıaliçomakkesimlerinde düşman bulunmadığı, düşmanın ulaştırma yolunu Sivrihisar’dan doğuya doğru kullandığı tespit edildi.(Yunan ordusunun Sakarya cephesinin  orta ve kuzeyinde bulunan tümenleri  Sivrihisar üzerinden lojistiğini temin ediyordu)

2 Eylül 2021

Mürettep Tümen kesiminde, tümen bugün saat 16.00’dan sonra bütün birlikleriyle Yunak’a giderek geceyi burada geçirdi.

3-4 Eylül 1921

4 Eylül gününü Yunak’ta dinlenme ile geçiren Mürettep Tümen, İshaklı’ya gönderilmiş bulunan Konya Süvari Alayı ile 24. Alayın 2. taburunu değiştirmek -rutin nöbet değişimi- üzere Adana Müfrezesini Aşağıağzıaçık üzerinden İshaklı’ya hareket ettirdi. Oradaki birliklere de tümene dönmeleri  emredildi. Yunanlıların Uzunbey – Erenköy – Fettahoğlu köprüsünden geçen yolu lojistik ikmal nakliyatında kullanıp,  kullanmadıklarını tespit etmek ve Kaldırım – Fettahoğlu Köprüsü istikametinde Yunan kuvvetleri bulunup bulunmadığını anlamak üzere 1  top ve 35. Süvari Alayı’ndan iki bölükle takviye edilen 52. Piyade Alayı müfrezesini saat 18.00’de Piribeyli’ye hareket ettirdi

6 Eylül’e kadar Mürettep Tümen  gözlem  ve   rutin baskınlarla uğraştı ve her seferinde cephe gerisi Yunak’a çekilerek beklemeye geçti. Türk birliklerince baskından sonra Sakarya mevzilerinin ikmal yolu üzerinde olan Emirdağ-Piribeyli hattı kuvvetli Yunan kollarınca korunmaya alınmıştı. Artık lojistik sıkıntısının Yunan ordusunu geri manevraya zorlayacak olmasının anlaşılması üzerine Başkomutan karargâhta Yunak–Piribeyli  için çok meşhur sözünü (emrini)  söyleyecektir.(*)

Masa başından -harita üzerinden parmağını kaldırarak- içerideki kısımda bekleyen Başyaver Salih (Bozok) Bey’e seslenir;

“Çocuk, İsmet Paşa’ya söyle, Mürettep Tümen’i Piribeyli’ye yanaştırsın. Zamanı geliyor”

Sakarya’da Yunak havalisi (TÜRK İSTİKLÂL HARBİ II NCİ CİLT 5. KISIM 2 NCİ KİTAP-Genel Kurmay Başkanlığı)

Mürettep Tümen 8 Eylül’de yine baskın için Yunak’tan hareket ederek çekilmekte olan Yunan nakliye  kollarının önüne Kavuncu Köprüsü’nde çıkmayı hedeflemişti. Başkomutan’ın cephe dışında tuttuğu Mürettep Tümen bütün unsurlarıyla 10 Eylül’de Piribeyli’de -Yunak’ın kuzeybatısında, Emirdağ’ın doğusunda- toplandı. Ertesi gün Fettahoğlu Köprüsü’ne iki koldan taarruz etti. Köprü  garnizonundaki Yunanlılar cephaneyi havaya uçurarak kaçtılar. Köprüye de patlayıcılar yerleştirirler ama 35. Süvari Alay Komutanı Bnb.A. Haydar ile teğmeni Bekir Efendi yetişerek patlayıcıları etkisiz hale getirip köprüyü kurtardılar. (Bu baskında sağlam ele geçirilen Fettahoğlu Köprüsü, Türk birliklerinin Yunanlıları takip için Sakarya Nehri’nden geçebilecekleri tek sağlam köprü olacaktır. Diğer Sakarya köprülerini Yunanlılar geçtikten sonra imha etmişlerdir.) Buradaki Yunan 12. Tümeninin  bir kısım  birlikleri köprüyü havaya uçuramadan Uzunbey’e kaçmak zorunda kalırlar. Baskında Mürettep Tümen Yunanlılardan 15 araba, 1 ambulans ve bol sıhhî malzeme  ile 3 uçak ele geçirir. Bir arabadan Papoulas’ın kişisel eşyaları çıkar.

