“Bilgi Güce Tabi Olursa Niza, Güç Bilgiye Tabi Olursa Nizam Ortaya Çıkar”
TAŞKÖPRİZÂDE AHMED EFENDİ
(Ö.1561) – Osmanlı âlimi.
Hazırlayan: Mehmet MEMİŞ, (E) Öğretmen
Eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye adlı eserinde verdiği bilgiye göre 2 Aralık 1495 tarihinde Bursa’da doğdu. Babası Taşköprizâde lakabı ile anılan Muslihuddin Mustafa Efendi’dir. İlk çocukluk yıllarını Bursa’da geçirdi; daha sonra Ankara’da Akmedrese müderrisi olan babasının yanına gitti, burada Kur’an’ı ezberledi. Babasının Üsküp’e tayin edilmesi dolayısıyla Bursa’ya döndü. Ardından babası onu ve kardeşi Nizâmeddin Mehmed’i İstanbul’a “Yetim” lakabıyla tanınan Alâeddin Efendi’nin yanına götürdü. Medresede sarf-nahiv okuduktan sonra, Bursa Molla Hüsrev Medresesi’nde müderrislik yapan amcası Kıvâmüddin Kāsım Efendi’nin yanında kardeşiyle birlikte tahsiline devam etti, fakat kardeşi burada vefat etti. Ahmed Efendi, babasının Amasya Hüseyniye Medresesi’ne tayin edilmesi üzerine Amasya’ya giderek onun yanında öğrenimini sürdürdü. Dayısının yanı sıra Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed Kocevî, Mahmûd b. Kadızâde-i Rûmî, Muhammed et-Tûnisî gibi âlimlerden ders aldı ve tahsilini tamamladı.
Taşköprizâde 1525 de, Dimetoka’daki Oruç Paşa Medresesi’nde müderrisliğe başladı; ertesi yıl İstanbul’da Hacı Hasan Medresesi’ne nakledildi. Babasının İstanbul’da vefat etmesinin (1529) ardından önce Üsküp Alaca İshak Bey (1530), daha sonra İstanbul Kalenderhâne (1536) medreselerine müderris tayin edildi. Müderrislikte giderek yükseldi ve Koca Mustafa Paşa, Sahn-ı Semân, Edirne Üç Şerefeli, Edirne Sultan Bayezid (1544) gibi önemli medreselerde müderrislik yaptı. 1545’de Bursa kadılığıyla görevlendirildi. İki yıl sonra tekrar Sahn-ı Semân Medresesi’nde müderrislik yaptı ve 1551’de İstanbul kadısı oldu. Ancak yakalandığı bir hastalık neticesinde görme duyusunu kaybedince görevinden ayrılmak zorunda kaldı. 16 Nisan 1561 tarihinde İstanbul’da vefat etti; cenaze namazı Fâtih Camii’nde kılındıktan sonra Fatih’te Âşık Paşa Camii’nin hazîresinde bulunan Seyyid Velâyet Türbesi yakınında defnedildi.
Kelâm, fıkıh, tefsir, ahlâk, mantık, biyografi, Arap dili ve edebiyatı, ilimler tarihi, tıp gibi değişik alanlarda çeşitli kitaplar yanında otuza yakın risâle telif eden Taşköprizâde Ahmed Efendi eserlerini Arapça yazmış ve büyük ölçüde şerh ve hâşiye geleneğini sürdürmüştür. Dinî ilimlerde Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi Eş‘ariyye’ye mensup âlimlerin görüşleri etrafında tartışmalar yapmış, ancak Mâtürîdiyye mezhebine bağlı kalmıştır. Kelâm ilmine ve tarihine dair bilgi verirken Mâtürîdî’yi Sünnî kelâm mektebinin kurucusu diye göstermesi dikkat çekicidir. Bir din âlimi olmakla birlikte ilimler tarihi ve biyografi alanındaki eserleriyle de ünlüdür. Özellikle İslâm ilimleri tarihi niteliğindeki Miftâḥu’s-saʿâde ile Osmanlı dönemi âlimlerini tanıttığı eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye son derece önemli çalışmalardır. Taşköprizâde tasavvufa da ilgi duymuş ve Halvetiyye tarikatına intisap etmiştir. Böylece felsefe, kelâm ve tasavvufu birleştiren eklektik bir âlim tipini temsil etmiştir. Aynı zamanda sülüs, nesih ve ta‘lik yazılarında mâhir bir hattat olup buradan kazandığı parayı öğrencilerinin geçimine harcamıştır.
Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin el-Meʿâlim fî ʿilmi’l-kelâm adlı eserinin ilk iki sayfası
ESERLERİ.
1. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. İlimler tarihi ve tasnifiyle ilgili biyobibliyografik ve ansiklopedik bir eserdir. Bu eser müellifin oğlu Kemâleddin Mehmed Efendi tarafından Mevzûâtü’l-ulûm adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir.
2. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Ahmet Suphi Furat, Mecdî Mehmed’in ilâvelerini dipnotlarda göstererek eseri yayımlamıştır.
3. Nevâdirü’l-aḥbâr fî menâḳıbi’l-aḫyâr. Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn ile din, hukuk, kelâm, tıp, astronomi âlimleri ve filozofların menkıbelerine dairdir.
4. el-Meʿâlim fî ʿilmi’l-kelâm. Genellikle Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi Eş‘ariyye âlimlerinin eserlerinden yapılmış iktibaslardan oluşan eserin ulûhiyyet, nübüvvet ve sem‘iyyât bölümleri üzerinedir.
5. Risâle fi’l-ḳażâʾ ve’l-ḳader. Kaza ve kader risalesi.
6. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Seyyid eş-Şerîf ʿalâ Şerḥi’t-Tecrîd. Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Tecrîdü’l-kelâm adlı kitaba Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı hâşiye üzerine yapılmış bir çalışmadır.
7. Ecellü’l-mevâhib fî maʿrifeti vücûdi’l-vâcib .
8. Leṭâʾifü’n-nebî. Kırk hadisin derlenip şerhedildiği bir eserdir.
9. Risâle fî beyâni esrâri’l-ḫilâfeti’l-insâniyye ve’s-salṭanati’l-maʿneviyye.
10. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî . el-Keşşâf’ın baş tarafına (Fâtiha sûresiyle Bakara sûresinin ilk yirmi beş âyeti) yapılan hâşiyenin hâşiyesidir.
11. Şerḥu Muḳaddimeti’l-Cezerî.
12. Şerḥ ʿalâ Risâle fî ʿilmi âdâbi’l-baḥs̱ ve’l-münâẓara.
13. Şerḥu Dîbâceti’l-Hidâye.
14. Şerḥu’l-Ferâʾiż. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî’ye ait el-Ferâʾiżü’s-Sirâciyye’nin şerhidir.
15. Şerḥu Muḳaddimeti’ṣ-ṣalât. Molla Fenârî’nin eserine yazılmış bir şerhtir.
16. Şerḥu’l-Aḫlâḳı’l-ʿAḍudiyye.
17. Münyetü’ş-şübbân fî muʿâşereti’n-nisvân.
18. Risâletü’l-istiḳṣâ fî mebâḥis̱i’l-istis̱nâʾ. Arap gramerinde önemli yeri olan istisna bahsine dairdir.
19. Şerḥu’l-ʿAvâmili’l-miʾe. Birgivî’ye ait nahiv risâlesinin şerhidir.
20. Şerḥu’l-Fevâʾidi’l-Ġıyâs̱iyye fî ʿilmeyi’l-meʿânî ve’l-beyân. Adudüddin el-Îcî’ye ait eserin şerhidir.
21. Risâletü’ş-şifâʾ fî edvâʾi’l-vebâʾ.
Taşköprizâde Ahmed Efendi üzerine bazı akademik çalışmalar yapılmıştır: Ali Uğur, Taşköprizâde Ahmed İsâmeddin Ebu’l-Hayr Efendi Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Görüşleri; Ahmet Süruri, Taşköprizade Ahmed Efendi’nin Tefsir Risâleleri; Ahmet Süruri, Taşköprizade’nin el-Meâlim’i ve Kelâmî Görüşleri. Müellifle ilgili olarak Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü’nce 14 Mart 1989’da düzenlenen sempozyum bildirileri Taşköprülü Zâde Ahmet Efendi: 1495-1561 adıyla yayımlanmıştır.
KAYNAK:TDV İslâm Ansiklopedisi, müellif: Yusuf Şevki Yavuz