Sakarya Köprüsü (https://bpakman.files.wordpress.com/2019/08/sakarya-11.jpg)

Diğer yöne kaçan Yunan askerlerini  de Konya Süvari Alayı Uzunbey’e kadar kovalar. Köprü garnizonundan  elde edilen bilgilerle ve gelen diğer bilgiler ışığında:

13 Eylül günü Sakarya’nın doğusunda bir tek düşman askeri kalmamıştı. İsmet Paşa çekilen Yunan birliklerinin dağıtılması, mümkünse tek tek imhası için cephe emrini verdiğinde, Mürettep Tümen çoktan Yunanlıların çekilme yolundaki lojistik üssüne, yani Sivrihisar’a varmıştır.(Fettahoğlu Köprüsü -Ertuğrul Ballıhisar istikametinden) Akşama kadar süren muharebeyle Sivrihisar elimize geçer. Sivrihisar’daki yaklaşık 400 Türk esirler  kurtarılır ve erzak deposu elimize geçer.Sivrihisar’ın lojistik merkez olması nedeniyle   Yunan Ordusu 1 nci Yunan Tümeni ile Süvari Tugayı ile  Sivrihisar’daki Mürettep Türk Tümenine taarruzu  eder ,Mürettep Tümen ise  muharebeyi şehir zarar görmesin diyerek açık alanda kabul eder , fakat üstün kuvvetler  karşısında geri çekilmek zorunda kalır. Sivrihisar yeniden işgale uğrar. Mürettep  Tümen  ise Fettahoğlu köprüsü  istikametinde çekilerek   Fettahoğlu köprüsü güney sırtlarında mevziye girer.(Sivrihisar ancak Türk birliklerinin  Sakarya  nehrinin batısına geçmesiyle  4.Kolordunun Süvari Alayı tarafından 20 Eylül’de kurtarılmıştır.)

Mürettep Tümen’in Sivrihisar’dan kurtardığı Türk esirleri(Dr.Selim Erdoğan)

Sakarya Zaferi kazanıldıktan sonra tümenlerimiz çok kayıp verdiğinden Batı cephesi yeniden teşkilatlandırılarak Grup düzeninden  kolordu komutanlıklarına dönüştürülür.Bu düzenleme sonucunda 14-18  Eylül’de Mürettep Tümen batı cephesi emrinden alınarak 5.Süvari Kolordusu emrine verilir ve Aralık ayına kadar sürecek Sakarya sonrası takip muharebelerine devam eder.

Sakarya Cephesinin güneyinde geçen muharebelerde şehit düşen askerlerimiz yine çatışma alanlarına yakın mevkilere defnedilmişlerdir. “Konya, Yunak, Hatırlı ve Ortakışla köylerinde ,  yatan Sakarya Meydan Muharebesi süvari şehitlerimiz.

(Yunak-Hatırlı köyü) 21/22 Ağustos 1921 de Yunan süvari tugayı ve 5. Yunan tümeni ile yapılan çarpışmada şehit düşen süvarilerimizin kabirleri (Kuvayimilliyenin İzleri  @MSuleymanDuman)

Sakarya muharebeleri  sonrasında Yunan birlikleri plansız olarak Afyon’a doğru çekilerek, Emirdağ’a yeniden girmişlerdir. Yunan ricatında,  yerleşim birimlerini tahrip edip, Emirdağ, Haymana ve Mihalıççık’ta 66 köyün tamamını, 57 köyün de bir kısmını yakmışlardır. 22 Eylül 1921 tarihinde Yunan birlikleri Afyon’a doğru çekilmiş, çetelerin Yunan silahlı kuvvetlerine karşı verdikleri mücadele ile düşmanın askeri kaybı giderek artmıştır. Sakarya Meydan Harbi’nin galibiyetle sonuçlanması neticesinde:

Batı Cephesi Karargâhı Akşehir’e alınarak Sivrihisar-Emirdağ-Bolvadin-Çay-Akşehir hattı hem müdafaa ,hem de taarruz hattı -en batı uçları Çobanbey ve Şuhut olmak üzere Kuzeyden güneye Doğu-Batı yönünde- kurulmuştur. Akviran (Akören) köyünde 2. ordu emrinde, 2. ordu keşif kademesi kurularak, buna Akviran Müfrezesi adı verilmiştir. Bununla birlikte ilçeye 2. Kolordu ve 5. Süvari birlikleri yerleştirilmiştir. Diğer birlikler Bolvadin’den itibaren Afyon’un güneybatısına doğru mevzilere alınarak herhangi bir Yunan taarruzuna karşı önlem alınmıştır. Milis güçler, Karakeçili alayı içinde milli savunmayı destekleyenler bir süre sonra düzenli ordu sistemi içinde görevlendirilmişlerdir.

2-SAKARYA ZAFERİ’NDEN SONRA YUNAK BÖLGESİNDE BÜYÜK TAARRUZ HAZIRLIKLARI

Kurtuluş Savaşı sırasında Piribeyli, Yunan kuvvetleri tarafından işgal edilmiş olmasına rağmen  Mürettep Tümen bu bölgeyi sürekli kolaçan etmiş ve Sakarya Savaşı‘ndan sonra da bu bölge geri alınmıştır.Sakarya Zaferi’nde Ankara’dan Eskişehir yönüne giden hattı ikmal amaçlı kullanan ordumuz, Büyük Taarruz’un Yunan Cephesi’ne güney istikametinden yapılacağı için yığınağını Akşehir tarafında yapmak zorundaydı. Yani Büyük Taarruz’un lojistik ekseni Konya – Akşehir – Afyon demir yolu(Afyonun doğusu) olacaktı. Bu durumda Ankara’nın Akşehir’e demir yolu ile bağlanması önem kazanıyordu. Yeni ulaşım planı şöyle olacaktı. İnebolu’dan Ankara’ya kadar geleneksel yöntemle, Ankara-Polatlı-Sivrihisar Biçer köyü  hattı trenle, sonra Biçer-Piribeyli menzili yine geleneksel yöntemle Piribeyli’den Akşehir demir yoluna ise sahra şimendiferiyle lojistiği taşımak için dekovil hattı planlandı. (Bazen de menzil hatları doğrudan Polatlı’dan Akşehir’e yönlendiriliyor fakat kışın çok zorluk çekiliyordu.)

Dar imkânlar ve zamansızlık yüzünden tam bir bağlantı yapılamasa da, hiç olmazsa Akşehir’den kuzey istikametine, Emirdağ ile Yunak arasındaki Piribeyli köyüne kadar bir dekovil hattı döşenmesine karar verildi.  Behiç Erkin gözetiminde Azarıköy (Göz Pınarı) Piribeyli dekovil hattı inşa edilerek, orduyu Büyük Taarruza hazırlamak için köyün çevresine geçici –dar hatlı-demir yolu döşenmişti. Bu hattın yapımında kullanılan malzemenin tedarik edilmesi için akla gelen her yönteme başvuruldu. Yarım kalmış olan Toros tünellerinin inşaatlarındaki malzeme yetmez. İskenderun’da kalan raylar Fransızlardan satın alınır. Anamur’a beş saat mesafedeki Fransızların o anda işletmedikleri Meraç Demir Madenlerinde 3,800 adet ray ve Ortakonç Kurşun Madenlerinde de somun ve birleştirme malzemesi bulunduğu haber alınır. 4,000 ton tutan bu malzeme önce Anamur’a, oradan kayıklarla Mersin’e taşıtılarak Akşehir’e getirilir. Hat, 15 Haziran, 1922′de İsmet Paşa ve Behiç Bey’in katıldıkları küçük bir törenle açılır.

Ankara’dan gelecek olan nakliyatın Polatlı’ya kadar demir yoluyla, Polatlı’dan yada Biçer köyünden itibaren diğer vasıtalarla, Piribeyli’den itibaren ise Akşehir’in Azarıköy -şimdiki adı Gözpınarı köyü- İstasyonu’na kadar dekovil ile taşınması sağlanır. Azarıköyden itibaren de normal hatlı demiryolu ile Afyon’un doğusuna  , oradan da yine geleneksel vasıtalarla(Nekkare- araba  -Deve katarı v.s) mevzideki birliklerin lojistik menzillerine ulaştırıldı. Piribeyli, Batı cephesinin karargâhı olan Akşehir Karargâhı’na yakınlığı ve stratejik konumu sebebiyle önemli bir rol oynadı. İnebolu – Akşehir arası lojistik ikmal hattında Polatlı –Sivrihisar Yunak –Piribeyli-Çeltik–Tuzlukçu   köyleri halkı mühimmat taşıma görevini üstlendi, kağnı arabaları ile levazım malzemeleri taşındı. Yıl boyunca silah altında tutulan 100.000’den fazla kuvvetimizin lojistik ihtiyaçları karşılandı.

Sivrihisar-Emirdağ-Bolvadin-Çay-Akşehir’den oluşan yeni cephe hattı ki Afyon’un güneybatısına kadar sokuluyordu. Batı Cephesi Komutanı Mirliva İsmet Paşa (İnönü)  bu hayati öneme haiz dekovil demir yolu hattını: “Garp Cephesini geriden besleyen o tek küçücük şahdamarında, o tek medeniyet yolu “ olarak bahsetmektedir.

Anadolu-Bağdat ve Uşak Demiryolları Komutanı Erkânıharp Miralay Behiç (ERKİN) Bey, Batı Cephesi Erkânıharbiye Reisi Erkânıharp Miralay Asım (GÜNDÜZ) Bey, Müdafaa-i Milliye Vekili Mirliva Kazım (ÖZALP), Batı Cephesi Komutanı Mirliva İsmet (İNÖNÜ) Paşa, 5’inci Süvari Kolordusu Komutanı Mirliva Fahrettin (ALTAY) Paşa, Konya Valisi Abdülhalik (RENDA) Bey

Büyük Taarruz’dan (26 Ağustos -30 Ağustos 1922) sonra Piribeyli-Azarıköy dekovil hattının rayları, sökülerek Uşak yönüne ilerleyecek birliklerimize yine lojistik sağlamak üzere Yunanlılar tarafından tahrip edilmiş olan Çay-Afyon ve Afyon-Uşak demiryolu hatlarına yama olarak kullanılmıştır.

Not: Yunak havalisinde görev yaparken Yunalıların bölgeye taarruzda bulunduğunu zaten duymuştum. Piribeylide  ise  “Dekovillik” diye tanımlanan bir yer adı bulunmaktadır.

*Eğitimci, Araştırmacı ve Tarih Öğretmeni.

KAYNAKLAR

1-TÜRK İSTİKLAL HARBİ II. CİLT 5. KISIM 2. KİTAP-Genel Kurmay Başkanlığı

2-KURTULUŞ SAVAŞINDA DEMIRYOLCULUK -VI ZIYA GÜREL

3-Sakarya Muharebesi –Alptekin Müderrisoğlu

4-Sakarya Muharebeleri –Dr.Selim Erdoğan